Skip to main content

Full text of "Raccolta di concordati su materie ecclesiastiche tra la Santa Sede e le autorità civili"

See other formats 


RACCOLTA 


DI 


CONCORDATI 

SU  MATERIE  ECCLESIASTICHE 


TRA  LA 


SANTA  SEDE 


E  LE 


AUTORITÀ  CIVILI 


ROMA 

TIPOGRAFIA    POLIGLOTTA   VATICANA 
1919 


IMPRIMATUR. 
Fr.  Albertus  Lepidi,  Ord.  Praed.,  S.  P.  A.  Magister. 

IMPRIMATUR 
t  Iosephus  Palica,  Archiep.  Philippen.,  Vices  gerens. 


20  Wt       \ 


\°\\<\ 


AVVERTENZA. 


arie  ragioni  di  ordine  pratico  hanno  consigliato  la  rinunzia 
ad  una  edizione  diplomatica,  nel  senso  scientifico  della  parola, 
dei  documenti  riuniti  in  questa  raccolta:  essa  del  resto  non 
avrebbe  dato  vantaggi  apprezzabili  rispondenti  alla  somma  delle  cure  e 
del  tempo  necessarii  e  sarebbe  stata  ben  lungi  dal  recare  utili  sensibili 
alla  scienza,  perchè  in  subiecta  materia  non  le  particolarità  paleo- 
grafiche, ortografiche  e  simili,  ma  ciò  che  importa  è  avere  un  testo 
sicuro  delle  genuine  disposizioni  concordate.  Si  è  pertanto  preferito  di 
prendere  il  testo  dei  documenti  da  pubblicazioni  precedenti,  scegliendo 
le  più  comunemente  adoperate  (ad  es.  i  Bollarti,  Nussi  ecc.)  ed,  ove  fosse 
il  caso  di  poterle  riconoscere  tali,  le  migliori  (ad  es.  quelle  nei  Monu- 
menta Germaniae  ///storica),  ma  collazionando  tutto  con  gli  originali  e 
con  le  copie  avute  a  disposizione  e  introducendo  nel  testo  o  indicando 
nelle  note  '  tutte  le  varianti  di  qualche  interesse.  Le  edizioni  prese 
come  basi"'  furono  riprodotte  con  scrupolosa  esattezza  in  tutte  le  loro 
particolarità,  anche  le  meno  commendabili  (come  l'uso  promiscuo  della 
maiuscola  e  minuscola  per  la  lettera  iniziale  della  medesima  parola, 
la  varia  grafia  dello  stesso  vocabolo  [nunquam,  numquam  ;  executio, 
exsecutio,  exsequutio],  la  interpunzione  non  sempre  applicata  con 
metodo  costante  e  non  sempre  ragionevole,  migliorandola  solo  le- 
desse luogo  ad  alterazione  del  senso  o  ad  equivoci),  ma  correggendo 
gli  evidenti  errori  di  stampa.3  Al  fine. di  non  aumentare  inutilmente  il 


1  Xon  sempre  si  introdussero  nel  testo  le  lezioni,  anche  buone,  delle  fonti,  per  la  ra- 
gione che  le  edizioni  potevano  fondarsi  su  redazioni  aventi  eguale  autorità,  anche  officiale. 
Gli  studiosi  e  i  competenti  giudicheranno  Ira  la  lezione  del  testo  e  quella  delle  note,  in 
queste  sono  anche  indicati  gravi  errori  -  non  varianti  -  delle  edizioni,  accompagnando  talora 
il  rilievo  con  un  punto  ammirativo,  che  sarebbesi  potuto  usare  più  abbondantemente. 

2  Dei  Monum.  Germ.  histor.  furono  conservati  anche  i  titoli  dei  singoli  documenti, 
che  talvolta  ricorrono  nelle  stesse  fonti. 

3  Quali  riscontransi  molto  copiosi  in  Nuss  e  quali  sono  i  molti  errori  d'accento  nei 
testi  francesi  pubblicati  in  Conventiones ...  Leonis  XIII. 


Avi'ertensa 


numero  delle  note  s'è  proceduto  senz'altro  alla  correzione  del  testo 
delle  edizioni  e  per  ciò  tutto  quanto  nel  lesto  si  allontana  da  quello 
delle  stampe,  che  l'hanno  /ornilo,  deriva  dalle  fonti  usale  e  fu 
sostituito  come  "  doverosa  ,,  correzione.  Nei  pochi  casi,  in  cui  non 
si  ebbe  alcun  mezzo  di  controllo,  o,  in  caso  di  certa  correzione,  si  notò 
la  lezione  della  fonte,  o  si  suggerirono  congetture  di  correzioni  ove 
apparve  opportuno. 

Pei  documenti  pubblicati  qui  la  prima  volta  si  riprodusse  esatta 
mente  '  la  lezione  delle  fonti  in  tutte  le  loro  particolarità,  anche  le 
poco  commendevoli  (quali,  qui  pure,  l'uso  promiscuo  della  maiuscola 
e  della  minuscola  iniziale,  e,  nei  testi  portoghesi  e  spagnuoli  special- 
mente, l'accento  ora  posto  ora  omesso  nei  verbi,  preposizioni  o  con- 
giunzioni, la  varia  grafia  della  medesima  parola  [religion,  religión, 
reli/'ion]  e  simili). 

Oltre  ai  concordati  fra  la  Santa  Sede  e  gli  Stati,  che  sono  così 
varii  nella  loro  forma  di  redazione,  si  è  creduto  opportuno  di  dare 
luogo  ad  alcune  convenzioni  concluse  fra  le  autorità  locali  ecclesiastiche 
e  civili,  che  ottennero  l'approvazione  della  Sede  Romana. 2  Pei  secoli 
XVII-XX  poi,  mentre  non  fu  tralasciato  alcuno  degli  atti  che  univer- 
salmente sono  riconosciuti  come  concordati,  si  diedero  solo,  fra  i  tanti, 
alcuni  saggi  di  atti  consimili  relativi  a  erezioni  e  circoscrizioni  di 
diocesi  o  metropoli,  indulti,  ecc. 

I  concordati  sono  disposti  in  ordine  cronologico,  ma  gli  atti  inter- 
pretativi, estensivi  ecc.  vennero  uniti  alla  convenzione  fondamentale. 

Roma,  giugno  1919. 

Il  compilatore 

Sac.  Angelo  Mercati. 


Nei  documenti  fino  al  Cinquecento  []  indica,  salvo  avvertenze  in  contrario,  che  nella 
fonie  le  parole  mancano  per  guasto  negli  originali  o  per  colpa  del  menante;  (),  salvo  evi- 

1  Seguendo  pei  testi  anteriori  al  Cinquecento  le  norme  ormai  universalmente  adottate. 

8  Non  constandone  l'approvazione,  tu  omesso  il  concordato  del  5  settembre  1583  fra  i 
Vescovi  della  provincia  ecclesiastica  Salisburghese  e  Guglielmo  V  di  Baviera,  che  rimase 
in  vigore  lino  alla  secolarizzazione  (1803)  e  di  cui  Fr.  Wimmer,  lìibliographie  des  buyer. 
Concorriate*  von  1583  in  M.  v.  Deotinger,  BeytrOge  -sur  Gesch.  ecc.  des  Ersbist.  Mini 
chen  iinri  Freising  V,  Munchen  1854,93-208,  diede  una  nuova  edizione,  181-208. 


Avvertensa  vii 

dente  caso  di  parentesi,  indica  il  complemento  della  parola,  di  cui  le  fonti  danno  la  sola 
iniziale. 

«om.«  e  «add. »  riguardano,  salvo  indicazioni  in  contrario,  la  sola  parola  a  cui  si  rife- 
riscono e  voglion  dire  che  nell'edizione-base  o  nella  l'onte  citata  ess;i  manca  od  è  aggiunta. 

Bull.  Rotti.  Cocq.-Main.  significa  il  Bollarlo  i  ■mano  edito  da  (.  .  Cocquelines  e  dal 
tipografo  Mainarmi,  Romae  1739-1762  lino  al  1669)  e  173,'ì-17-ll  dal  L669  al  1740),  Il  tomi 
in  28  volumi  (si  noti  che  X  e  XI  portano  nel  titolo  l'indicazione,  rispettivamente,  "  X  pars 
prima  „  e  "  XI  pars  secun3a„). 

Bull.  Rom.  ed.  Taur.  significa  la  riproduzion  del  precedente  Bollarlo,  eseguita  a 
Torino  in  '-'4  volumi,  18.>7-1N7'_\  con  un  volume  di  Appendice,  1867. 

Bull.  Rom.  Cont.  ed.  Rom.  significa  la  continuazione  del  Bollano  per  A.  Barberi, 
V  Spetta  ed  R. Segreti,  l-XIX,  Romae  1835-1857  <  he  abbraccia  i  pontificati  di  Clemente  XIII- 
Gregorio  XVI,  anno  quarto). 

Bull.  Rodi.  Coni.  ed.  l'rat.  significa  la  riproduzione  dell'edizione  romana,  l'i  .ai  1840-1856, 
costituente  i  tomi  XV1I1-XXII1  di  Benedicti  XI\'  Opera  omnia  e  i  tomi  IV-IX  (in  10  volumi) 
della  continuazione  del  Bollano.  Si  noti  che  itomi  IV  e  V  portano  l'erronea  indicazione  Ul 
e  IV,  di  cui,  come  pure  nel  caso  indicato  di  Cocq.-Main..  non  fu  tenuto  conto. 

Fu  abbandonata  la  numerazione  che  i  Boll,  ed  i  Mimimi.  Gertn.  histor.  pongono  alle 
sezioni  dei  documenti. 

Le  clausole  dell'1  Bolle  e  dei  Brevi  Pontifici  furono  date  secondo  i  Boll,  o  altre  edi- 
zioni, sebbene  nelle  minute  dell'Archivio  della  Segreteria  dei  Brevi  ecc.  esse  comunemente 
non  figurino  o  .siano  semplicemente  accennate  da  qualcuna  delle  parole  usuali  accompa- 
gnate da  «  etc.  >. 


SERIE  DEI  CONCORDATI 


PAr..  PAC. 

I.  Legazia  di  Sicilia 1_10 

1.  Urbano  II  conferisce  la  legazia  a  Ruggero  conte  di  Calabria  e  di  Sicilia. 

5  luglio  1098 1 

2.  Pasquale  II  determina  le  (unzioni  della  legazia,  1°  ottobre  1117  ....  1-2 

3.  Benedetto  XIII  ristabilisce  il   tribunale   della    Monarchia    Sicula    fissan- 

done il  funzionamento,  30  agosto  1728 2-10 

II.  -  Convenzioni  tra  Pasquale  lied  Enrico  V  nella  questione  delle  investiture  10-18 

1.  Conventio  praevia  in  ecclesia  S.  Mariae  in  Turri  fa  età,  9  febbraio  1111  .  10-12 

<i    Promissio  regis 10-11 

b    Iuramentum  procerum  regni 11 

l'romissio  papae  per  Petrum  Leonis  dieta 11-12 

<i   Iuramentum  Petri  Leonis 12 

2.  Iuramenta  Sutrii  praestita,  l»  febbraio  1111 12-13 

<7    Iuramentum  regis 12 

h    Iuramentum  procerum  regni 12-13 

3.  lleinrici  V.  decretimi  de  bonis  ecclesiasticis,  12  febbraio  1111 13 

4.  Paschalis  II.  privilegium  primae  conventionis 13-14 

5.  Conventio  apud  Pontem  Mammeum  facta,  11  aprili    1111 14-15 

a)  Promissio  papae 14 

/'    Iuramentum  in  anima  papae 14 

fi  Nomina  cardinalium  iurantium 15 

tf)  Iuramentum  in  anima  regis 15 

e)  Nomina  iuratorum  regis  et  formula  iuramenti 15 

6.  Privilegium  Paschalis  II.  de  investituris,  12  aprile  1111 16 

7.  Gesta  dampnationis  pravilegii,  23  marzo  1112 16-18 

III.  -  Concordato  di  Worms 18-19 

1.  Formulae  pacis  cura  Calixto  II,  17-19  ottobre  1119 18 

a    Scriptum  imperatoris 18 

b   Scriptum  pontificis 18 

2.  Pax  Wormatiensis  cum  Calixto  11,23  settembre  1122 18-19 

a)  Privilegium  imperatoris 18-19 

6N  Privilegium  pontificis 19 

IV.  -  Patto  Beneventano  fra  Adriano  IV  e  Guglielmo  I  di  Sicilia,  giugno  1156.  20-23 

a)  Privilegium  Wilhelmi  regis 20-22 

h   Privilegium  Hadriani  IV.  pontificis 22-23 

V.  -  Pace  fra  Alessandro  IH  e  Federico  I 23-31 

1.  Pactum  Anagninum,  ottobre-novembre  1176 23-27 

a    factum  pacis  praeviae 23-26 

b)  Promissio  legatorurn  imperialium 26-27 

2.  Pax  Veneta 27-31 

a)  Pactum  praevium  inter  imperatorem  et  ecclesiam 27-30 


Serie  dei  Conconiati 


pag.        rv<-. 

/>   [uramenta  promissionis  in  anima  imperatoris,  22  luglio  1177 IO 

e  Confirmatio  pads  cum  ecclesia,  17  settembre  1177 30-31 

onfirmatio  pacis  per  duodecim  magnates  imperii,  17  settembre  1177.         31 

VI.  Patto  fra  Clemente  III  e  Guglielmo  II  di  Sicilia,  febbraio  1188        .    .  32 

VII.  -  Patto  di  Tancredi  di  Sicilia  con  Celestino  III,  giugno  1192 32-35 

,'    lui -.imentum  Tancredi »--33 

b)  Privilegium  Tancredi 33-34 

e    Promissio  hominii 34-35 

\' 111.  -  Innocenzo  III  e  Costanza  di  Sicilia,  19  novembre  1198 35-36 

IX.  -  Trattato  di  Filippo  di  Svevia  con  Innocenzo  III,  maggio  1203 36  38 

a)  Promissio  regis 36-37 

b)  Epistola  regis ..37-38 

\.      Promessa  di  Ottone  IV,  22  marzo  1209 ■ 38-39 

XI.  -  Patti  e  privilegi  di  Federico  II 39-47 

1.  Patto  con  Innocenzo  III,  febbraio  1212 39-41 

a    Privilegium  Friderici  II.  regis 39-40 

b    Privilegium  Friderici  II.  de  electionibii'- 10-41 

2.  Promessa  di  Eger,  12  luglio  1213 41-44 

(/    Privilegia  regia  primum  et  secundum 41-43 

b)  Privilegium  regium  tertium 43-44 

3.  Promessa  di  Hagenau,  settembre  1219 45-47 

a)  Privilegium  regium 45-46 

b)  Confirmatio  iuramenti  Hagenowiensis,  gennaio  1221 46-47 

XII.  -Promesse  di  Giovanni  senza  Terra  re  d'Inghilterra 48-56 

1.  l'ace  coi  prelati  del  regno 48-54 

a)  Lettera  d'Innocenzo  HI,  che  fissa  le  condizioni,  28  febbraio  1212 .    .    .  48-'  0 

b   Lettera  con  cui  il  re  accetta  le  condizioni,  13  maggio  1213 51-52 

e)  Lettera  d'Innocenzo  IH  ai  prelati,  31  ottobre  1213 53-54 

2.  Innocenzo  III  conferma  la  pace  fra  il  re  ed  i  prelati  circa   le  elezioni, 

30  marzo  1215 54-56 

XIII   -  Convenzione  con  Sancio  II  re  di  Portogallo 56-59 

a)  Condizioni  fissate  da  Gregorio  IX,  14  aprile  1238 56-59 

h    Accettazione   delle  condizioni   da   parte   di    re  S.tncio  II,  25  novem- 
bre 1238 59 

Convenzione  fra  Sancio  I  e  il  vescovo  di  Porto,  confermata  da  Innocenzo  III, 

13  maggio  1210 56,  n.  1 

XIV.  Giuramento  di  Alfonso  conte  di  Boulogne,  6  settembre  1245 59-62 

t  ■  invenzione  fra  Sancio  II  e  il  Vescovo  di  l'orto,  confermata  da  Innocenzo  IV, 

2  febbraio  1245 b0,  n. 

XV.  Condizioni  apposte  all'investitura  del  regno  delle  due  Sicilie  concessa  a 

Carlo  1  d  A  ngiò  confermate  da  Clemente  IV,  4  novembre  12b5  ....  62-79 

Promessa  di  Federico  III  d'Aragona,  31  marzo  1373 79-81 

XVI.  -  Rodolto  I  di  Habsburg  e  Gregorio  X 81-:  6 

1.  Confirmatio  privilegiorum   et  iuramentorum   per  procuratoteli!   data, 

6  giugno  1274 81-83 

2.  Privilegium  regium,  21  ottobre  127"> S4-86 

XVII.  -  Confermazione  da  parte   di  Onorio  IV  d.  II.    costituzioni  di  Carlo  11 

d'Angiò  relative  alle  cose  ecclesiastiche,  17  settembre  1285 86-88 


Serie  dei  Concordati  u 


PAG.  PAG. 

XVIII.  -  Concordia  degli  undici  articoli  fra  i  prelati  del  Portogallo,  autoriz- 
zati da  Niccolò  IV,  e  il  re  1  >ionigi,  7  febbraio  1289 89-93 

\IX   -  Concordia  dei  quaranta  articoli  tra  re  Dionigi  di  Portogallo  e  i  pre- 
lati del  regno  approvata  da  Niccolò  IV,  12  febbraio  1289 94-111 

Riconferma  della  concordia  da  parte  di  Niccolò  IV,  7  marzo  1289    .    .    107-111 

XX      Patti  fatti  da  Bonifacio  Vili  a  Giacomo  d'Aragona  per  l'investitura  di 

Sardegna  e  di  Corsica,  4  aprile  1297 112-119 

XXI.  -  Promesse  di  Alberto  I  di  Habsburg 120-124 

1    l'romissio  prior,  17  luglio  1303 120-122 

_'    Prqmissio  altera,  17  luglio  1303 122-124 

XXII.  -  Promessa  di  Enrico  VII  di  Lussemburgo 124-128 

1.  Promissio  Lausannensis.  11  ottobre  1310 124-127 

2.  Iuramentum  imperatoris,  b  luglio  1312 127-128 

Promessa  di  Carlo  1Y,  27  aprile  1347 124. n.l 

XXIII.  -  Accordo  fra  Clemente  VI  e  Pietro  IV  d'Aragona,  24  9  ttembre  1351.  128-131 

XXIV.  -  Accordo  fra  Pietro  IV  d'Aragona  ed  il  clero  Tarragonese,  esteso 

da  Giulio  III   il  20  marzo  1551  ai   territorii   di  Maiorca,  Minorca. 

Iviza  e  Sardegna.  10  giugno  1372 131-137 

XXV.  -  Composizione  fra  Gregorio  XI  ed  Edoardo  HI  d  Inghilterra,  1  set- 

tembre 1375  137-144 

XXVI.  -  Concordati  di  Costanza.  1418 144-168 

1.  Colla  Spagna 144-150 

2.  Colla  Francia 150-157 

3.  Colla  Germania 157-165 

4.  Colf  Inghilterra 165-168 

XXVII.  -  I  concordati  dei  principi 168-177 

1  Eugenio  IV  promette  di  convocare  il  concilio  ecumenico,  5  feb- 
braio 1447     .    .    - 168-169 

2.  Eugenio  IV  concede   che  la  nazione  germanica  usi  dei  decreti  del 

concilio  di  Basilea  accettali  da  Alberto  II  d'Austria,  5  febbraio  1447     169-170 

3  Eugenio  IV  restituisce  alle  loro  chiese  e  nel  pristino  stato  gli  Arci- 
vescovi di  Treviri  e  di  Colonia.  5  febbraio  1447 170-171 

4.  Indulti  di  Eugenio  IV  alla  Nazione  Germanica,  7  febbraio  1447    .    .    171-175 

5.  Protesta  di  Eugenio  IV.  5  febbraio  1447 176 

6.  Niccolò  V  approva  e  conferma  le  concessioni  latte  da  Eugenio  IV 

alla  Nazione  Germanica,  28  marzo  1447 176-177 

XXVIII.  -  Concordato  di  Menna 177-185 

1.  Patti  conclusi  fra  il  legato  pontificio  e  i  principi  germanici,  17  feb- 

braio 144S _ 177-181 

2.  Xiccolò  V  conferma  il  concordato  di  Vienna.  19  marzo  1448.    .    .    .    181-185 

XXIX.  -  Concordia  fra  Alfonso  V  d'Aragona  e  i  prelati  ecc.  dei  suoi  stati. 

confermata  da  Niccolò  V,  6  gennaio  1451 186-195 

XXX.  -  Indulto  di  Niccolò  V  a  Lodovico  duca  di  Savoia  circa  le  nomine 

ecclesiastiche,  10  gennaio  1452 195-1% 

Interpretazioni  ed  estensioni  dell'indulto  di  Niccolò  V 196-213 

1.  Leone  X,  27  maggio  1515 196-199 

2.  Clemente  VIII,  19  giugno  1595 200-203 

3.  Innocenzo  XII,  3  luglio  1700 204-205 


Serie  dei  Concordati 


4.  Benedetto  XIII,  29  maggio  1727    .- 205-206 

Altra  redazione  dell'indulto  di  Benedetto  XIII 207-208 

5.  Pio  VI,  11  giugno  1791 208-210 

6.  l'io  VII,  14  luglio  1819 211-213 

XXXI.  -  Abolizione  della  prammatica  sanzione 214-222 

1.  Bolla  di  Papa  Sisto  IV,  7  agosto  1472 214-217 

2.  Breve  di  Papa  Sisto  IV,  13  agosto  1472 217-218 

3.  Lettere  patenti,  con  cui  Luigi  XI  ratifica  il  concordato,  31  ottobre  1472.    219-222 

XXXII.  -  Pace  fra  Innocenzo  VIII  e  Ferdinando  di  Napoli,  7  febbraio  14'  2.  222-233 

XXXIII.  -  Concordato  con  la  Francia  sotto  Leone  X,  1516 233-251 

XXXIV.  -  Concordato  fra   i  prelati  portoghesi  e  il   re  Emanuele  corifei 

mato  da  Leone  X,  25  luglio  1516   .    .    .  ' 251-253 

XXXV.  -  Concordati  sui  benefizi  in  Polonia 253-261 

1.  Bulla  Leonis  X,  1  luglio  1519 253-255 

2.  Bulla  Clementis  VII,  1  dicembre  1525 256-259 

3.  Copia  supplicationum  expeditarum  in  favorem  ordinariorum  Regni 

l'oloniae  . 259-2t>l 

XXX  VI.  -  Concordato  tra  il  foro  ecclesiastico  e  il  laico  in  Milano  confer- 
mato da  Papa  Paolo  V,  2  giugno  1615 2t>2-266 

XXXVII.  -  Convenzione  sui  beni  ecclesiastici  in  Boemia,  8  marzo  1630.    .  266-282 

XXXVIII.  -  Concordato  Aldrovandi- Alberoni  colla  Spagna,  17  giugno  1717.  282-286 
Concordia  Facheneti 282,  n.l 

XXXIX   -  Norme  per  la  disciplina  ecclesiastica  in  Spagna,  13  maggio  1723 

{Apostolici  Ministerii) 286-297 

Benedetto  XIII   inculca  l'osservanza  dell 'Apostolici  Ministeri/ ,  27  mar- 
zo 1726 297-300 

XL.  -  Progetto  di  accomodamento  fra  Benedetto  XIII  e  Vittorio  Amedeo  II 
re  di  Sardegna  sull'immunità  e  la  giurisdizione  ecclesiastica, 
24  marzo  1727 301-309 

XLI.  -  Concordato  fra  Benedetto  XIII  e  Vittorio  Amedeo  I!  re  di  Sar- 
degna, 29  maggio  1727 310-311 

XLII.  -  Concordato  sulle  Abbazie  di  Polonia 311-321 

1.  Tractatus  de  Abbatiis  in  Regno  Poloniae  die  VI.  mensis  Augusti  Anno 

Domini  1736,  6  agosto  173t>,  10  luglio  1737 311-318 

2.  Bolla  con  cui  Clemente  XII  approva  il  trattato,  13  settembre  1737    .    318-321 

XI. Ili    -  Concordato  con  la  Spagna,  26  settembre  1737 321-327 

XLIV.  -  Concordato  col  Portogallo,  19  dicembre  1737 328  330 

XLV,  -  Concordato  col  re  di  Sardegna  sui  feudi  ecclesiastici,  5  gennaio  1741.  331-335 
XLVI.  -  Concordato  col  re  di  Sardegna  circa  la  materia  beneficiale,  5  gen- 
naio 1741 335  337 

XLVII.  -  Concordato  con  Napoli,  2  giugno  1741 338-364 

XLVI1I.  -  Istruzione  di  Benedetto  XIV  ai  Vescovi  del  regno  di  Sardegna 

sopra  l'immunità  e  l'esercizio  della  giurisdizione  ecclesiastica    .    .  364-381 

1.  Benedetto  XIV  a  Carlo  Emanuele  III  re  di  Sardegna,  6  gennaio  1742    364-365 

2.  Carlo  Emanuele  III  Re  di  Sardegna  a  Papa  Benedetto  XIV,  17  gen- 

naio 1742 365 

3.  Istruzione 365-381 

Modificazioni  ed  estensioni  della  Istruzione  di  Benedetto  XIV  ....  381-405 


Serie  ilei  Concordati 


r*r,.  pac. 

1.  Clemente  XIII,  3  settembre  1763 381-385 

Clemente  XIII,  L'I  marzo  1759 381, n.  1 

2.  Clemente  XIV,  22  settembre  1769 385-387 

3   Istruzione  di  Clemente  XIV 387-392 

a)  Clemente  XI V  a  Carlo  Emanuele  III  Re  di  Sardegna,  28  gennaio  1770.     87-388 

b)  Carlo  Emanuele  III  Re  di  Sardegna  a  Papa  Clemente  XIV,  7  te  b 

braio  1770 188-389 

<     Istruzione 389-3' »2 

4.  Clemente  XIV,  1   marzo  1770 392-395 

5.  l'io  VI.  18  aprile  1776 395    196 

6.  l'io  VI,  11  dicembre  I771» 396  398 

7.  Pio  VI,  9  aprile  1782 398-400 

S.  l'io  VI,  L5  settembre  1786 400-401 

9.  Leone  XII,  20  giugno  1826 402-405 

XLIX.  -  Concordato  sulla  composizione  delie  pensioni   palatine   in  Porto 

gallo,  30  agosto  174") 405-409 

L.  -  Concordato  tra  Benedetti»  XIV  e  Carlo  Emanuele  III  Re  di  Sardegna, 

24  giugno  1750 HO  113 

LI.  -  Concordati)  per  il  patriarcato  di  Aquileia  tra  Maria  Teresa  e  \\  Doge 

di  Venezia  approvalo  da  Papa  Benedetto  XIV,  6  luglio  1751  .    .    .  113-422 

Lll.  -  Concordato  fra  Benedetto  XIV  e  Ferdinando  VI  di  Spagna,  11  gen 

naio  1753 122-437 

I  III.  -  Benedetto  XIV  cede  al  Re  di  Sardegna  i  diritti   sul   principato  di 

Masserano  e  la  contea  di  Crevalcore,  13  luglio  1753 437-440 

LIV.  -  Concordato  fra  Benedetto  XI V  e  Maria  Teresa  per  il  ducato  di 

Milano,  17  dicembre  1757 140-443 

LV.  -  Convenzione  fra  l'Arcivescovo  di  Cagliari  e  l'Ordine  dei  SS.  Mau- 
rizio e  Lazzaro  sulla  giurisdizione  temporale  e  il  dominio  utile 
dell'isola  di  S  Antioco  confermata  da  Clemente  XIII,  21  marzo  1758.  W3   1".  ; 

LVL-  Convenzione  sull'immunità  ecclesiastici  in  Baviera, 30 settembre  1758.  154    lr>7 

LVI1.  -  Limitazione  del  privilegio  del  foro  per  i  rei  di  lesa  maestà  in  Por 

togallo,  11  agosto  1759 • 457-459 

LVI1I.  -  Istruzione  sopra  diversi   provvedimenti   per  governo  delle  curie 

ecclesiastiche  nel  regno  di  Sardegna,  14  gennaio  1761 169   167 

LIX.  -  Accordo  sulle  facoltà  del  Nunzio  in  Spagna,  18  dicembre  17h6    .    .  467-473 

LX.  -  Convenzione  fra  il  Re  di  Sardegna  e  il  Vescovo  di  Novara,  confer- 
mata da  Clemente  XIII,  15  giugno  1767 173  l'- 
Altra convenzione  fra  i  medesimi,  confermata  da  Pio  VII,  25  agosto  1817.                  482  183 

LXI.  -  Accordo  sul  Tribunale  della  Nunziatura  in  Spagna, 26  marzo  1771.  184    187 

LXII.  -  Riduzione  del  diritto  d'asilo   in  Spagna,  12  settembre  1772    .    .    .  487  492 

:  Nili.  -  Convenzioni  fra  il  Vescovo  di  Grenoble  e  l'Abbazia  di  S.  Mi- 
chele della  Chiusa,  approvate  da  Papa  Pio  VI,  1  febbraio  s  di- 
cembre 1773 493-504 

LXIV.  -  Concordato  sulla  collazione  di  alcuni  canonicati  nel  Belgio.  21  mag 

gio  1776 505-509 

L\  V.  -Concordato  tra  Papa  Pio  VI  e  Maria  I  di  Portogallo,  20  luglio  1778.  500-511 

LXVI.  -  Erezione  del  tribunale  per  l'esame  dei  libri  a  Lisbona,  29  no- 
vembre 1780 511-514 


xiv  Serie  dei  Concordati 

PAr..  PAG. 

LXVII.  -  Concordato  fra  Pio  VI  e  L'Imperatore  Giuseppe  II  sulle  nomine 

ecclesiastiche  nei  ducati  di  Milano  e  di  Mantova,  20  gennaio  1784  .  514-515 

LXVIII.  -  Facoltà  d'ipotecare  ed  alienare  beni  ecclesiastici  concesse 
da  Pio  VI  a  Vittorio  Amedeo  III  e  Carlo  Emanuele  IV  Re  di  Sar- 
degna    516-527 

1    15  marzo  1794 516-517 

2.  4  settembre  1795 517-519 

3.  18  luglio  1797 519-523 

4.  1  dicembre  1797 523-527 

LXIX   -  Imposizione  di   una  gabella   per  l'Ospedale  della  Misericordia  in 

Parma 527-530 

1.  23  giugno  1795 527-529 

2.  19  aprile  1796 529-530 

LXX.  -  Ordinamento  ecclesiastico  in  Corsica,  1795 531-536 

LXXI.  -  Incarico  al  Nunzio  in   Baviera  di   confermare  una  convenzione 

fra  il  Duca  di  Baviera  e  la  Prepositiva  di  Berchtesgaden,  3  giu- 
gno 1796 536-53S 

LXXII.  -  Ordinamento   delle   diocesi   latine    nell'  impero   russo,    16   otto 

bre  179S 533-559 

LXXIII.  -  Facoltà  ai  Vescovi  di  Spagna  e  d'America  d'alienare  beni  di 

opere  pie,  13  agosto  1799 559-560 

LXXIY   -  Concordato  fra  Pio  VII  e  la  Repubblica  francese,  15  luglio  1801.  561-565 

LXX  V.  -  Concordato  fra  Pio  VII  e  la  Repubblica  italiana,  16 'settem- 
bre 1803 565-572 

LXXVT.  -  Prescrizioni  per  il  governo  degli  Ordini   religiosi  in   Spagna, 

15  maggio  1804 573-579 

LXXVII.  -  Concordato  di  Fontainebleau 579-585 

a)  Articoli,  25  gennaio  1813 57-9-581 

6)  Lettera  di  S.  S.  Pio  VII  all'Imperatore  Napoleone  con  cui  ritratta 
il  concordato  firmato  a  Fontainebleau,  24  marzo  1813 581-585 

LXXVII1.  -  Concordato  intorno  al  ripi  istinamento  degli  Ordini   religiosi 

in  Toscana,  4  dicembre  1815 585-590 

LXXIX.  -  Concordato  fra  Pio  VII  e  Massimiliano  Giuseppe  Re  di  Baviera, 

5  giugno  1817 591-597 

LXXX.  -  Concordato  fra  Pio  VII  e  Luigi  XVIII  Re  di  Francia,  11  giu- 
gno 1817 597-601 

LXXXI.  -  Nuova  circoscrizione  delle  diocesi  di  Piemonte,  17  luglio  1817   .  601-619 

LXXXII.  -  Concordato  fra  Pio  VII  e  Ferdinando  I  Re  delle  Due  Sicilie, 

16  febbraio  1818 620-637 

LXXXIH.  -  Nuova  circoscrizione  delle  diocesi  in  Polonia,  30  giugno  1818.  638-648 
LXXXIV.  -  Muova  circoscrizione  delle  diocesi  del  Regno  di  Prussia,  16  lu- 
glio 1821 648-665 

Breve  Quod  de  fidelium,  16  luglio  1821 665-666 

LXXXV.  -  Nuova  circoscrizione  delle  diocesi   nelle   Provincie  del    Reno 

superiore,  16  agosto  1821 667-676 

LXXXVI.  -  Nuova  circoscrizione  delle  diocesi  di  Francia,  6  ottobre  1822  .  677-688 
LXXXVII.  -  Nuova  circoscrizione  delle  diocesi  del    Regno  di   Hannover, 

16  marzo  1824 68^-696 


Serie  dei  '  ovcordati 


ì 


TAG.  r\r.. 

I. XXXVIII   -   accordo  fra   la  Casa   Ducale  di   Lucca  e  l'amministrazioni 

dei  beni  ecclesiastici  approvato  da  Leone  XII,  6  maggio  1826.    .    .  697-700 

I  ,\\\l\    -  Norme  per  l'elezione  episcopale  ecc.  nelle  diocesi  dell. 

viride  del  Reno  superiore.il  aprile  1827 700-703 

Breve  Ne  sacra,  28  maggio  1827 703 

XC.  -  Concordato  tra  Leone  XII  eGuglielmo]  Re  dei  Paesi  Bassi,  18  giù 
gno  1827 

XCI.  -  Convenzione  con  alcuni  Cantoni  Svizzeri  per  il  vescovado  di  Ba- 
silea ed  accessione  a  questo  dei  Cantoni  di  Argovia  e  Turgovia, 
1828-1830  711-721 

1.  Convenzione  fra   Leone  XII  e  i  Cantoni  di  Lucerna,  Berna,  Soletia 
e  Zug,  20  marzo  1828 711-714 

2.  Nuova  circoscrizione  del  vescovado  di  Basilea,  7  maggio  1*28  .    .    .    714-719 
Breve  Quod  ad  rem  sacrarti,  15  settembri-  1828 71''    20 

Recessione  dei  Cantoni  d'Argovia  e  Turgovia  al  vescovado  di    Ba 

silea,  2  dicembre  1828 720-722 

4.  Approvazione  dell'accessione,  23  marzo  1830 722-724 

XCII   -  Concordato  fra  Gregorio  XVI  e  Ferdinando  11  Ri-  di  Napoli  Milla 

immunità  personale,  16  aprile  1834 724-725 

XC1II.  -  Istruzione  ai  Vescovi  del  Regno  di  Sardegna  sui  registri  parroc- 
chiali      725-736 

1.  Gregorio  XVI  a  Carlo  Alberto  Re  di  Sardegna,  24  agosto  1836    .    .    72.V726 

2.  Carlo  Alberto  Re  di  Sardegna  a  Papa  Gregorio  XVI,  20  ottobre  1836  726 

3.  Istruzione    della    Sacra    Congregazione    degli    Affari    Ecclesiastici 

Straordinarii,  23  agosto  1836 727-736 

XCIV.-Coneordatocol  Re  di  Sardegna  sull'immunità  personale, 27  marzo  1841  7  :■    738 

^  XCV.  -  Concordato  tra  Gregorio  XVI  e  Francesco  IV  Duca  di  .Modi  na 

sul  foro  e  amministrazione  dei  beni  ecclesiastici 739-747 

1.  Breve  di  Gregorio  XVI.  30  aprile  1841 739-740 

2.  Decreto  del  Duca  Francesco  IV,  8  maggio  1841 740-742 

Due  decreti  del  Duca  Francesco  IV,  13  aprile  1846,  24  febbraio  1851    .    742-717 

XCVI.  -  Riorganizzazione  del  Vescovado  di  San  Gallo,  7  novembre  1845  747-750 
XC  VII.  -  Concordato  fra  Pio  IX  e  Niccolò  I  Imperatore  delle  Russie,  3  ago- 
sto 1847 751-765 

1.  Articoli  concordati 751-761 

2.  Articoli  non  concordati 761-765 

X  XCVIII.  -  Concordati  fra  Pio  IX  e  Leopoldo  li  Granduca  di  Toscana    .    .  765-769 

1.  Concordato  preliminare,  30  marzo  1848 765-767 

2.  Concordato  definitivo,  25  aprile  1851 767-769 

IC.  -  Concordato  fra  Pio  IX  ed  Isabella  II  Regina  di  Spagna,  46  marzo  1851.  77<i-7'«> 

Concordato  con  la  Spagna,  27  aprile  1845 796-799 

C.  -  Concordato  fra  Pio  IX  e  la  Repubblica  di  Costarica,  7  ottobre  1852    .  800-809 

CI.  -  Concordato  fra  Pio  IX  e  la  Repubblica  di  Guatemala,  7  otto- 
bre 1852 810-821 

CU.  -  Concordato  fra  Pio  IX  e  Francesco  Giuseppe  I  Imperatore  d'Austria, 
18  agosto  1855 

1.  Concordato 821-829 

2.  Articolo  segreto 829 


Serie  dei  Concordati 


PAG.  PA6. 

Documenti  relativi 830-844 

a     Lettera   dell'Arcivescovo   di   Vienna   al   Cardinale   Viale   Prelà, 

17  agosto  1855 : 830-832 

b)  Risposta  del  Cardinale  Viale  Prelà,  18  agosto  1855 832-833 

.     Altra  lettera  dell'Arcivescovo  di  Vienna  al  Cardinale  Viale  Prelà, 

18  agosto  1855 833-836 

d)  Risposta  del  Cardinale  Viale  Prelà,  18  agosto  1*55 836-837 

e)  Altra  lettera  dell'Arcivescovo  di  Vienna  al  Cardinale  Viale  Prelà, 

18  agosto  1855 837-840 

/)  Risposta  del  Cardinale  Viale  Prelà,  18  agosto  1855 840-841 

g)  Altra  lettera  dell'Arcivescovo  di  Vienna  al  Cardinale  Viale  Prelà, 

18  agosto  1855 841 

h)  Pio  IX  ai  Cardinali,  Arcivescovi  e  Vescovi  dell'Impero  Austriaco, 

5  novembre  1855 842-844 

CHI.  -  Concordato  fra  Pio  IX  e  Pietro  V  Re  di  Portogallo  intorno  al  Patro- 
nato delle  Indie,  21  febbraio  1857 844-852 

CIV.  -  Concordato  fra  Pio  IX  e  Guglielmo  I  Re  del  Wiirttemberg,  8  aprile  1857.  853-862 

Documenti  relativi 862-875 

a)  Lettera  del  Barone  von  Ow  al  Cardinale  von  Reisach,  8  aprile  1857.    862-864 

b)  Risposta  del  Cardinale  von  Reisach  al  Barone  von  Ow,  8  aprile  1857.  864-866 
r  Lettera  di  Pio  IX  al  Vescovo  di  Rottenburg,  22  giugno  1857 .  .  •  866  867 
d    Pio  IX  al  Vescovo  di  Rottenburg,  30  giugno  1857 868-875 

CV.  -  Accordo  fra  Pio  IX  e  Francesco  V  Duca  di  Modena  su  beni  eccle- 
siastici, 1857 876-880 

1.  Breve  di  Pio  IX  al  Duca,  23  giugno  1857 876-879 

2.  Decreto  del  Duca,  14  novembre  1857 879-880 

CVI.  -  Concordato  fra  Pio  IX  e  Federico  Granduca  di  Baden,  28  giugno  1859.  880-895 

Documenti  relativi 895-920 

a)  Dichiarazione  dei  plenipotenziarii,  12  settembre  1859 895-897 

b  Lettera  dei  plenipotenziarii  Badesi  al  Cardinale  von  Reisach,  28  giu- 
gno 1859  897 

i     Altra  lettera  dei  medesimi  al  medesimo,  28  giugno  1859    ....    897-898 

d)  Altra  lettera  dei  medesimi  al  medesimo,  28  giugno  1859  ....  899 

e)  Altra  lettera  dei  medesimi  al  medesimo,  28  giugno  1859    ....  899 
f\  Lettera  del  Cardinale  von  Reisach  ai  plenipotenziarii  Badesi,  28  giu- 
gno 1859 899-900 

g)  Altra  lettera  del  medesimo  ai  medesimi,  28  giugno  1859  ....  900-903 
li  Altra  lettera  del  medesimo  ai  medesimi,  28  giugno  1859  ....  903-904 
i    Altra  lettera  del  medesimo  ai  medesimi,  28  giugno  1859  ....  904 

k)  Pio  IX  all'Arcivescovo  di  Friburgo  in  Brisgovia,  29  settembre  1R59  904-907 
l    I     ttera   del  Cardinale   Antonelli  all'Arcivescovo  di   Friburgo  in 

Brisgovia,  30  settembre  1859 907-920 

C VII.  -  Concordatola  Pio  IX  ed  Isabella  II  Regina  di  Spagna,  25  agosto  1859.  920-929 

CVI  II.  -  Concordato  fra  Pio  IX  e  la  Repubblica  di  Haiti,  28  marzo  1860  929-934 

Documenti  relativi 935-936 

a)  Lettera  del  Ministro  plenipotenziario  di  Haiti  al  Cardinale  Anto- 
nelli, 28  marzo  1860 935 

b)  Risposta  del  Cardinale  Antonelli,  28  marzo  1860 935-936 


Serie  dei  Concordati 


PAG.  PAG. 

I  l\       I  on  o  dato  tra  Pio  IXc  la  Repubblica  di  Honduras,  9  luglio  1861.  936-947 
Documenti  relativi: 

a)  Lettera  del  Cardinale  Antonella  a  S.  E.C.  Gutierrez,  9  luglio  1861.  948 

b)  Risposta  di  S.  E.  C.  Gutierrez,  9  luglio  1861 948 

\  -  Concordato  fra  Pio  IX  e  la  Repubblica  di  Nicaragua,  2  novembre  1861  '*.|s-')V' 

CXI.-  Concordato  fra  Pio  IX  e  la  Repubblicadi  S.  Salvador,  22  aprile  1862  960-970 

CXII.  -  Concordato  fra  Pio  IX  e  la  Repubblicadi  Venezuela,  '.'"luglio  1862  971-983 

CXI1I.  -  Concordato  fra  Pio  IX  e  la  Repubblica  dell'Equatore,  26  settem- 
bre 1862 983-995 

Documenti  relativi  : 
a)-d)  Il  Cardinale  Antonelli  al  Ministro  plenipotenziario  dell'Equa- 
tore, 26  settembre  1862 ' 995-999 

CXIV.  -  Convenzione  per  l'incorporazione  di  Poschiavo  e  Brusio  alla 

diocesi  di  Coirà,  23  ottobre  1869 1000 

CXV,  -  Nuova  versione  del  concordato  della  Repubblica  dell'Equatore, 

2  maggio  1881 1001-1013 

CXVI.  -  Convenzione  fra  la  Santa  Sede  ed  il  Governo  Austro-Ungarico 

per  la  Bosnia  ed  Erzegovina,  8  giugno  1881 1014-lnlò 

CXVII.  -  Accordi  stipulati  fra  la  Santa  Sede  ed  il  Governo  Russo,  24  di- 
cembre 1882 1016-1018 

A.  -a    I  lomanda  del  Governo  Russo  circa  diocesi  soppresse  dal  me- 

desimo   1016 

b)  Adesione  della  Santa  Sede  alla  domanda 1016 

B.  -  a)  Convenzione  fra  la  Santa  Sede  ed  il  Governo  Russo  circa  i 
Seminarii 1016-1017 

h    Dichiarazione  del  Governo  Russo  circa  i  Seminarii li  il  7 

'  .  Accordo  fra  la  Santa  Sede  ed  il  Governo  Russo  relativo  all'Acca- 
demia Ecclesiastica  di  Pietroburgo 1017-1018 

D.  Dichiarazione  del  Governo  Russo  colla  quale  si  obbliga  alla  revo- 
cazione o  modificazione  delle  misure  eccezionali  prese  contro  il 

Clero 1018 

CXVIII   -  Concordato  colla  Repubblica  di  Guatemala,  2  luglio  1884  .    .  1018-1020 

Documenti  relativi 1020-1021 

a)  Lettera  del  Ministro  di  Guatemala  al  Cardinale  Jacobini,  2  lu- 
glio 1882 ' 1020 

fr  Risposta  del  Cardinale  Jacobini,  3  luglio  1882 1020-1021 

(  XIX    -  Convenzioni  per  il  Canton  Ticino,  1884,  1888 1021-1027 

1.  Convenzione  per  regolare  la  situazione  religiosa  delle  parrocchie 

del  Canton  Ticino,  1  settembre  1884 1021-1022 

2.  Convenzione  per  l'amministrazione  apostolica  nel  Canton  Ticino, 

23  settembre  1884 1023-1025 

3.  Convenzione  relativa   all'Amministratore   apostolico   del  Canton 

Ticino,  16  marzo  1888 1025-1027 

CXX.  -  Convenzione  per  l'amministrazione  regolare  della  diocesi  di  Ba- 
silea, 1  settembre  1884 1027-1029 

CX XI.  -  Concordato  fra  Leone  XIII  e  Luigi  1  Re  di  Portogallo  sul  Patro- 
nato Regio  nelle  Indie  orientali ln'.H»-1048 

1.  Concordato,  23  giugno  1886 1029-1039 


xviii  Serie  dei  Concordati 

PAG.  PAG. 

2.  Documenti  per  l'esecuzione  del  concordato 1039-1048 

a    Mota  di  Mons.  Sostituto  della  Segreteria  di  Stato -all'Ambascia- 
tore portoghese,  9  marzo  1887 103^-1040 

b)  Nota  responsiva  dell'Ambasciatore,  15  marzo  1887 1041-1042 

<  )  .Vota  dell'Emo   Rampolla  all'Ambasciatore  portoghese,  27  feb- 
braio 1890 1042-1043 

d)  Nota  responsiva  dell'Ambasciatore,  3  marzo  1890 1043-1044 

e)  Nota  dell'Emo  Rampolla  all'Ambasciatore  portoghese,  14  otto- 
bre 1891 1044-lU4b 

f)  Nota  responsiva  dell'Ambasciatore,  21  ottobre  1891 1047-1048 

CXXII.  -  Convenzione  fra  Leone  XIII  e  Niccolò  I  Principe  del  Monte- 
negro, 18  agosto  1886 1048-1050 

CXXIII.  -  Accordo  fra  la  Santa   Sede  e  il  Governo  della   Repubblica 

Francese  per  Pondichery,  1  settembre  1886 1050-1031 

CXXIV.  -  Concordato  colla  Repubblica  di  Colombia 1051-1069 

1.  Concordato,  31  dicembre  1887 1051-1061 

2.  Concordato  addizionale,  20  luglio  1892 1061-1068 

3.  Lettera  dell'Emo  Rampolla  ai  Vescovi  di  Colombia,  3  luglio  1893  1068-1069 
CXXV. -Accordi  stipulati  per  l'isola  di  Malta 1069-1079 

1.  Intorno  ai  matrimonii 1069-1071 

a)  Decretum  S.  C.  Negotiis  Ecclesiasticis  Extraordinariis  praepo- 

sitae,  12  gennaio  1890 1069 

b)  Nota  del  Cardinale  Segretario  di  Stato  al  Generale  Simmons, 

17  gennaio  1890 1069-1070 

e)  Risposta  del  Generale  Simmons,  18  gennaio  1890 1070-1071 

2.  Sull'educazione  del  Clero *".     1071-1074 

a)  Nota  del  Cardinale  Segretario  di  Stato  al  Generale  Simmons, 

22  gennaio  1890 1071-1072 

b)  Risposta  del  Generale  Simmons,  22  gennaio  1890 1072-1074 

3.  Sulla  elezione  dei  Vescovi 1074-1079 

a)  Nota  del  Cardinale  Segretario  di  Stato  al  Generale  Simmons, 

20  marzo  1890 1074-1075 

b)  Risposta  del  Generale  Simmons,  26  marzo  1890 1075-1079 

CXXVI.  -  Concordato  colla  Repubblica  dell'Equatore  sulla  sostituzione 

delle  decime,  8  novembre  1890 1079-1085 

Documenti  relativi 1085-1086 

a)  Nota  del  Cardinale  Rampolla  a  S.  E.  L.  A.  Larrea,  9  novem- 
bre 1890 1085 

b)  Risposta  di  S.  E.  L.  A.  Larrea,  10  novembre  1890 1085-1086 

Convenzione  del  30  settembre  1865 1086-1088 

C XXVII.  -  Accordo  sulla  sistemazione  della  diocesi  di  Cartagine,  7  no- 
vembre 1893 .••■'■  1088-1089 

1.  Nota  diplomatica  dell'Emo  Card.  Segretario  di  Stato  a  S.  E.  l'Am- 

basciatore di  Francia 1088-1089 

2.  Nota  diplomatica  di  S.  E.  l'Ambasciatore  di  Francia  all'Emo  Card. 

Segretario  di  Stato  di  Sua  Santità 1089 

CXXVIII.  -  Concordato   per  l'erezione  della  facoltà  teologica  nell'Uni- 
versità di  Strasburgo,  5  dicembre  1902 - 1090-1091 


Serie  dei  Concordati 


CXXIX.  -  Convenzione  ira  l'io  X  e  Alfonso  \l!l   l\<-  di  Spagna  relativamente 

agli  Ordini  Religiosi,  19  giugno  1904 1091-10  l 

CXXX.  -  Accordo  preliminare  colla  Spagna  per  modifiche  al  concordato  del  1851, 

12  luglio  1904 1094-1095 

*  XXXI.  -  Concordato  perle  missioni  cattoliche  nel  Congo,  26  maggio  1906  1096-1097 

CXXXII.  -Convenzione  sull'insegnamento  nei   Seminarli  della  Polonia  Russa, 

22  luglio  1907 1097-1098 

Convenzione  del  1897 .    .  1098-1099 

CXXXIII.  -  Concordato  tra  Pio  X  e  Pietro  I  Re  di  Serbia,  24  giugno  1914   .  1100-1103 


I. 

LEGAZIA    DI   SICILIA. 


1.  -  Urbano  II  conferisce  la  legazia  a  Ruggero  conte  di  Calabria  e  di  Sicilia. 

5  luglio  1098. 

Urbanus  episcopus  seruus  seruorum  Dei.  Carissimo  filio  Rogerio  corniti  Calabriae 
et  Siciliae  salutem  et  apostolicam  benedictionem.  Quia  prudentiam  tuam  supernae 
maiestatis  dignatio  multis  triumphis  et  honoribus  exaltauit  et  probitas  tua  in  Sarace- 
norum  finibus  ecclesiam  Dei  plurimum  dilatauit  sanctaeque  sedi  apostolicae  deuotam 
se  multis  modis  semper  exhibuit,  nos  in  specialem  atque  carissimum  fìlium  eiusdem 
uniuersalis  ecclesiae  assumpsimus.  Idcirco  de  tuae  probitatis  sinceritate  plurimum 
confidentes,  sicut  uerbis  promisimus,  ita  etiam  litterarum  auctoritate  firmamus:  quod 
omni  uitae  tuae  tempore  uel  filii  tui  Simonis  aut  alterius  qui  legitimus  tui  haeres 
exstiterit,  nullum  in  terra  potestatis  uestrae  praeter  uoluntatem  aut  consilium 
uestrum  legatimi  Romanae  ecclesiae  statuemus,  quinimmo  quae  per  legatum  acturi 
sumus,  per  uestram  industriam  legati  uice  exhiberi  uolumus,  quando  ad  uos  ex 
latere  nostro  miserimus  ad  salutem  uidelicet  ecclesiarum,  quae  sub  uestra  potcstate 
existant,  ad  honorem  beati  Petri  sanctaeque  eius  sedis  apostolicae,  cui  deuote 
hactenus  obedisti,  quamqe  in  opportunitatibus  suis  strenue  ac  fideliter  adiuuisti.  Si 
vero  celebrabitur  concilium,  tibi  mandauero,  quatenus  episcopos  et  abbates  tuae 
terrae  '  mini  mittas,  quot  et  quos  uolueris  mittas,  alios  ad  seruitium  ecclesiarum  ac 
tutelam  retineas.  Omnipotens  Dominus  actus  tuos  in  beneplacito  suo  dirigat  et  te 
a  peccatis  absolutum  in  uitam  aeternam  perducat. 

Dat.  Salerni  per  manum  Ioannis  sanctae  Romanae  ecclesiae  diaconi,  III.  nonas 
iulii,  indictione  VII,  pontirìcatus  domini  Urbani  secundi  [anno]  XI. 

Da  edizione  di  E.  Caspar  in  Quelle»  inid  Forschuugeu  aus  Italie».  Archiven  nini 
Bibliotheken  herausgeg.  vo»i  kgl.  Preus*.  Iustititt  i»  Rovi  VII  (1904),  218-219. 


2.  -  Pasquale  II  determina  le  funzioni  della  legazia. 

1"  ottobre  1117. 

Paschalis  papa  II  Rogerio  corniti  Siciliae.  Ante  Sarracenorum  invasionem  Sicilie 
insula  romane  ecclesie  adeo  familiaris  fuit  ut  semper  in  ea  Romani  pontifices  et  patri- 
moniorum  suorum  curatores  et  sue  vicis  representatores  habuerint.  Patri  autem  tuo 
divina  gratia  prerogativam  contulit,  ut  suo  et  suorum  labore  ac  sanguine  Sarraceni 

1  Caspa  r  :  «terre». 


2  Legazia  di  Sicilia  -  Monarchia  Sicilia  a.  1117,  1728 

ab  eadem  insula  pellerentur,  et  in  ea  Dei  ecclesie  restituerentur.  Unde,  sicut  in  tuis 
litteris  suggessisti,  antccessor  meus  patri  tuo  legati  vicem  gratuita  benignitate  con- 
cessit.  Nos  quoque  tibi  post  ipsum  eius  successori  concessimus,  ea  videlicet  ratione 
ut  si  quando  illuc  ex  latere  nostro  legatus  dirigitur,  quem  profecto  vicarium  intel- 
ligimus,  que  ab  eo  gerenda  sunt  per  tuam  industriam  effeetui  mancipentur.  Sic  enim, 
sic  in  ecclesia  seculares  potestates  dispositas  legimus,  ut  quod  ecclesiastica  humi- 
litas  minus  valet,  secularis  potestas  sue  formidinis  rigore  perficiat.  Nam  personarum 
ecclesiasticarum  seu  dignitatum  judicia  nusquam  legimus  laicis  vel  religiosis  fuisse 
commissa.  Porro  episcoporum  vocationes  ad  synodum  quis  unquam  sibi  legatus  aut 
vicarius  usurpavit?  quod  aliquando  singularibus  aliquando  pluralibus  litteris  per 
quoslibet  solet  nuntios  fieri.  Cognosce,  fili  karissime,  modum  tuum,  et  datam  tibi  a 
Domino  potestatem  noli  contra  dominicam  erigere  potestatem.  Sic  enim  a  Domino 
Romane  ecclesie  potestas  concessa  est  ut  ab  hominibus  auferri  non  possit.  Disce 
in  comitatu  tuo  bonorum  imperatorum  exempla,  ut  ecclesias  non  impugnare  studeas 
set  juvare,  non  judicare  aut  opprimere  episcopos  set  tamquam  Dei  vicarios  venerari. 
Que  a  patre  tuo  nobilis  memorie  R(ogerio)  comite  Ecclesiae  data  sunt,  per  te  nulla- 
tenus  minuantur,  set  potius  augeantur.  Noli  Deum  precedere  set  sequaris,  quia  eo 
duce  non  offendes  set  vite  lumen  habebis.  Hec  tibi  tamquam  filio  karissimo  precipio, 
hec  moneo;  si  ut  spondes  obedieris  et  obtemperaveris,  tuam  profecto  salutem  obtem- 
peraberis.  Omnipotens  Dominus  suo  te  beneplacito  dirigat,  conservet  atque  custodiat. 
Datum  Anagnie  kal.  Octobris. 

Da  Jaffé-Loewenfeld,  Regesta  Pontificum  Romanorum,  n.  6562  (I,  766  s.)  e  Fabre- 
Duchesne,  Le  «  Liber  Censitimi  »  de  VEglise  Romaine  (Bibliothèque  des  Écoles  francaises 
d' Athènes  et  de  Rome)  II,  125  s.,  con  nuova  collazione  del  testo  dato  dal  libro  XI  dei  Gesta 
panperis  scolaris  Albini  in  Cod.  Ottob.  3057 ,  f.  151r    Biblioteca  Vaticana). 


3.  -  Benedetto  XIII   ristabilisce  il  tribunale  della  Monarchia  Sicula  fissan- 
done il  funzionamento.  ' 

30  agosto  1728. 

BENEDICTUS  EPISCOPUS 

i 

SERVUS  SERVORUM  DEI 
AD  PERPETUAM   REI   MEMORIAM. 

Fideli  ac  prudenti  dispensatori,  quem  in  supremo  Apostolatus  apice  constituit  Dominus 
super  familiam  suam,  maxime  convenit  tradita  sibi  coelitus  uti  potestate,  ut,  si  quae  sint 
inter  pontiticalem  auctoritatem  et  regiam  potestatem  contentiones,  quantum  fieri  potest, 
amoveantur,  utque  nedum  tìdelium  populorum  pericula  arceantur,  sed  etiam  incommoda 
leniantur,  prout,  locorum  et  tcmporum  ratione  habita,  magis  in  Domino  videbitur  expedire. 

1  Soppressa  da  Clemente  XI  colla  Bolla  Romamis  Ponti/ex  del  20  febbraio  1715  (in  Bull.  Rom.  Cocq.-Main.  XI, 
39-43;  ed.  Taur.  XXI,  651-658),  la  cosi  detta  Monarchia  Sicula  venne  ripristinata  da  Benedetto  XIII  coll'ordinamento 
segnato  nella  Bulla  qui  sopra.  Ottenne  poscia  qualche  facoltà  da  Gregorio  XVI  col  Breve  Iamdiu  del  3  marzo  1816 
(A.  M.  Bernasconi,  Ada  Gregorii  XVI  III,  Romac  1902,  467  s.,  n  cccxlix)  e  da  Pio  IX  col  Breve  Peculiaribus  del 
26  gennaio  1856  (Pu  IX  Acta,  Pars  prima,  Voi.  II,  Romae  1858,  499  509).  Indi  fu  abolita  definitivamente  dal  mede- 
simo Pontefice  colle  Lettere  Apostoliche  Suprema  universi  del  28  gennaio  1864  (Pu  IX  Aeta.  Pars  prima.  Voi.  IV, 
Romac  1869,  338-350),  rese  di  pubblica  ragione  nel  1867  (v.  ibid.  368). 


a.  l"a8  Legaste  di  Sicilia  -  Monarchia  Siculo  3 

Cum  itaque  felicis  recordationis  Clemens  Papa  XI  praedecessor  noster  Apostolicam 
Regni  Siciliae  ultra  Pharum  legationem  ac  monarchiam  nuncupatam,  eiusque  tribunal 
extinxerit  ac  suppresserit  et  aboleverit,  si  quae  essent  privilegia  et  indulto  a  quibus- 
cumque  Romanis  Pontilicibus  praedecessoribus  quomodolibet  concessa  revocaverit  et  abro- 
gaverit,  et  certuni  interim  modum  praescripserit,  quo  causae  ad  forum  ecclesiasticum  per- 
tinentes  cognosci  et  in  eodem  regno  line  debito  terminar!  possent,  quemadmodum  in  eius 
apostolicis  litteris,  expeditis  anno  millesimo  septingentesimo  decimo  quarto  et  millesimo 
septingentesimo  decimo  quinto  plenius  continetur;  cumque  carissimus  in  Christo  lìlius 
noster  Carolus  VI  in  Romanorum  imperatorem  electus,  Siciliae  ultra  Pharum  rex,  exponi 
nobis  nuper  fecerit,  iura  apostoltcae  legationis  in  eodem  regno,  sibi,  eiusdem  haeredi  legi- 
timo  et  possessori,  ex  privilegio  signanter  Urbani  Papae  II  praedecessoris  nostri,  compe- 
tere, quae  quidem  iura  iam  olim  Rogerio  corniti  e  Normannorum  gente  eiusque  successo- 
ribus,  ob  eliminatam  Saracenorum  tyrannidem,  catholicam  tìdem  restitutam,  ecclesiasque, 
patriarchatui  Constantinopolitano  tunc  temporis  adhaerentes,  Romanae  Sedi  iierum  subie- 
ctas,  concessa,  anteactorum  sex  saeculorum  decursu  usque  ad  Caroli  II  obitum,  in  suo 
robore  atque  usu  permanserint  ;  hinc  nos,  etsi  compertum  habeamus,  huiusmodi  rationibus 
eumdem  praedecessorem  nostrum,  praesertim  propter  abusus,  quos  irrepsisse  constabat, 
minime  acquievisse,  nosque  ipsi,  dum  cardinalatus  honore  fungebamur,  eidem  constitu- 
tioni  reverenter  subscripserimus,  omniumque  circumstantiarum  opportune  reminiscamur  ; 
attamen,  cum  graves  inde  exortae  fuerint  contentiones  atque  mala  non  sine  animarum  per- 
nicie,  publicaeque  tranquillitatis  detrimento,  serio  propterea  considerantes,  quantum  pasto- 
ralis  sollicitudinis  intersit,  causas  etiam  talium  contentionum  avertere  ac  prorsus  elimi- 
nare, ita  ut,  abusibus  e  medio  sublatis,  ius  ex  aequo  universis  reddatur,  ex  voto  Congrega- 
tionis  venerabilium  fratrum  nostrorum  sanctae  Romanae  Ecclesiae  cardinalium,  prò  huius 
negocii  examine  specialiter  deputatae,  ac  etiam  motu  proprio,  et  ex  certa  scientia  et  matura 
deliberatione  nostris,  deque  apostolicae  potestatis  plenitudine,  finem  huic  operoso  gravis- 
simoque  negocio  imponentes,  nostra  hac  perpetuo  valitura  constitutione,  vim  et  efìectum 
concordiae  habente,  haec,  quae  sequuntur,  decernimus  et  sancimus,  ac  inviolabiliter  ab  his, 
ad  quos  spectat,  et  in  futurum  spectabit,  observari  mandamus. 

I.  Causae  omnes,  ad  forum  ecclesiasticum  quomodolibet  pertinentes,  iis  exceptis  quae 
vere  maiores  sunt,  quaeque  iuxta  canonicas  sanctiones  apud  Apostolicam  Sedem  tractari, 
et  a  Romano  Pontifice,  vel  a  iudicibus  quos  ipse  specialiter  deputaverit,  cognosci  debent, 
non  alibi,  quam  in  ipso  Siciliae  ultra  Pharum  regno  cognoscantur,  et  fine  debito,  quem 
iustitia  postulaverit,  terminentur,  ita  videlicet  ut  non  exemptorum  causae  in  prima  instantia 
coram  Ordinariis  locorum  dumtaxat  cognoscantur  nec  ab  eorum  curiis  avocentur  nisi  per 
viam  legitimae  appellationis  a  sententia  definitiva,  aut  ab  interlocutoria  vim  definitivae 
habente,  vel  ab  actu,  cuius  gravamen  per  appellationem  a  definitiva  reparari  nequeat,  vel 
praeiudiciale  sit  invertendo  iustum  iuris  et  iudiciorum  ordinem,  aut  nisi  integro  biennio,  a 
die  motae  litis  computando,  coram  ipsis  Ordinariis  remanserint  indecisae,  quemadmodum  a 
Concilio  Tridentino  in  cap.  XX  Causae  omnes,  sessione  XXIV  De  reformatione ,  decretum 
est;  sique  secus  fiat,  quaecumque  appellalo,  inhibitio,  aut  sententia,  eo  ipso  nulla  et  irrita 
sit,  iuxta  eiusdem  Concilii  praescriptum;  respectu  vero  exemptorum  ab  Ordinariis,  iudex 
ecclesiasticus,  a  rege  illius  regni,  ut  infra  dicendum,  nominatus  et  delegatus,  et  prò  tempore 
eius  arbitrio  nominandus  et  delegandus,  tamquam  Ordinarius,  de  causis  civilibus  et  crimina- 
libus  illorum,  ut  postea  dicetur,  cognoscat,  ne  aliter  huiusmodi  personae  et  iura  sine  provi- 
dentia  remaneant.  A  sententia  Ordinarli  ad  metropolitanum  appelletur,  servata  itidem  in 
omnibus  forma  in  antedicti  Concilii  decretis  constituta. 

II.  Postquam  vero  metropolitanus  in  causa  pronunciaverit,  vel  in  secunda  instantia  quoad 
sententias  suorum  suffraganeorum,  vel  in  prima  quoad  causas  propriae  dioecesis,  possint 


4  Legasta  dì  Sicilia  -  Monarchia  Sicilia  a.  1728 

partes,  vel  earum  altera,  provocare  ad  eum  virum  in  iure  canonico  doctorem,  seu  licentiatum, 
nobilumi  universitatum  more,  diligenti  examine  praecedente,  promotum,  et  in  ecclesiastica 
dignitate  constitutum,  a  carissimo  filio  nostro  Carolo  VI  in  Romanorum  Imperatorem  electo 
et  Siciliae  rege,  eiusque  in  regno  Siciliae  ultra  Pharum  successoribus,  aut  de  eorumdem 
mandato,  ex  concessione  Sedis  Apostolicae  deputatum  et  delegatimi,  et  in  posterum  ab  ipso 
eiusque  in  eodem  Regno  successoribus  aut  de  eorumdem  mandato  deputandum  et  delegan- 
dum:  quem  eo  ipso  delegatimi  auctoritate  Sedis  Apostolicae  constitutum,  et  prò  tempore 
constituendum,  recognoscimus  et  firmamus,  ut  causas  ecclesiasticas  antedictarum  appella- 
tionum  in  praedicto  regno  Siciliae  ultra  Pharum  cognoscere  aliaque  inferius  exprimenda 
peragere  possit,  servatis  tamen  praemissis  aliisque  inferius  explicandis,  ita  ut  quidquid 
aliter  sive  scienter  sive  ignoranter  fieri  contigerit,  ipso  iure  nullum  irritumque  sit. 

III.  Si  vero  antedictus  index  gravamen  inferat,  vel  quomodocumque  partes,  sive  earum 
altera,  gravatas  ab  eiusdem  sententia  seu  decreto  sese  senserint,  tunc,  ut  appellationis  atque 
extremae  provocationis  remedio  omnibusque  legum  atque  canonicarum  sanctionum  auxiliis 
christifideles  praedicti  Siciliae  regni  uti  et  frui  possint,  eademque  remedia,  iuris  ordine 
servato,  sicut  oportet,  experiri,  idem  carissimus  in  Christo  filius  Siciliae  rex,  eiusque  succes- 
sores  in  perpetuum,  vel  alter  de  eiusdem  aut  de  ipsius  successorum  mandato,  sedulo  provi- 
debunt,  ut  apertum  atque  patens  sit  l  omni  tempore  tribunal,  seu  curia  in  qua  tamen  vir, 
etiam  in  dignitate  ecclesiastica  constitutus,  atque,  ut  supra,  in  utroque  iure  licentiatus  seu 
doctor,  deputatus  et  delegatus,  cum  tribus  aliis  assessoribus  in  utroque  iure  versatis,  eodem 
pariter  modo,  uti  supra,  deputandis  et  nominandis,  ius  reddat,  atque  primum  diligenter 
expendat  an  appellatio  reiici  vel  admitti  debeat,  et  quibus  clausulis  causa  committenda  sit. 
Quoties  vero  causa  fuerit  visa  digna  ulteriori  cognitione,  eam  primo  cognoscat  et  iudicet 
idem  modo  dictus  iudex,  a  quo  ulteriori  cognitione  digna  decreta  est,  adhibito  eorumdem 
assessorum  Consilio.  Quod  si  post  haec  res  adhuc  ulteriori  discussione  opus  habeat,  nec  lis 
finita  sit,  eadem  coram  altero  idoneo  ecclesiastico  iudice,  ut  supra,  cum  assessoribus  vel 
consiliariis  nominando,  discutiatur;  et  ita  deinceps:ita  tamen  ut  causa  in  quacumque 
instantia  coram  iudice  ecclesiastico  semper  pertractetur,  et,  in  omnibus  iuris  ordine  servato, 
terminetur. 

IV.  Appellantes  in  una  causa,  omnino  subiecti  remaneant,  quoad  alias  causas,  iurisdi- 
ctioni  suorum  Ordinar:  orum,  a  qua  eximi  nec  a  metropolitano  nec  a  delegato  possint,  nisi  in 
casibus  a  iure  canonico  praescriptis. 

V.  In  causis,  in  quibus  conservatores  regularium  decreium  vel  sententiam  tulerint,  qui 
se  ab  illis  gravatum  existimaverit,  recursum  similiter  habere  poterit  ad  antedictum  delega- 
tum:  qui  quidem,  si,  inspectis  utriusque  partis  iuribus,  appellationem  duxerit  admittendam, 
ipse  in  talis  causae  cognitione,  prout  iuris  fuerit,  procedet:  sique  partes,  vel  earum  altera, 
de  gravamine  ab  eius  iudicato  sibi  illato,  conquereretur,  id  servetur,  quod  supra  de  appel- 
lationibus  a  decreto  vel  sententia  iudicis  delegati  statutum  est.  Ceterum  praedicti  conserva- 
tores inviolate  servare  debeant  praescripta  in  constitutionibus  felicis  recordationis  Innocentii 
Papae  IV,  Alexandri  IV,  BonifaciiVIII,Gregorii  XV,  aliorumque  nostrorum  praedecessorum, 
necnon  in  Concilii  Tridentini  decretis,  sub  poenis  ibidem  contentis. 

VI.  Appellationes  nunquam  recipiantur,  nisi,  per  publica  documenta  realiter  exhibenda, 
prius  constiterit,  appellationem  a  sententia  definitiva  vel  habente  vim  definitivae,  aut  a  gra- 
vamine quod  per  definitivam  sententiam  reparari  non  possit,  vel  quod  praeiudiciale  sit  in 
casibus  a  iure  non  prohibitis,  per  legitimam  personam  et  intra  statuta  tempora  fuisse  inter- 
positam  aut  prosecutam;  nec,  praeterquam  in  casibus  a  iure  permissis,  dum  causa  coram 
inferioribus  iudicibus  pendet,  ante  definitivam  sententiam  vel  vim  definitivae  habentem,  de 

1   .  Sit>  manca  in  Bull.  Rom.  Coco.-Main.  e  ed.  Taur.,  che  pongono  e  in.. 


a.  1728  Legasia  di  Sicilia  -  Mona  idi  in  Sicilia  5 

gravamine,  quod  asseratur  illatum,  superiores  cognoscere  possint,  li*.-*,  i  citra  praeindirium 

ordinarli  cursus  causae  sese  id  facere  declarent;  nec  ad  hunc  effectum  liceat  eis  inhibere, 
aut  etiam  simpliciter  mandare  ut  ipsis  copia  processus  mittatur,  etiam  expensis  appellantis 
vel  recurrentis,  nisi  in  casibus  a  iure  permissis. 

VII.  Inhibitiones,  post  appellationes  sicut  praemittitur  admissas,  non  concedami»-  nisi 
cnm  insertione  tenoris  sententiae  aut  decreti,  a  qua  vel  a  quo  provocatum  fuerit;  alias  inhi- 
bitiones et  processus  et  inde  secuta  quaecumque  sint  ipso  iure  nulla,  eisque  impune  liceat 
non  parere.  Sed  si  appellans  asserat  sententiae  vel  decreti  sive  appellationis  interpositae 
exemplum  authenticum  habere  se  non  posse  culpa  iudicis,  a  quo,  vel  aetuarii;  Urne,  sive 
metropolitanus,  sive  praefatus  iudex  ecclesiasticus  delegatus,  respective,  iniungat  iis,  ad 
quos  pertinet,  ut,  soluta  actorum  mercede,  exemplum  in  torma  probante  tradatur  appellanti 
intra  brevem  terminum:  et  interim  nihil  novi  corani  indice,  a  quo,  contra  appellantem 
attentetur. 

Vili.  A  decretis  Ordinariorum,  in  visitatione  vel  prò  correctione  morum  editis,  nullus  sit 
appellationi  locus  quoad  effectum  suspensivum,  nisi  cum  visitator,  citata  parte,  et  adhibila 
causae  cognitione,  iudicialiter  processero,  et  in  aliis  casibus  a  iure  permissis. 

IX.  Cum  a  gravamine,  quod  per  detìnitivam  reparari  nequeat,  vel  quod  praeiudiciale  sit, 
appellatur,  nonnisi  visis  actis,  ex  quibus  apparet  de  gravamine,  appellalo  admittatur,  aut 
inhibitio  vel  provisio  ulla  concedatur. 

X.  In  causa  indebitae  carcerationis,  quatenus  sit  secuta  cum  mandato  iudicis  verbali, 
possit  iudex  appellationis  expedire  inhibitiones  vigore  appellationis,  constito  sive  per  deposi- 
tionem  duorum  testium  de  mandato,  sive  per  documentum  notarii  vel  custodis  carcerum,  de 
carceratione.  Incausis  vero  comminatae  iniustae  carcerationis,  vel  torturae,  vel  exeommunica- 
ttonis,  non  expediantnr  inhibitiones  generales  et  indefinitae,  sed  tantum  compulsoriales  prò 
transmissione  copiae  actorum  ad  effectum  cognoscendi  an  sit  deferendum  nec  ne  appella- 
tioni, adiuncta  in  dictis  litteris  compulsorialibus  inhibitione  ut  interim  iudex,  a  quo,  ad  ulte- 
riori non  procedat;  et  quatenus,  visis  actis,  resultet  evidensgravamen,  tunc  admittatur  appel- 
lalo cum  inhibitione,  et  causa  cognoscatur  coram  iudice,  ad  quem.  Si  vero  de  huiusmodi 
gravamine  non  constet,  remittatur  causa  ad  iudicem  a  quo  cognoscenda  in  prima  instaniia. 

XI.  Acta  originalia  primae  instantiae  notarius  sive  actuarius  mittere  ad  iudicem  appel 
lationis  minime  cogatur,  nisi  natura  ipsa  causae  id  fìagitet,  aut  probabilis  aliqua  falsitat  is 
suspicio  incidat,  quae  iudicialiter  apposita  ab  interesse  habentibus  fuerit:  et  tunc,  post  termi- 
nationem  causae,  statini  remittantur  ad  Ordinarium,  et  in  eius  curiae  tabularlo  asserventur. 

XII.  Causa  appellationis  pendente,  appellans  in  eodem  ubi  reperitur  carcere  perma- 
neat,  quoad  iudex,  ad  quem  causae  cognitio  devolvenda  est,  visis  actis,  causaque  cognita, 
aliter  decreverit:  et  tunc  quidem,  si  a  decreto  secundi  iudicis  vim  definiti vae  habente  appel- 
latum  fuerit,  nihil  ipsc  interim  mandare  aut  prò  decreti  sui  executione  attentare  poterit, 
donec  per  iudicem  superiorem  aliter  fuerit  ordinatum;  exceptis  tamen  casibus,  in  quibus 
aliter  a  iure  statutum  sit,  et  in  quibus  appellatio  contra  decretum  excarcerationis  effectum 
tantum  devolutivum,  favore  libertatis,  producit. 

XIII.  Censura  ecclesiastica,  in  appellantem  prolata,  revocari  aut  nulla  declarari  per  iudi- 
cem appellationis  etsi  is  sit  delegatus,  non  possit,  nisi  prius  auditis  partibus  et  causa  cognita; 
et  tunc,  si  eam  esse  iustam  constiterit,  ad  iudicem,  qui  exeommunicationem  protulit,  remit- 
tatur appellans,  et  ab  ipso  iuxta  sacros  canones  benefìcium  absolutionis,  si  humiliter  petierit 
debitamque  emendationem  praestiterit,  oblincat;  si  vero  iniustam  essi'  appareat,  index  appel- 
lationis absolutionem  concedati  et  si  dubitetur  an  iusta  fuerit  vel  iniusta,  quamvis  honestius 
sit  ut  ad  exeommunicatorem  intra  brevem  aliquem  competentem  terminum,  eidem  praetì- 
gendum.  absolvendus  remittatur,  iudex  nihilominus  appellationis,  hoc  casu,  per  se  poterit 
eum  absolvere. 


Lcgazia  di  Sicilia  -  Monarchia  Siculo  a.  1728 


XIV.  Absolutioad  cautelarci,  nonnisi  servatis  de  iure  servandis,  cura  dubitatur  de  nullitate 
excommunicationis  vel  ab  homine  prolatae  vel  a  iure  inflictae,  si  dubium  facli  vel  probabile 
dubium  iuris  occurrat,  eoncedenda  erit  tamquam  ad  breve  tempus,  cum  reincidentia,  necnon 
praestita  per  excommunicatum  cautione  de  stando  iuri  et  parendo  mandatis  Ecelesiae.  Quod 
si,  iuxta  formam  a  iure  praescriptam,  apparebit  aliquem  ob  manifestarci  offensam  excommu- 
nicatum fuisse,  debitam  etiam  satisfactionem  praestare,  necnon  ob  contumaciam  manifestam, 
expensis  quoque  satisfacere,  et  cavere  de  iudicio  sisti  coram  excommunicatore  tenebitur, 
priusquam  antedictam  absolutionem  obtineat.  Praeterea  huiusmodi  absolutiones  cum  rein- 
cidentia a  iudice  appellationis,  etiamsi  sit  antedictus  iudex,  committantur  ipsis  Ordinariis 
excommunicantibus,  cum  clausula,  ut  intra  tres  dies  absolvant  censuratos;  dummodo  tamen 
excommunicati  in  eodem  loco  sint  ubi  degunt  Ordinarii.  Quod  si  in  eodem  loco  non  sint, 
vel  si  Ordinarii,  praesentes  et  requisiti,  absolvere  recusaverint  vel  neglexerint,  absolvantur 
a  confessano  iuxta  formam  eiusdem  commissionis  a  iudice  appellationis,  ut  praefertur,  expe- 
diendae.  Ceterum  commissiones  praedictae  de  absolvendo,  non  ipsis  Ordinarii  immediate  et 
personaliter,  sed  eorumdem  cancellariis  praesentari  debent,  ut  reverentia  episcopis  debita 
sartatecta  servetur,  et  a  praesentatione,  cancellano  facta  praedicti  tres  dies  numerari  debeant. 
Cedulones  autem,  in  casu  absolutionis  obtinendae  ad  certum  tempus  cum  reincidentia,  qua- 
tenus  affixi  fuerint,  non  amoveantur;  sed  dumtaxat  tegantur,  tectique  remaneant  durante 
termino  in  absolutione  praefixo;  salva  tamen  praxi  ibidem  servata  de  eorumdem  in  non- 
nullis  casibus  amotione. 

XV.  A  sententia  definitiva,  contra  verum  contumacem  prolata,  '  appellatio  non  recipia- 
tur,  nec  inhibitio  aut  alia  quaevis  provisio.  durante  contumacia,  concedatur. 

XVI.  Ubi  in  causis  criminalibus  Ordinarii  locorum  processerint  ex  officio,  si  ab  eorum- 
dem sententiis  appellatio  vel  ad  metropolitanum  vel  ad  praedictum  iudicem  interposita  fuerit, 
tunc  procuratores  fiscales  curiae  metropoli tanae  vel  tribunalis  praetati  delegati  actoris2  vices 
gerant,  et  instantias  aliosque  actus  desuper  necessarios  peragant  et  prosequantur,  ut  prae- 
dictorum  Ordinariorum  sententiae  confirmationem  et  executionem,  si  ita  fuerit  iustitiae  con- 
sonum,  obtineant.  Quod  si,  dictis  procuratoribus  fìscalibus  non  citatis  vel  auditis,  contrarias 
sententias  in  gradu  appellationis  proferri  contigerit,  istae  prorsus  nullae  sint  ac  irritae  cum 
omnibus  actis  gestis;  quinimmo  praecedentes  Ordinariorum  sententiae  executioni  mandentur, 
perinde  ac  si  appellatio  ab  ipsis  interposita  nullatenus  fuisset. 

XVII.  Pauperibus  litigantibus  condonentur  sportulae  et  emolumenta  quaecumque  etiam 
cancellano  alioquin  debita:  aliae  itidem  quaecumque  expeditiones  gratis  dentur,  ac  etiam 
copiae  publicorum  instrumentorum  sive  testamentorum,  necnon  regesta  et  copiae  actorum 
transmittendorum  ad  iudicem  appellationis:  et  haec  in  causis  tam  civilibus  quam  crimina- 
libus. Quo  vero  ad  probationem  paupertatis,  ea  summarie  fiat  per  testes,  gratis  similiter 
examinandos,  et  quoad  ipsam  paupertatem  stetur  arbitrio  iudicis. 

XVIII.  In  criminalibus  causis  regularium,  quando  deliquerint  intra  claustra,  Tridentini 
Concilii  et  peculiarium  illius  Ordinis,  quem  quisque  delinquens  professus  fuerit,  constitutio- 
num  dispositio  exacte  servetur.  Quod  si  delinquant  extra  claustra,  vel  extra  monasterium 
degant,  ab  episcopis,  iuxta  eiusdem  Concilii  Tridentini  et  apostolicarum  constitutionum  prae- 
scriptum,  iudicentur  et  puniantur.  Qui  vero  ab  episcopi  iudicio  gravamen  sibi  illatum  puta- 
verint,  recursum  habere  poterunt  ad  antedictum  iudicem,  qui,  ubi  appellatio  admittenda  de 
iure  fuerit,  causae  revisionem  assumet.  Quod  si  quis  ab  huius  etiam  iudicis  sententia  vel 
decreto  se  gravatum  existimaverit,  ea  serventur,  quae  prò  appellantibus  a  decreto  iudicis 
delegati  supra  exposita  sunt.  Si  vero  praelati  exempti,  alios  superiores  in  regno  Siciliae 

1  L'ed.  Taur.  stampa:  <  A.  s.  d.,  contra  verum.  contumacem»  e  nota:  «Ni  Iegcndum  sii  reum»,  ma  anche  il 
titolo  in  mainine  della  stampa  ufficiale  ha  •  verum  •. 

2  La  stampa  officiale  ha:  «pracfati,  Delegati,  actoris  ». 


a.  1728  Lega: in  ili  Sicilia  -  Monarchia  Siculo 

ultra  Pharum  non  habentes,  deliquerint,  antedictus  iudex  ecclesiasticus,  tamquam  ordinarius, 
respectu  exemptorum,  contra  eos,  ut  iuris  fuerit,  procedat,  servata  semper  regula  circa  modum 
praescripta. 

XIX.  Ne  autem  de  lacultatibus  anledicti  iudicis  ecclesiastici  disputatio  unquam  oriri 
queat,  constanter  declaramus:  quod  ille,  uti  supra,  a  rege  Siciliae  ultra  l'harum  auctoritate 
Sedis  Apostolicae  nominatus  et  delegatus,  quascumque  personas  adversus  sententias,  res 
iudicatas  ac  contractus  quoscumque,  prout  iuris  fuerit,  in  integrimi  restituendi  plenam  et 
liberam  licentiam  et  potestatem  exercere  possit  et  debeat. 

XX.  Iuramenta  quaecumque,  ad  effectum  agendi  dumtaxat  ex  causa,  quibuscumque 
relaxandt. 

XXI.  Quoscumque  a  quibusvis  censuris  et  poenis  ecclesiasticis,  simpliciter  vel  ad  cau- 
telam,  si  et  postquam  congrue,  prout  debuerint,  tam  partibus  quam  iudicibus,  satisfecerint, 
tirmis  tamen  manentibus,  servatisque  respective  iis  quae  circa  modum  et  ordinem  imper- 
tiendae  absolutionis  superius  praescripta  sunt,  absolvendi. 

XXII.  Quoscumque  itidem,  qui  homicidium  necnon  periurii  reatum  quomodocumque 
commiserint,  quique  bellis  interfuerint,  et  qui  adulterium,  incestum,  tornicationem  et  aliud 
quodeumque  flagitium  carnis  perpetraverint.  necnon  usurarios,  facta  tamen  usurarum  resti- 
tutione,  ab  exeommunicationibus  aliisque  sententiis,  censuris  et  poenis  ecclesiasticis  et  tem- 
poralibus,  quas  quomodolibet  incurrerint,  iniuncta  cuique  prò  modo  culpae  poena  salutari, 
et  aliis  quae  de  iure  fuerint  iniungenda,  etiam  in  utroque  foro  absolvendi. 

XXIII.  Declaramus  tamen,  nec  praedictum  iudicem  ecclesiasticum,  nec  quameumque 
aliam  ecclesiasticam  personam  cuiuscumque  gradus,  dignitatis  et  praeeminentiae  sit,  et 
quamvis  de  latere  legatus  existat,  potuisse  aut  posse  aliquem  absolvere  a  censuris  ecclesia- 
sticis per  apostolicas  constitutiones  inliictis,  quarum  absolutio  soli  Romano  Pontifici  reserva- 
tur.  Et  licet  hoc  ipsum  procedat  etiam  quoad  illud  genus  absolutionis,  quod  cum  reincidentia, 
et  ad  effectum  agendi  tantum,  aut  ad  cautelam  dicitur,  et  quoad  cognitionem  an  declaratoria 
censurarum  praedictarum  valida  fuerit  aut  nulla,  iusta  vel  iniusta,  cum  haec  quoque  omnia 
Romano  Pontifici  prò  tempore  existenti  et  Congregationi  Sanctae  Romanae  Ecclesiae  car- 
dinalium  Immunitatis  ecclesiasticae  et  controversiis  iurisdictionalibus  praepositae,  ad  id  a 
Sede  Apostolica  specialiter  deputatae,  privative  quoad  omnes  alios  etiam  de  latere  legatos, 
competat,  attentis  nihilominus  specialibus  circumstantiis  animum  nostrum  moventibus, 
declaramus  quod  praefatus  iudex  ecclesiasticus,  tamquam  a  carissimo  in  Christo  filio  nostro 
Carolo  VI  Siciliae  ultra  Pharum  rege,  eiusque  in  posterum  successoribus,  ut  supra,  depu- 
tatus  et  delegatus,  servatis  de  iure  servandis,  et  citra  quemeumque  abusum,  concedere  possit 
recurrentibus  a  gravamine,  quod  in  declaratoria  censurarum  Sedi  Apostolicae  reservatarum 
sibi  illatum  esse  demonstraverint,  absolutiones  cum  reincidentia,  ad  effectum  agendi  tantum, 
et  etiam  ad  cautelam,  necnon  cognitionem  assumere  an  praedictae  declaratoriae  censurarum, 
Sedi  Apostolicae  reservatarum,  promulgatae  ab  episcopis  aut  archiepiscopis  regni  Siciliae 
ultra  Pharum,  fuerint  validae  aut  nullae,  iustae  vel  iniustae;  ita  tamen,  ut,  si  solius  nulli- 
tatis  vitio  laborare  cognoverit,  episcopo  vel  archiepiscopo,  qui  ad  earum  declarationem 
respective  processerint,  mandet,  ut  ex  integro  procedant,  reservata  post  novam  declarato- 
riam  absolutione  plenaria  Sedi  Apostolicae;  et  quatenus  nullitatis  et  iniustitiae  vitio  labo- 
rare cognoverit,  declaret  recurrentes  nonincurrisse;etsideclaratoriam  iustam  esse  deprehen- 
derit,  recurrentes  prò  absolutione  ad  eamdem  Sedem  Apostolicam  remittat.  Quod  si  praefatus 
iudex  delegatus  ipse  fuerit,  qui  ad  declaratorias  processerit,  et  censuratus  se  gravatum  fuisse 
praetenderit,  aut  ex  capite  nullitatis,  aut  nullitatis  et  iniustitiae,  aut  solius  tantum  iniustitiae; 
tunc  ea  observentur,  quae  supra  statuta  fuerunt  in  casu  quo  quis  a  sententia  aut  ab  alio 
quocumque  decreto  eiusdem  iudicis  se  gravatum  senserit:  novusque  iudex  ecclesiasticus 
ea  omnia  servare  teneatur,  quae  iudex  ipse  delegatus,  iuxta  ea  quae  modo  dieta  sunt,  sei- 


Legnaia  di  Sicilia  -  Monarchia  Sicula  a.  1728 


vare  tenetur  in  casu  recursus  ad  ipsum  facti  a  nulla  vel  iniusta  declaratoria  censurarum 
Sedi  Apostolicae  reservatarum,  quae  ab  episcopis  vel  archiepiscopis  respective  fuerint  pro- 

mulgatae. 

XXIV.  Praeterea  quascumque  monitoriales,  poenalesque  litteras  in  forma  significavit 
consueta,  contra  occultos  et  ignotos  malefactores,  satisfacere,  conscios  vero  relevare  diffe- 
rentes,  servata  tamen  forma  Concilii  Tridentini  necnon  constitutionis  Pii  Papae  V  prae- 
decessoris  nostri  super  haec  editae,  concedendi. 

XXV.  Necnon  vota  quaecumque,  ultramarino  tamen,  visitationis  liminum  beatorum 
Petri  et  Pauli  apostolorum  de  Urbe  et  S.  Iacobi  in  Compostala,  et  castitatis  ac  religionis 
votis  exceptis,  in  alia  pietatis  opera  commutandi.  Tum  etiam  nationis  Siculae  commoditati 
et  utilitati  prospicere  volentes,  eidem  iudici,  uti  supra,  nominato  et  delegato  a  Siciliae  rege 
ultra  Pharum,  facultatem  specialem  elargimur  matrimoniales  dispensationes  concedendi  in 
tertio  et  quarto  gradu;  gratis  tamen,  nulloque  recepto  vel  minimo  emolumento,  et  favore 
eorum  tantum,  qui  vere  pauperes  sunt  et  miserabiles,  et  labore  manuum  suarum  vivunt. 

XXVI.  Et,  ut  concessiones,  gratiae  et  litterae,  per  antedictum  iudicem,  sic,  ut  supra, 
concedendae,  sublatis  obstaculis,  suum  sortiantur  effectum,  quascumque  personas,  ad  effe- 
ctum  dumtaxat  omnium  et  singulorum  praemissorum  consequendum,  ab  omnibus  et  qui- 
buscumque  excommunicationibus,  suspensionibus  et  interdictis,  aliisque  ecclesiasticis  cen- 
suris,  quibus  innodati  fuerint,  absolvendi,  et  absolutas  pronunciandi. 

XXVII.  Pro  maiori  tamen  cautela,  ea,  quae  infra  sequuntur,  declaramus  et  decernimus: 
videlicet  non  posse  nec  debere  praedictum  iudicem  sese  ingerere  in  causis,  in  quibus  agitar 
de  executione  litterarum  apostolicarum,  etiam  super  collatione  quorumcumque  beneficiorum 
saecularium  vel  regularium,  prò  quarum  executione  certi  sunt  dati  executores,  quorum  a 
decreto,  seu  data  executione,  si  fuerit  quoquomodo  reclamatum,  et  de  illato  gravamine  vel 
excessu  dictum  ;  tunc  idem  iudex  in  hisce  causis  in  omnibus  et  per  omnia,  ut  supra  de  aliis 
dictum  et  declaratum  est,  procedat. 

XXVIII.  Deputare  etiam  non  poterit  subdelegatos  in  dioecesibus  praedicti  regni  com- 
morantes,  multoque  minus  eis  concedere  exemptionem  a  iurisdictione  suorum  Ordinario- 
rum,  praeterquam  unum,  qui  tamen  ecclesiasticus  sit,  in  quacumque  episcoporum  residentia, 
et  in  praecipuis  aliis  regni  civitatibus,  ut  sunt  Drepanum,  Therme,  Mile,  et  Masara,  seu  Augu- 
sta, vulgo  Trapani,  Termini,  Melasso  et  Augusta  nuncupatis. 

XXIX.  Praeterea  nemini  concedi  poterunt  litterae  patentes  exemptionis  a  iurisdictione 
sui  Ordinarii  ex  titulo  inserviendi  curiae  vel  tribunali  ipsius  iudicis  delegati,  exceptis  tan- 
tum ministris  et  officialibus  necessariis,  qui  tamen  in  toto  regno  non  sint  ultra  quinquaginta, 
praeter  eos  qui  praecipuis  primae,  secundae  et  tertiae  instantiae  ecclesiasticis  curiis  Panormi 
inserviunt. 

XXX.  Nullatenus  quoque  idem  iudex  ecclesiasticus  nec  in  prima  instantia  nec  in  gradu 
appellationis  aut  recursus  aut  per  modum  provisionis  sese  ingerat  in  quomodolibet  concer- 
nentibus  disciplinam  et  observantiàm  regularem  personarum  utriusque  sexus,  distributionem 
officiorum,  collocationem  regularium  in  uno  aut  altero  monasterio  aut  conventu,  ordinationes 
circa  chorum  et  allocutorium  monialium  earumque  clausuram,  designationes  cellarum  alia- 
que  similia;  sed  in  his  omnibus  procedatur  ab  iis  ad  quos  pertinet  iuxta  sacros  canones, 
statina  singulorum  Ordinum  et  apostolicas  constitutiones. 

XXXI.  Caveat  similiter  ne  deputet  praesides  capitulorum,  superiores  vel  abbatissas, 
vicarios  vel  vicarias,  vel  qualescumque  officiales  in  monasteriis  vel  domibus  regularibus 
utriusque  sexus  ex  quocumque  titulo,  vel  colore,  sive  inconvenientium,  sive  dissidiorum,  sive 
discrepantiae  suffragiorum,  etiam  per  viam  actuum  provisionalium;  scd  omnino  liberac 
remaneant,  iuxta  sacrorum  canonum  praescriptum  et  ipsorum  Ordinum  regularium  statuta, 
electiones  et  deputationes  omnium  praelatorum  et  officiorum. 


a.  it^s  Legasia  di  Sicilia  -  Monarchia  Stenla  9 

XXXII.  Itidem  nequeat,  etiam  per  modum  provisionis,  deputare  magistros,  lectores, 
rectores  studiorum,  neque  in  possessione  munerum  vel  officiorum  confirmare  eos,  qui,  finito 
tempore  a  constitutionibus  suorum  Ordinum  praescripto,  debent  illa  dimittere,  vel  qui  remoti 
a  legitimis  superioribus  tuerint.  In  causis  autem  inter  regulares  vere  contentiosis,  et  in  qui- 
bus  esse  potest  de  iure  locus  appellationi,  expleto  cursu  iudicii  in  unoquoque  Ordine  regulari 
a  suis  constitutionibus  praefinito,  si  succumbentes  prosequi  intendant,  tunc  causae  ad  praedi- 
ctum  iudicem  ecclesiasticum  devolvantur,  qui  procedere  teneatur,  servatis  in  omnibus  et 
per  omnia  iis  quae  supra  quoad  alias  causas  statuta  sunt:  ita  tamen  ut  in  causis  nullitatis 
professionis,  tam  ante  quam  post  elapsum  quinquennii,  nullo  modo  se  interponat;  sed  illae 
ad  normam  sacrorum  canonum  et  sacri  Concilit  Tridentini,  sessione  XXV  De  regularibus 
cap.  XXXIX,  cognoscantur  et  terminentur. 

XXXIII.  Ad  haec  delegatus  non  impediat  usum  iurisdictionis  a  sacro  Concilio  Triden- 
tino episcopis,  uti  Sedis  Apostolicae  delegatis,  in  exemptos  saeculares  clericos  attributae; 
facultatem  tamen  habet  idem  iudex  ecclesiasticus  procedendi  etiam  in  prima  instantia  in 
eorumdem  clericorum  saecularium  exemptorum  causis  tam  civilibus  quam  criminalibus, 
easdemque,  iuris  ordine  servato,  cognoscendi  ac  iudicandi;  et  in  casu  appellationis  a  decretis 
vel  sententiis  eiusdem  iudicis  delegati,  in  omnibus  '  ea  serventur  quae  supra  hac  de  re 
statuta  sunt. 

XXXTV.  Quoad  graviores  episcoporum  et  archiepiscoporum  causas  servetur  omnino 
dispositio  sacrarum  constitutionum  et  sacri  Concilii  Tridentini,  sessione  XXIV,  cap.  V,  De 
reformatione.  In  aliis  vero  minoribus  et  civilibus  causis,  in  quibus  episcopi  aut  archiepiscopi 
regni  Siciliae  ultra  Fharum,  non  actores,  sed  rei  sunt,  delegatus  ius  habet  iudicandi  etiam  in 
prima  instantia,  si  causa  sit  archiepiscopi  vel  episcopi  exempti  a  iurisdictione  metropolitica 
(et  signanter  quoad  omnes  in  causis  solutionis  pensionum),  et  in  secunda  tantum  instantia, 
si  causa  sit  episcopi  iuri  metropolitico  subiecti;  tunc  enim  in  prima  instantia  causa  ab 
archiepiscopo  erit  iudicanda:  in  casu  autem  appellationis  a  iudicio  delegati,  serventur  omnia 
in  superioribus  disposita. 

XXXV.  Denique,  ut  nos  nostrique  successores  Romani  Pontirices  diligenter  curabimus 
ut  supra  disposita  ac  statuta  adamussim  serventur,  quae  vim  et  effectum  habere  concordiae 
statuimus  et  decernimus,  nec  quidquam  a  nostris  ministris  sub  quovis  praetextu  vel  colore 
peragatur  quod  eorumdem  observantiam  et  executionem  retardare  vel  impedire  possit;  ita 
dictus  iudex  ecclesiasticus  nulla  sibi  sumat  partes,  etiam  per  modum  provisionis,  vel  sub 
alio  quovis  praetextu,  contra  ordinationes  et  mandata,  quae  vel  nostra,  vel  nostrorum  prò 
tempore  successorum  propria  manu  per  speciale  rescriptum  signata  et  subscripta  erunt,  nec 
eorum  executionem,  quantum  in  ipsomet  sit,  audeat  impedire  vel  retardare;  sed  eisdem 
debita  reverentia,  observantia  et  executio  omnino  praestetur. 

Decernentes,  omnia  et  singula  in  superioribus  expressa  per  nullum  patriarcham,  archie- 
piscopum,  episcopum,  aliasque  personas,  quacunque  alia  auctoritate,  dignitate  et  praeemi- 
nentia  fulgentes,  impugnari  unquam  posse  aut  debere,  praesentesque  semper  et  perpetuo 
validas  et  efficaces  esse  et  fore,  suosque  plenarios  et  integros  effectus  sortiri  et  obtinere 
debere,  atque  ab  omnibus  et  singulis,  ad  quos  spectat  sive  spectabit,  eas  rirmiter  et  invio- 
labiliter  observandas  esse,  nulloque  unquam  tempore  notari,  retractari,  invalidari,  inque  ius 
vel  contro versiam  vocari  posse,  ipsas  praesentes  sub  quibuscumque  gratiarum  revocatio- 
nibus,  suspensionibus,  limitationibus,  aliisque  contrariis  dispositionibus,  etiam  per  nos  ipsos 
et  successores  nostros  Romanos  Pontirices  factis  et  faciendis,  concessis  et  concedendis,  mini 
me  comprehendi  ;  sed  statuimus,  easdem  has  litteras,  tamquam  ad  ecclesiarum  Siciliae  tran- 
quillitatem  et  pacem  a  nobis  editas,  semper  omnino  excipiendas,  et,  quidquid  secus  super  his, 

1  La  stampa  officiale  ha  •  in  manibus  ». 


10 


Pasquale  II  ed  Enrico  V  a-  UU 


ut  praefertur  per  nos  approbatis,  a  quoquam,  quavis  auctoritate,  scienter  vel  ignoranter, 
contigerit  attentari,  irritum  et  inane  decernimus,  non  obstantibus  consuetudinibus,  privilegiis 
et  indultis,  quomodocumque  in  contrarium  praemissorum  alias  concessis. 

Nulli  ergo  omnino  hominum  liceat  hanc  paginam  nostrae  constitutionis,  concordiae  et 
voluntatis  infringere  vel  ei  ausu  temerario  contraire.  Si  quis  autem  hoc  attentare  prae- 
sumpserit,  indignationem  omnipotentis  Dei  ac  Beatorum  Petri  et  Pauli  apostolorum  eius  se 
noverit  incursurum. 

Datum  Romae,  apud  S.  Petrum,  anno  Incarnationis  dominicae  millesimo  septingente- 
simo  vicesimo  octavo,  tertio  kalendas  septembris,  pontifìcatus  nostri  anno  quinto. 

j.  B.  Archiepiscopi^  Nisibenus  Subdatarius. 

Visa 
De  Curia  J.  Archiepiscopus  Ancjranus. 

Lucas  Martinettus. 

Registrata  in  Camera  Apostolica. 

Felix  Francischinus  R.  C.  A.  Secretanus. 

Da  Bull.  Som.  Cocq.-Main.  XII,  291-296  e  ed.  Taur.  XXII,  670-679,  collazionata  la  stampa  Saiictissimi  in  Christo 
Patris  et  Domini  Nostri  Benedirti.  XIII  Constitutio  De  fattone  pertractandi  et  deftniendi  causas  ecclesiasticas  in 
Regno  Siciliae  ultra  Pharum.  Romae  mdccxxviii.  Ex  Typ.  Rev.  Cam.  Apost.,  in  AA.  Ann.  IXVIII561,  nell'Archivio 
segreto  Vaticano,  della  quale  è  anche  la  numerazione  degli  articoli,  diversa  da  quella  dei  bollarii,  nei  quali  man- 
cano le  firme. 


II. 

CONVENZIONI  TRA  PASQUALE  II  ED  ENRICO  V 
NELLA  QUESTIONE  DELLE  INVESTITURE. 


1.  -  Conventio  praevia  in  ecclesia  S.  Mariae  in  Turri  facta. 

9  febbraio  UH. 
a)  -  P roti lissio  regis. 

Rex  scripto  refutabit  omnem  investituram  omnium  ecclesiarum  in  manu  domni 
pape,  in  conspectu  cleri  et  populi,  in  die  coronationis  sue.  Et  postquam  domnus 
papa  fecerit  de  regalibus  sicut  in  alia  carta  scriptum  est,  sacramento  firmabit,  quod 
numquam  se  de  investituris  ulterius  intromittet.  Et  dimittet  ecclesias  liberas  cum 
oblationibus  et  possessionibus  quae  ad  regnum  manifeste  non  pertinebant.  Et  absolvet 
populos  a  iuramentis  que  contra  opiscopos  facta  sunt.  Patrimonia  et  possessiones 
beati  Petri  restituet  et  concedet,  sicut  a  Karolo,  Lodoico,  Heinrico  et  aliis  impera- 
toribus  factum  est,  et  tenere  adiuvabit  secundum  suum  posse.  Non  erit  in  facto  aut 
Consilio,  ut  dominus  papa  perdat  papatum  Romanum  vel  vitam  vel  membra,  vel 
capiatur  mala  captione,  aut  per  se  aut  per  summissam  personam,  nec  ipse  nec  fideles 
ipsius  qui  prò  ipso  securitatem  ei  fecerint,  id  est  Petrus  Leonis  cum  nliis  suis,  quorum 
bona  dampnum  studiose  non  patiantur,  vel  alii  quos  regi  significaverit  ;  et  si  quis  ei 


1111  Pasquale  1/  ed  Enrico  V 


vel  eis  fecerit,  rex  eos  fideliter  adiuvabit.  Pro  huius  securitatis  observatione  media 
tores  dabit  rex  domno  papae  principes  quos  petiit,  id  est  Fridericum  filium  sororis 
suae,  marchionem  Engilbertum,  marchionem  Thiebaldum,  comitem  Hermannum,  Fri- 
dericum palatinum  comitem  de  Saxonia,  Beringarium  de  Bavaria,  Godefridum  comi- 
tem, Fridericum  Saxonem,  Albertum  cancellarium,  Cononem  fratrem  Beringarii, 
Sigebot  de  Bavaria,  Henricum  ducem  Carinthie,  Bertoldum  filium  ducis  Bertoldi. 
Qui  iurabunt  domno  pape  securitatem  de  vita,  de  membris,  de  papatu,  de  captione. 
Et  si  rex  hec  omnia  suprascripta  non  observaverit,  ipsi  cum  honoribus  suis  ad  dom- 
num  papam  et  ad  Romanam  ecclesiam  se  tenebunt.  Obsides  prò  securitate  domni 
pape  dabit  rex  proxima  quinta  feria,  et  secure  mittet  ad  insulam  in  potestate  domni 
papae  Fridericum  ducem  nepotem  suum,  Spirensem  episcopum  Brunonem,  Chonra- 
dum  nepotem  comitis  Herimmanni,  et  filium,  Heinricum  fratrem  comitis  Friderici. 
Obsides  si  receperit,  reddet  in  die  coronationis  sue  transito  ponte.  Et  si  forte  coro- 
natus  non  fuerit  aut  non  transierit,  similiter  reddet  aput  castellum  sancti  Angeli. 
Legatos  autem,  quos  domnus  papa  ad  eum  miserit,  in  eundo  et  redeundo  securos 
faciet  tam  a  se  quam  a  suis.  Et  si  eis  nescienter  iniuria  inlata  fuerit,  ad  emendandum 
fideliter  adiuvabit. 

b)  -  Iuramentum  procerum  regni.  ' 

Ego  Albertus  cancellarius,  ego  comes  Ego  comes  Hermannus,  ego  comes  Go- 
Erimmannus,  ego  comes  Fridericus,  ego  tefridus,  ego  Fridericus,  ego  Volcmarus, 
comes  Godefridus,  ego  Folcmarus  iuro  ego  Adelbertus  cancellarius  iuro  vobis: 
vobis:  quia  domnus  rex  proxima  quinta  quia  domnus  rex  proxima  quarta  vel 
feria  ita  iurabit  et  principes  iurare  faciet  quinta  feria  ita  principes  iurare  faciet 
et  obsides  dabit,  sicut  in  conventionis  et  obsides  dabit,  sicut  in  carta  conven- 
carta  scriptum  est;  et  sic  observabit  do-  tionis  scriptum  est;  et  sic  observabunt 
mno  pape  sine  fraude  et  malo  ingenio,  si  principes  domno  papae,  si  domnus  papa 
domnus  papa  proximo  die  dominico  sic  proximo  die  dominico  sic  adimpleverit 
adinpleverit  regi,  sicut  in  alia  conven-  regi  per  omnia,  sicut  in  carta  conven- 
tionis cartula  scriptum  est.  Si  me  Deus  tionis  scriptum  est. 
adiuvet. 

e)  -  Promissio  papae  per  Petrum  Leoitis  dieta. 

[Si  rex  adinpleverit  domno  papae,  sicut  in  alia  conventionis  cartula  scriptum 
est,]  domnus  papa  precipiet  aepiscopis  presentibus  in  die  coronationis  eius,  ut  dimit- 
tant  regalia  regi,  et  regno  quae  ad  regnum  pertinebant  tempore  Karoli,  Lodoici, 
Heinrici  et  aliorum  praedecessorum  eius.  Et  scripto  firmabit  sub  anathemate  aucto- 
ritate  [sua]  et  iustitia,  ne  quis  eorum  [vel]  praesentium  vel  absentium  vel  successores 
eorum  intromittant  se  vel  invadant  eadem  regalia,  id  est  civitates,  ducatus,  mar- 
chias,  comitatus,  monetas,  teloneum,  mercatum,  advocatias  regni,  iura  centurionum 
et  curtesquae  [manifeste)  regni  erant,  cum  pertinentiis  suis,  militiam  et  castra  [regni]. 
Nec  ipse  regem  et  regnum  super  his  ulterius  inquietabit,  et  privilegio  sub  anathe- 
mate confirmabit,  ne  posteri  [sui]  inquietare  praesumant.  Regem  benigne  et  honorifice 

1  E  tradito  in  duplice  forma. 


Pasquale  II  ed  Enrico  V  a.  1111 


suscipiet  et,  more  praedecessorum  ipsius  catholicorum  scienter  non  subtracto,  coro- 
nabit.  Et  ad  tenendum  regnum  officii  sui  auxilio  adiuvabit. 

Si  dominus  papa  hec  regi  non  adinpleverit,  ego  Petrus  Leonis  cum  tota  potentia 
mea  tenebo  me  ad  domnum  regem.  Obsides  autem,  nisi  effugerint,  reddemus  altero 
die  post  coronationem  regis.  Si  per  papam  remanserit,  ut  non  coronetur,  similiter 
reddemus.  Die  dominico  cum  rex  ad  processionem  receptus  fuerit,  obsides  dabo  [aut 
per  me  aut  per  nuntium  meum]  Gratianum  filium  meum  et  filium  Oguitzonis  filli 
mei  vel  filium  sororis  meae,  si  eum  habere  potuero,  [nisi  per  regem  remanserit,  prò 
securitate  regis,  ut  secure  transeat  castellum  et  pontem.] 

d)  -  Iuramentum  Petri  Leonis. 

Ego  Petrus  Leonis  iuro  vobis,  quia  domnus  papa  proximo  die  dominico  adin- 
plebit  regi,  [nisi  in  rege  remanserit,]  quod  in  conventionis  carta  scriptum  est,  [si  rex 
observaverit  domno  papae  sicut  in  alia  conventionis  carta  scriptum  est.] 

Actum  II.  Nonas  Februarias  in  atrio  beati  Petri  in  ecclesia  beatae  Mariae  quae 
dicitur  in  Turri. 

Da  Monum.  Gemi.  Hislor.  Legnili  Sectio  I V.  Constitutiones  et  acta  publica  impera- 
torum  et  regum.  Tomus  I  (Hannoverae  1893),  ed.  L.  Weiland  137-139  (n.  83-86).  Le  parole 
incluse  fra  [  ]  mancano  nella  relazione  cesarea. 


2.  -  Iuramenta  Sutrii  praestita. 

9  febbraio  1111. 
a)  -  Iuramentum  regis. 

Ego  Heinricus  rex  ab  hac  hora  inantea  non  ero  in  facto  aut  Consilio,  ut  domnus 
papa  Paschalis  II.  perdat  papatum  Romanum  vel  vitam  vel  membra,  vel  capiatur 
mala  captione,  aut  per  me  aut  per  summissam  personam,  nec  ipse  nec  fideles  ipsius 
qui  prò  ipso  securitatem  mihi  fecerunt  vel  fecerint,  id  est  Petrus  Leonis  cum  filiis 
suis  et  Walfredus,  quorum  bona  damnum  studiose  non  patiantur,  vel  alii  quos  domi- 
nus papa  mihi  significaverit.  Et  si  quis  domno  pape  vel  eis  fecerit,  ego  eos  fideliter 
adiuvabo.  Legatos,  quos  ad  me  domnus  papa  '  miserit,  in  eundo  et  redeundo  securos 
faciam  tam  a  me  quam  a  meis.  Et  si  eis  nescienter  iniuria  inlata  fuerit,  ad  emen- 
dandum  fideliter  adiuvabo.  Sic  observabo  domino  papae  sine  fraude  et  malo  ingenio, 
si  dominus  papa  proximo  die  dominico  sic  adinpleverit  mihi,  sicut  in  conventionis 
carta  scriptum  est.  Sic  me  Deus. 

b)  -  Iuramentum  procerum  regni. 

Ego  Frethericus  dux,  ego  Ingelbertus  marchio,  ego  comesHerimmannus,  egoTheo- 
baldus  marchio,  ego  Fredericus  palatinus  comes  de  Saxonia,  ego  Beringarius  comes  de 
Bavaria,  ego  Godcfridus  comes,  ego  Fridericus  Saxo,  ego  Cuono  frater  Beringarii, 
ego  Sygeboto  de   Bavaria,  ego  Heinricus  dux  de  Carinthia,  ego  Bertoldus  filius 

1  Weiland:  ■  pape  •. 


a.  1111  Pasquale  II  ed  Enri  \  ; 

ducis  Bertoldi,  ego  Albertus  eancellarius  non  ero  in  facto  aut  Consilio,  ut  dominus 
papa  Paschalis  IL  perdat  papatum  Romanum  vel  vitam  vel  membra,  vel  capiatur 
mala  captione.  Et  si  rex  iuramentum  hoc  et  ea  quae  in  carta  conventionis  scripta 
sunt  non  observaverit,  ego  cum  honore  meo  ad  dominum  papam  et  ad  Romanam 
ecclesiam  me  tenebo.  Sic  observabo  domino  papae  sine  fraude  et  malo  ingenio, 
si  dominus  papa  sic  adinpleverit  domino  nostro  regi  proximo  die  dominico  sicut 
in  conventionis  carta  scriptum  est. 

Actum  Sutrii  in  burgo,  quinto  ldus  Februarii. 

Da  Monum.  Germ.  Histor.,  loc.  cit.  139-140  (n.  87,  88). 


3.  -  Heinrici  V.  decretum  de  bonls  ecclesiarum. 

12  febbraio  1111. 

Ego  Heinricus  Dei  gratia  Romanorum  imperator  augustus  aftìrmo  Deo  et  sancto 
Petro,  omnibus  episcopis,  abbatibus  et  omnibus  ecclesiis  omnia  quae  antecessores 
mei  reges  vel  imperatores  eis  concesserunt  vel  tradiderunt.  Et  quae  il  li  prò  spe 
eternae  retributionis  obtulerunt  Deo,  ego  peccator  prò  timore  terribilis  iudicii  ullo 
modo  subtrahere  recuso. 

Da  Monum.  Germ.  Histor.,  loc.  cit.  140  in.  89). 


4.  -  Paschalis  II.  privilegium  primae  conventionis.  ' 

Paschalis  episcopus  servus  servorum  Dei  dilecto  filio  H(einrico)  R(egi)  eiusque 
successoribus  in  perpetuum.  Et  divine  legis  institutione  sanccitum  est  et  sacratis  cano- 
nibus  interdictum,  ne  sacerdotes  curissecularibus  occupentur,  neve  ad  comitatum,  nisi 
prò  dampnatis  eruendis  aut  prò  aliis  qui  iniuriam  patiuntur,  accedant.  Unde  et  aposto- 
lus  Paulus:  «  Secularia,  inquit,  iudicia  si  habueritis,  contemptibiles  qui  sunt  in  ecclesia, 
illos  constituite  ad  iudicandum  ».  In  regni  autem  vestri  partibus  episcopi  vel  abbates 
adeo  curis  secularibus  occupantur,  ut  comitatum  assidue  frequentare  et  militiam 
exercere  cogantur.  Que  nimirum  aut  vix  aut  nullomodo  sine  rapinis,  sacrilegiis, 
incendiis  aut  homicidiis  exhibentur.  Ministri  enim  altaris  ministri  curie  facti  sunt, 
quia  civitates,  ducatus,  marchias,  monetas,  curtes  et  cetera  ad  regni  servitium  per- 
tinentia  a  regibus  acceperunt.  Unde  etiam  mos  inolevit  ecclesiae  intollerabilis,  ut  epi- 
scopi electi  nullo  modo  consecrationem  acciperent,  nisi  prius  per  manum  regiam  inve- 
stirentur.  Qua  ex  causa  et  symoniace  heresis  pravitas  et  ambitio  nonnunquam  tanta 
prevaluit,  ut  nulla  electione  premissa  episcopales  cathedre  invaderentur.  Aliquando 
etiam  vivis  episcopis  investiti  sunt.  His  et  aliis  plurimis  malis,  que  per  investituras 
plerumque  contigerant,  predecessores  nostri  Gregorius  VII.  et  Urbanus  II.  felìcìs 
memorie  pontifices  excitati,  collectis  frequenter  episcopalibus  conciliis,  investituras 
illas  manus  laice  dampnaverunt,  et  qui  per  eas  obtinuissent  ecclesias  deponendos, 

1  Doveva  venir  promulgato  il  12  febbraio  1111  nel  giorno  dall'incoronazione  del  re. 


14  Pasquale  li  ed  Enrico  V  a.  1111 


donatores  quoque  communione  privandos  esse  censuerunt;  iuxta  illut  apostolico- 
rum  canonum  capitulum  quod  ita  se  habet:  «Si  quis  episcopus  seculi  potestatibus 
usus  ecclesiam  per  ipsos  obtineat,  deponatur  et  segregetur,  omnesque  qui  illi  com- 
municant  ».  Quorum  vestigia  subsequentes,  et  nos  eorum  sententiam  episcopali  con- 
cilio confirmavimus.  Tibi  itaque  fili  karissime  rex  Heinrice  et  nunc  per  officium 
nostrum  Dei  gratia  Romanorum  imperator,  et  regno  regalia  illa  dimittenda  preci- 
pimus,  que  ad  regnum  manifeste  pertinebant  tempore  Karoli,  Ludewici,  Heinrici  et 
ceterorum  predecessorum  tuorum.  Interdicimus  etiam  et  sub  districtione  anathematis 
prohibemus,  ne  quis  episcoporum  seu  abbatum,  presentium  vel  futurorum,  eadem 
regalia  invadant,  id  est  civitates,  ducatus,  marchias,  comitatus,  monetas,  teloneum, 
mercatum,  advocatias  regni,  iuta  centurionum  et  curtes  que  manifeste  regni  erant, 
cum  pertinentiis  suis,  militiam  et  castra  regni,  nec  se  deinceps  nisi  per  gratiam 
regis  de  ipsis  regalibus  intromittant.  Set  nec  posteris  nostris  liceat,  qui  post  nos  in 
apostolica  sede  successerint,  te  aut  regnum  super  hoc  inquiaetare  negotio.  Porro 
ecclesias  cum  oblationibus  et  hereditariis  possessionibus,  que  ad  regnum  manifeste 
non  pertinebant,  liberas  manere  decernimus,  sicut  in  die  coronationis  tuae  omnipo- 
tenti  Domino  in  conspectu  totius  ecclesiae  promisisti.  Oportet  enim  episcopos  curis 
secularibus  expeditos  curam  suorum  agere  populorum  nec  ecclesiis  suis  abesse 
diutius.  Ipsi  enim  iuxta  apostolum  Paulum  pervigilant,  tamquam  rationem  prò  ani- 
mabus  eorum  reddituri. 

Da  Monuin.  Germ.  Histor.,  loc.  cit.  140-142  (n.  90),  con  nuova  collazione  del  Cod.  Vatic. 
lat.  1984,  f.  193"  (Biblioteca  Vaticana). 


5.  -  Conventio  apud  Pontem  Mammeum  facta. 

11  aprile  1111. 
a)  -  Pronti ssio  papae. 

Domnus  papa  Paschalis  concedet  domno  regi  Heinrico  et  regno  eius  et  privi- 
legio suo  sub  anathemate  confirmabit  et  corroborabit,  episcopo  vel  abbate  libere 
electo  sine  simonia  assensu  regis,  quod  domnus  rex  illum  anulo  et  virga  investiat. 
Episcopus  autem  vel  abbas  libere  investitus  libere  accipiat  consecrationem  ab  eo, 
ad  quem  pertinuerit.  Si  quis  vero  a  clero  et  a  populo  eligatur  nisi  a  rege  investiatur, 
a  nemine  consecretur.  Et  archiepiscopi  et  episcopi  libertatem  habeant  consecrandi 
a  rege  investitos.  Super  his  domnus  papa  Paschalis  non  inquietabit  regem  Heinricum 
nec  eius  regnum  et  imperium. 

b)  -  Iuramentum  in  anima  papae. 
Domnus  papa  Paschalis  non  inquietabit  domnum  regem  Heinricum  neque  eius 
regnum  de  investitura  episcopatuum  et  abbatiarum  neque  de  iniuria  sibi  inlata  et 
suis  in  persona  et  bonis,  neque  aliquod  malum  reddet  sibi  vel  alicui  persone  prò  hac 
causa,  et  penitus  in  personam  regis  Heinrici  nunquam  anathema  ponet.  Nec  rema- 
nebit  in  domno  papa,  quin  coronet  eum  sicut  in  Ordine  continetur.  Et  regnum  et 
imperium  offitii  sui  auxilio  eum  tenere  adiuvabit  prò  posse  suo.  Et  haec  omnia  adin- 
plebit  domnus  papa  sine  fraude  et  malo  ingenio. 


a.  1111  Pasquale  II  ed  Enrico  V  15 


e)  -  Nomina  cardiiialium  iurantium. 

Haec  sunt  nomina  illorum  episcoporum  et  cardinalium  qui  praecepto  domni 
pape  Paschalis  privilegium  et  amiciciam  sacramento  confirmaverunt  domno  impe- 
ratori Heinrico:  Petrus  Portuensis  episcopus.  Centius  Sabiniensis  episcopus.  Rotbertus 
cardinalis  Sancti  Eusebii.  Bonifatius  cardinalis  Sancti  Marci.  Anastasius  cardìnalis 
Sancti  Clementis.  Gregorius  cardinalis  Sanctorum  apostolorum  Petri  et  Pauli.  Item 
Gregorius  cardinalis  Sancti  Grisogoni.  Iohannes  cardinalis  Sanctac  Potentianae. 
Risus  cardinalis  Sancti  Laurentii.  Rainerus  cardinalis  Sanctorum  Marcellini  et  Petri. 
Vitalis  cardinalis  Sanctae  Balbinae.  Diuizo  cardinalis  Sancti  Martini.  Tietbaldus  car- 
dinalis Iohannis  et  Pauli.  Iohannes  diaconus  Sanctae  Mariae  in  scola  Greca.  Leo 
diaconus  Sancti  Vitalis.  Aldo  diaconus  Sanctorum  Sergii  et  Bachi. 

d)  -  Iuramentum  in  anima  regis. 

Ego  Heinricus  rex  quarta  vel  quinta  feria  proxima  dimittam  domnum  papam 
et  episcopos  et  cardinales  et  omnes  captivos,  qui  cum  eo  vel  prò  co  capti  sunt,  et 
obsides,  et  securos  perduci  faciam  intra  portas  Transtiberine  civitatis,  nec  ulterius 
capiam  aut  capi  permittam.  Eis  qui  in  fidelitate  domni  pape  Paschalis  permanent  et 
populo  Romane  civitatis  et  Transtiberine  et  Insule  pacem  et  securitatem  servabo, 
tam  per  me  quam  per  meos,  et  in  personis  et  in  rebus,  qui  pacem  mini  servaverint. 
Domnum  papam  Paschalem  fideliter  adiuvabo,  ut  papatum  quiete  et  secure  teneat; 
patrimonia  et  possessiones  Romane  ecclesiae  que  abstuli  restituam,  et  cetera  que 
iure  habere  debet  more  antecessorum  meorum  recuperare  et  tenere  adiuvabo  bona 
fide;  et  domno  pape  Paschali  obediam  salvo  honore  regni  et  inperii,  sicut  catholici 
imperatores  catholicis  pontificibus  Romanis.  Haec  omnia  observabo  bona  fide,  sinc 
fraude  et  malo  ingenio. 

e)  -  Nomina  iuratorum  regis  et  formula  iuramenti. 

Et  isti  sunt  iuratores  ex  parte  ipsius  regis:  1.  Fredericus  Coloniensis  archiepi- 
scopus.  2.  Gebehardus  Tridentinus  episcopus.  3.  Burchardus  Monasteriensis  episcopus. 
4.  Bruno  Spirensis  episcopus.  5.  Albertus  cancellarius.  6.  Comes  Herimannus.  7.  Fre- 
dericus comes  palatinus.  8.  Berengarius  comes.  9.  Fredericus  comes.  10.  Bonefacius 
marchio.  11.  Albertus  comes  de  Blandriaco.  12.  Fredericus  comes.  13.  Godefridus 
comes.  14.  Warnerius  marchio. 

Sic  domnus  rex  presens  Heinricus  observabit  domno  pape  Paschali  presenti  sine 
fraude  et  malo  ingenio.  Sic  me  Deus. 

Actum  III.  Idus  Aprii,  tertia  feria  post  octavas  pasche  indict.  UN.  in  agro  iuxta 
pontem  Mammeum. 

,     Da  Mommi.  Cerni.  Histor.,  loc.  cit.  142-144  (n.  91-95). 


16  Pasquale  TI  ed  Enrico  V  a.  1111,  1112 


()  -  Privileeium  Paschalis  II.  de  investituris. 

*  12  aprile  1111. 

Paschalis  episcopus  servus  servorum  Dei  karissimo  in  Christo  filio  Heinrico 
glorioso  Theuconicorum  regi  et  per  Dei  omnipotentis  gratiam  Romanorum  impera- 
tori augusto  salutem  et  apostolicam  benedictionem.  Regnum  vestrum  sanctae  Roma- 
nae  ecclesiae  singulariter  coherere,  dispositio  divina  constituit.  Predecessores  siqui- 
dem  vestri  probitatis  et  prudentiae  amplioris  gratia   Romanae  urbis  coronam  et 
imperium  consecuti  sunt.  Ad  cuius  videlicet  coronae  et  imperii  dignitatem  tuam 
quoque  personam,  fili  karissime  Heinrice,  per  nostri  sacerdotii  ministerium  maiestas 
divina  provexit.  IHam  igitur  dignitatis  prerogativam,  quam   predecessores   nostri 
vestris  predecessoribus  catholicis  imperatoribus  concesserunt  et  privilegiorum  paginis 
contirmaverunt,  nos  quoque  dilectioni  tuae  concedimus  et  presentis  privilegii  pagina 
confirmamus,  ut  regni  tui  episcopis  et  abbatibus  libere,  preter  violentiam  et  simo- 
niam,  electis  investituram  virgae  et  anuli  conferas.  Post  investitionem  vero  canonice 
consecrationem  accipiant  ab  episcopo  ad  quem  pertinuerint.  Si  quis  autem  a  clero 
et  populo  preter  assensum  tuum  electus  fuerit,  nisi  a  te  investiatur,  a  nemine  con- 
secretur  [exceptis  nimirum  illis  qui  vel  in  archiepiscoporum  vel  in  Romani  pontificis 
solent  dispositione  consistere].  Sane  archiepiscopi  vel  episcopi  libertatem  habeant  a 
te  investitos  episcopos  vel  abbates  canonice  consecrandi.  Predecessores  enim  vestri 
ecclesias  regni  sui  tantis  regalium  suorum  beneficiis  ampliarunt,  ut  regnum  ipsum 
episcoporum  maxime  vel  abbatum  presidiis  oporteat  communiri,  et  populares  dissen- 
siones,  que  in  electionibus  sepe  contingunt,  regali  oporteat  maiestate  compesci.  Quam 
ob  rem  prudentie  et  potestati  tue  cura  debet  sollicitius  imminere,  ut  Romanae  eccle- 
siae magnitudo  et  ceterarum  salus  tuis  prestante  domino  beneficiis  et  serviciis  con- 
servetur.  Si  qua  igitur  ecclesiastica  secularisve  persona  liane  nostre  concessionis 
paginam  sciens,  contra  eam  temerario  ausu  venire  temptaverit,  anathematis  vinculo, 
nisi  resipuerit,  innodetur  honorisque  ac  dignitatis  periculum  patiatur.  Observantes 
autem  misericordia  divina  custodiat  et  personam  potestatemque  tuam  ad  honorem 
suum  et  gloriam  feliciter  imperare  concedat. 

Da  Monum.  Germ.  Histor.,  loc.  cit.,  144-145  (n.  96):  l'incluso  fra  []  non  è  in  tutti  i  codici. 


7.  -  Gesta  dampnationis  pravilegii. 

23  marzo  1112. 

Actio  concilii  contra  heresim  de  investitura. 

Anno  ab  incarnatane  Domini  MCXII,  indictione  V,  anno  pontificata  domni  pape 
Paschalis  secundi  XIII,  mense  Martio,  XV.  Kalendas  Apriles,  celebratum  est  concilium 
Rome  Lateranis  in  basilica  Constantiniana.  In  quo  cum  domnus  papa  Paschalis  rese- 
disset  cum  archiepiscopis  et  episcopis  et  cardinalibus  et  abbatibus  et  varia  multitu- 
dine  clericorum  et  laicorum,  ultima  die  concilii,  facta  coram  omnibus  professione 
catholice  fidei,  ne  quis  de  fide  ipsius  dubitaret,  dixit: 

«  Amplector  omnem  divinam  scripturam,  scilicet  veteris  et  novi  testamenti, 
legem  a  Moyse  scriptam  et  a  sanctis  prophetis.  Amplector  ITTI  euangelia,  VII  cano- 


a.  ni»  Pasquale  II  ed  Eìuìco  V  1/ 

nicas  epistolas,  epistolas  gloriosi  doctoris  beati  Pauli  apostoli,  sanctos  canones  apo- 
stolorum,  III I  universalia  concilia  sicut  III I  euangelia,  Nicenum,  Ephesinum,  Con- 
stantinopolitanum,  Calcedonense,  et  Antiocenum  concilium  et  decreta  sanctorum 
patrum  Romanorum  pontifìcum,  et  precipue  decreta  domni  mei  pape  Gregorii  et 
beate  memorie  pape  Urbani.  Que  ipsi  laudaverunt,  laudo;  que  ipsi  tenuerunt,  teneo; 
que  confìrmaverunt,  contìrmo;  que  dampnaverunt,  dampno;  que  reppulerunt,  repello; 
que  interdixerunt,  interdico;  que  prohibuerunt,  prohibeo  in  omnibus  et  per  omnia, 
et  in  his  semper  perse verabo  ». 

Quibus  expletis  surrexit  prò  omnibus  Girardus  Engolismensis  episcopus,  legatus 
in  Aquitania,  et  communi  assensu  domni  pape  Paschalis  tociusque  concilii  coram 
omnibus  legit  liane  scripturam: 

«  Privilegium  illud,  quod  non  est  privilegium,  sed  vere  debet  dici  pravilegium, 
prò  liberatione  captivorum  et  ecclesie  a  donino  papa  Paschali  per  violentiam  Hen- 
rici  regis  extortum,  nos  omnes  in  hoc  sancto  concilio  cum  donino  papa  congregati 
canonica  censura  et  ecclesiastica  auctoritate,  iudicio  sancti  Spiritus  dampnamus  et 
irritum  esse  iudicamus  atque  omnino  cassamus  et,  ne  quid  auctoritatis  et  efficaci- 
tatis  habeat,  penitus  exeommunicamus.  Et  hoc  ideo  dampnatum  est,  quia  in  eo  pri- 
vilegio continetur,  quod  electus  canonice  a  clero  et  populo  a  nemine  consecretur, 
nisi  prius  a  rege  investiatur,  quod  est  contra  Spiritimi  sanctum  et  canonicam  insti- 
tutionem  ». 

Perlecta  vero  hac  carta,  acclamatum  est  ab  universo  concilio:  «Amen,  amen; 
fiat  fiat!  ». 

Archiepiscopi  qui  cum  suis  suffraganeis  interfuerunt  hii  sunt:  Iohannes  patriar- 
cha  Veneticus,  Sennes  Capuanus,  Landulfus  Beneventanus,  Amalfitanus,  Regitanus, 
Hidrontinus,  Brundisinus,  Compsanus,  Giruntinus,  et  Greci:  Rossanus  et  archiepi- 
scopi Sancte  Severine.  Episcopi  vero:  Centius  Sabinensis,  Petrus  Portuensis,  Leo 
Hostiensis,  Cono  Prenestinus,  Girardus  Engolismensis,  Guaio  Leonensis,  legatus  prò 
Bituricensi  et  Viennensi  archiepiscopis,  Rogerius  Vulturnensis,  Gualfredus  Senensis, 
Rolandus  Populoniensis,  Gregorius  Terracinensis,  Wilihelmus  Siracusanus  legatus 
prò  omnibus  Siculis,  Wilihelmus  Troianus,  et  alii  fere  C  episcopi.  Bruno  Signinus 
et  Iohannes  Tusculanus  episcopi  cum  essent  Rome,  illa  die  concilio  non  interfue- 
runt; qui  postea  lecta  dampnatione  pravilegii  consenserunt  et  laudaverunt. 

Cardinales  vero  -  Bonifacius  tituli  Sancti  Marci,  Robertus  tituli  Sancti  Eusebii, 
Romanus  tituli  Sancte  Prisce,  Gregorius  tituli  Sanctorum  apostolorum,  Benedi- 
ctus  tituli  Sancti  Petri  ad  vincula,  Anastasius  tituli  Sancti  Clementis,  Riso  tituli 
Sancti  Laurentii  in  Damaso,  Iohannes  tituli  Sancte  Cecilie,  Divizo  tituli  Sancti  Mar- 
tini, Thebaldus  tituli  Sanctorum  Iohannis  et  Pauli,  Gregorius  tituli  Sancti  Grisogoni, 
Rainerius  tituli  Sanctorum  Marcellini  et  Petri,  Vitalis  tituli  Sancte  Balbine,  Petrus 
tituli  Sancti  Systi  et  Albericus  tituli  Sancte  Savine  cardinales  -  cum  essent  Rome, 
illa  die  concilio  non  interfuerunt;  postea  lecta  dampnatione  nefandi  pravilegii  con- 
senserunt et  laudaverunt. 

Diaconi  vero:  Iohannes  abbas  Sublacensis,  Iohannes  Gaietanus  abbas  Sancti 
Andree,  Leo,  Gregorius,  Aldo,  Theobaldus,  Roscemannus,  hii  omnes  in  dampnatione 
predicti  pravilegii  consenserunt,  cum  abbatibus  et  innumerabili  multitudine  tam  cle- 
ricorum  quam  laicorum. 


18 


Concordato  di  Wortns  »•  1119>  ,122 


Hec  carta  dictata  est  a  Girardo  Engolismensi,  Leone  Ostiensi,  Gregorio  Ter- 
racinensi,  Gualone  Leonensi  episcopis,  a  Roberto  cardinali  titilli  Sancti  Eusebii, 
Gregorio  tituli  Sanctorum  apostolorum  communi  aliorum  Consilio. 

Da  Mommi.  Gemi   Histor.,  loc.  cit.  571-573  (n.  399). 


III. 
CONCORDATO   DI  WORMS. 


1.  -  Formulae  pacis  cum  Calixto  II.1 

17-19  ottobre  1119. 
a)  -  Scriptum  imperatoris. 

Ego  H.  Dei  gratia  Romanorum  imperator  augustus  prò  amore  Dei  et  beati 
Petri  et  domni  papae  Calixti  dimitto  omnem  investituram  omnium  aecclesiarum, 
et  do  veram  pacem  omnibus  qui,  ex  quo  discordia  ista  coepit,  prò  aecclesia  in  werra 
fuerunt  vel  sunt.  Possessiones  autem  aecclesiarum  et  omnium,  qui  prò  aecclesia 
laboraverunt,  quas  habeo,  reddo  ;  quas  autem  non  habeo,  ut  rehabeant  fideliter  adiu- 
vabo.  Quod  si  quaestio  inde  emerserit,  quae  aecclesiastica  sunt,  canonico,  quae  autem 
saecularia  sunt,  saeculari  terminentur  iudicio. 

b)  -  Scriptum  pontificis. 

Ego  Calixtus  secundus  Dei  gratia  Romanae  aecclesiae  episcopus  catholicus  do 
veram  pacem  H.  Romanorum  imperatori  augusto  et  omnibus  qui  prò  eo  contra  aec- 
clesiam  fuerunt  vel  sunt.  Possessiones  eorum,  quas  prò  werra  ista  perdiderunt,  quas 
habeo,  reddo;  quas  non  habeo,  ut  rehabeant  fideliter  adiuvabo.  Quod  si  quaestio  inde 
emerserit,  quae  aecclesiastica  sunt,  canonico,  quae  autem  secularia  sunt,  saeculari 
terminentur  iudicio. 

Da  Monum.  Gemi.  Histor.,  loc.  cit.  157-158  (n.  104,  105). 


2.  -  Pax  Wormatiensis  cum  Calixto  II. 

23  settembre  1122. 
a)  -  Privilegium  imperatoris. 

In  nomine  sancte  et  individue  Trinitatis.  Ego  Heinricus  Dei  gratia  Romanorum 
imperator  augustus  prò  amore  Dei  et  sancte  Romane  ecclesie  et  domini  pape  Calixti 
et  prò  remedio  anime  mee  dimitto  Deo  et  sanctis  Dei  apostolis  Petro  et  Paulo  san- 
cteque  catholice  ecclesie  omnem  investituram  per  anulum  et  baculum,  et  concedo 

i  Concordate  fra  i  legati  del  Papa  ed  Enrico  V  e  da  attuarsi  il  24  ottobre  1119  a  Mouzon,  ma  non  se  ne  fece  nulla. 


a.  1122  Concordato  di  Worms  19 

in  omnibus  ecclesiis,  que  in  regno  vel  imperio  meo  sunt,  canonicam  fieri  electionem 
et  liberam  consecrationem.  Possessiones  et  regalia  beati  Petri,  que  a  principio  huius 
discordie  usque  ad  hodiernam  diem  sive  tempore  patris  mei  sive  etiam  meo  ablata 
sunt,  que  habeo,  eidem  sancte  Romane  ecclesie  restituo,  que  autem  non  habeo, 
ut  restituantur  fideliter  iuvabo.  Possessiones  etiam  aliarum  omnium  ecclesiarum  et 
principum  et  aliorum  tam  clericorum  quam  laicorum,  que  in  werra  ista  amiss? 
sunt,  Consilio  principum  vel  iusticia,  que  habeo,  reddam,  que  non  habeo,  ut  red 
dantur  fideliter  iuvabo.  Et  do  veram  pacem  domino  pape  Calixto  sancteque  Roman? 
ecclesie  et  omnibus  qui  in  parte  ipsius  sunt  vel  fuerunt.  Et  in  quibus  sancta  Ro- 
mana ecclesia  auxilium  postulaverit,  fideliter  iuvabo  et,  de  quibus  mihi  fecerit  que- 
rimoniam,  debitam  sibi  faciam  iusticiam.  Hec  omnia  acta  sunt  consensu  et  Consilio 
principum  quorum  nomina  subscripta  sunt:  Adellurtvs  archiepiscopus  Mogonti- 
nus,  F.  Coloniensis  archiepiscopus,  H.  Ratisbonensis  episcopus,  O.  Bauenbergensis 
episcopus,  B.  Spirensis  episcopus,  H.  Augustensis,  G.  Traiectensis,  Ò.  Constanciensis, 
E.  abbas  Wldensis,  Heinricus  dux,  Fridericus  dux,  S.  dux,  Pertolfus  dux,  marchio 
Teipoldvs,  marchio  Engelbertus,  Godefridus  Palatinus,  Otto  Palatinus  comes,  Berin- 
garius  comes.  f  Ego  Fridericvs  Coloniensis  archiepiscopus  et  archicancellai  ius 
recognovi. 

Da  Montini.  Gemi.  Histor.,  loc.  cit.  159  s.  m.  107),  collazionata  nuovamente  la  copia  ori- 
ginale in  AA.  Arni.  I-X  Vili  62  (già  Ami.  I,  e.   VI,  n.  11)  nell'Archivio  segreto  Vaticano. 

b)  -  Privilegitim  pontificis. 

Ego  Calixtus  episcopus  servus  servorum  Dei  tibi  dilecto  filio  Heinrico  Dei  gratia 
Romanorum  imperatori  augusto  concedo,  electiones  episcoporum  et  abbatum  Teuto- 
nici regni,  qui  ad  regnum  pertinent,  in  praesentia  tua  fieri,  absque  simonia  et  aliqua 
violentia;  ut  si  qua  inter  partes  discordia  emerserit,  metropolitani  et  conprovincia- 
lium  Consilio  vel  iudicio,  saniori  parti  assensum  et  auxilium  praebeas.  Electus  autem 
regalia  absque  omni  exactione  '  per  sceptrum  a  te  recipiat  et  quae  ex  his  iure  tibi 
debet  faciat.  Ex  aliis  vero  partibus  imperii  consecratus  infra  sex  menses  regalia 
absque  omni  exactione  '  per  sceptrum  a  te  recipiat  et  quae  ex  his  iure  tibi  debet 
faciat;  exceptis  omnibus  quae  ad  Romanam  ecclesiam  pertinere  noscuntur.  De  quibus 
vero  mihi  querimoniam  feceris  et  auxilium  postulaveris,  secundum  officii  mei  debitum 
auxilium  tibi  praestabo.  Do  tibi  veram  pacem  et  omnibus  qui  in  parte  tua  sunt  vel 
fuerunt  tempore  huius  discordiae. 

Da  Monum.  Gemi.  Histor.,  loc.  cit.  161  (n.  108);  cfr.  le  varianti  del  codice  modenese 
a  p.  735. 

1  La  frase  a.  o.  e.,  considerata  da  alcuni  come  un'interpolazione,  fu  conservata  nel  testo  per  le  ragioni  addotte 
da  R.  Nostitz  Rieneck,  Textkiitisches  zum  Investititi  pi ivileg  Calixtus'  II  in  Ut.  Jahresbcricht  tles  affiliti.  Privai- 
gymnasiums  an  dei   Stella  Matiitina  zu  Fehikirch.  Feldkirch  1894,  24-33. 


20  Adriano  IV  e  (Ingiù  uno  I  di  Sicilia  a.  1156 


IV. 

PATTO  BENEVENTANO  FRA  ADRIANO  IV 
E  GUGLIELMO  I  DI  SICILIA. 

Giugno  1156. 
a)  -  Privilegium  Wilhelmi  regis. 

f  In  nomine  Dei  eterni  et  salvatoris  nostri  Iesu  Christi  amen. 

Domino  Adriano  Dei  grada  sancte  Romane  ecclesie  summo  pontifici,  karissimo 
domino  et  patri  suo  reverendo  eiusque  successoribus  W.  eadem  gratia  rex  Sicilie, 
ducatus  Apulie  et  principatus  Capue. 

Nostre  semper  consuetudinis  extitit  animum  nostrum  in  triumphis  et  maximis 
humiliare  successibus  et  tunc  nos  attentius  ad  omnipotentis  Dei  obsequium  et  cultum 
mansuetudinis  exponere,  cum  ad  maiorem  prosperitatem  et  gloriam  nos  vidimus 
pervenisse,  tales  in  tranquillis  et  prosperis  rebus  erga  nostri  redemptoris  obsequium 
inveniri  volentes,  qui  et  perceptorum  a  rege  omnium  regum  beneficiorum  non  appa- 
reamus  ingrati  et  maiores  successus  atque  victorias  de  brachio  virtutis  Dei  iugiter 
sperare  possimus.  Huiusmodi  quidem  nostre  consuetudinis  consideratione  inducti, 
cesis  et  comprehensis  in  manu  bellica  ad  laudem  et  gloriam  nominis  Dei  Grecis  et 
barbaris  nationibus,  que  regnum  nostrum  nulla  eorum  vi  set  proditorum  nostrorum 
dolositate  intraverant,  devictis  et  fugatis  de  finibus  regni  nostri  turbatoribus  pacis  et 
proditoribus  nostris,  humiliandos  nos  sub  omnipotenti  manu  Dei  decrevimus  et  ad 
cultum  humilitatis  propensius  intendendum.  Discordie  igitur  illi,  que  inter  Romanam 
ecclesiam  et  nos  fuerat  agitata,  finem  congruum  imponere  cupientes,  cum  appropin- 
quavissemus  civitati  Beneuenti  et  inimici  nostri  ante  faciem  indignationis  nostre  fugis- 
sent,  venerabiles  cardinales  vestros  Hvnbaldum  scilicet  tituli  Sancte  Praxedis  et  Iulium 
tituli  Sancti  Marcelli  presbiteros  cardinales  et  cum  eis  Rollandum  tituli  Sancti  Marci 
presbiterum  cardinalem  et  cancellarium  vestrum,  quos  ad  nostram  presentiam  dire- 
xistis,  eo  quo  decuit  honore  suscepimus  et  desiderium  ac  monita  vestra  de  bono  pacis 
ex  ore  ipsorum  libenti  animo  audientes,  ipsis  et  Maione  magno  ammirato  ammira- 
torum  dilecto  fideli  et  familiarissimo  nostro  et  Hvgone  Panormitano  et  Romoaldo 
Salernitano  venerabilibus  archiepiscopis  et  W.  Troiano  episcopo  et  Marino  Cauensi 
abbate  fidelibus  nostris  mediantibus,  in  hunc  vobiscum  per  eos  pacis  devenimus  con- 
cordieque  tenorem,  videlicet  de  capitulis  illis,  de  quibus  inter  maiestatem  vestram 
et  nos  controversia  vertebatur,  quod  subscriptum  est  observetur.  De  appellationibus 
quidem  ita:  Si  aliquis  clericus  in  Apulia  et  Calabria  et  aliis  terris,  que  Apulie  sunt 
affines,  adversus  alium  clericum  de  causis  ecclesiasticis  querelam  habuerit  et  a  capi- 
tulo  aut  episcopo  vel  archiepiscopo  suo  seu  alia  ecclesiastica  persona  sue  provincie 
non  potuerit  emendari,  libere  tunc  si  voluerit  ecclesiam  Romanam  appellet.  Trans- 
lationes  in  ecclesiis  fient,  si  necessitas  et  utilitas  ecclesie  aliquem  de  una  ecclesia  ad 


a.  1156  Adriano  IV  <■  ( .uà lif ì iim  l  di  Sicilia  21 

aliarti  vocaverit  et  vos  aut  vestri  successores  concedere  volueritis.  Consecrationes 
et  visitationes  libere  Romana  ecclesia  in  omni  regno  nostro  habebit.  Sane  celebra- 
tìones  conciliorum  Romana  ecclesia  faciet,  in  quacumque  Apulie  vel  Calabrie  civitate 
voluerit  aut  illarum  parcium,  que  Apulie  sunt  aftìnes,  civìtatibus  illìs  exceptis,  in 
quibus  persona  nostra  vel  nostrorum  heredum  in  ilio  tempore  fuerint,  remoto  malo 
ingenio,  nisi  cum  voluntate  nostra  nostrorumve  heredum.  In  Apulia  et  Calabria  et 
partibus  illis,  que  Apulie  sunt  affines,  Romana  ecclesia  libere  legationes  habebit.  UH 
tamen,  qui  ad  hoc  a  Romana  ecclesia  fuerint  delegati,  possessiones  ecclesie  non 
devastent.  In  Sicilia  quoque  Romana  ecclesia  consecrationes  et  visitationes  habeat. 
Et  si  de  Sicilia  personas  aliquas  ecclesiastici  ordinis  vocaverit,  eant.  Magnificentia 
nostra  autem  nostrorumque  heredum  prò  christianitate  facienda  vel  prò  suscipienda 
corona  remoto  malo  ingenio  retinebit,  quas  providerit  retinendas.  Cetera  quoque 
ibidem  habebit  Romana  ecclesia,  que  habet  in  aliis  partibus  regni  nostri,  excepta 
appellatane  ac  legatione,  que  nisi  ad  peticionem  nostrani  et  heredum  nostrorum  ibi 
non  fient.  De  ecclesiis  et  monasteriis  terre  nostre,  de  quibus  a  Romana  ecclesia 
questio  mota  fuit,  sic  fiet:  Vos  quidem  et  vestri  successores  in  eis  habebitis,  quod 
habetis  in  ceteris  ecclesiis,  que  sub  nostra  potestate  consistunt,  que  solite  sunt  arci- 
pere  consecrationes  seu  benedictiones  a  Romana  ecclesia  et  debitos  insuper  et  sia- 
lutos  ei  census  exsolvent.  De  electionibus  quklem  ita  fiet:  clerici  convenient  in  per 
sonam  idoneam  et  illuci  inter  se  secretimi  habebunt,  donec  personam  illam  excellentie 
nostre  pronuntient.  Et  postquam  persona  celsitudini  nostre  fuerit  designata,  si  per- 
sona illa  de  proditoribus  aut  inimicis  nostris  vel  heredum  nostrorum  non  fuerit  aut 
magniheentie  nostre  non  e|x]titerit  hodiosa,  '  vel  alia  in  ea  causa  non  fuerit,  prò 
qua  non  deb[ea]mus  assentire,  assensum  prebebimus.  Profecto  vos  nobis  et  Rogerio 
duci  filio  nostro  et  heredibus  nostris,  qui  in  regnimi  pio  voluntaria  ordinatione  nostra 
successerint,  conceditis  regnum  Sicilie,  ducatum  Apulie  et  principatum  Capue  cum 
omnibus  pertinentiis  suis,  Neapolim,  Salernum  et  Amallìam  cum  pertinentiis  suis,  Mar- 
siam  et  alia  que  ultra  Marsiam  debemus  habere  et  reliqua  tenimenta.  que  tenemus  a 
predecessoribus  nostris,  hominibus  sacrosancte  Romane  ecclesie,  iure  detenta  et  contra 
omnes  homines  adiuvabitis  honorifice  manutenere.  Pro  quibus  omnibus  vobis  vestris- 
que  successoribus  et  sancte  Romane  ecclesie  fidelitatem  iuravimus  et  vobis  ligium 
homini[um  fe]cimus,  -  sicut  continetur  in  duobus  similibus  capitularibus,  quorum  aite- 
rum  penes  vestram  maiestatem  sigillo  nostro  aureo,  alterum  vero  sigillo  vestro  signa- 
tum  penes  nos  habetur.  Et  censum  sexcentorum  skifatorum  de  Apulia  et  Calabria, 
quadringentorum  vero  de  Marsia  vel  equivalens  in  auro  vel  argento  nos  ac  nostros 
heredes  Romane  ecclesie  statuimus  annis  singulis  soluturos,  nisi  forte  impedimentum 
aliquod  intervenerit,  quo  cessante  census  ex  integro  persolvetur.  Omnia  vero  pre- 
dieta,  que  nobis  concessistis,  sicut  nobis  ita  etiam  et  heredibus  nostris  conceditis, 
quos  prò  voluntaria  ordinatione  nostra  statuerimus,  qui  sicut  nos  vobis  vestrisque 
successoribus  et  ecclesie  Romane  fidelitatem  facere  et  que  prescripta  sunt  voluerint 
observare.  Ut  autem  que  supradicta  sunt  tam  vestro  quam  vestrorum  successorum 
tempore  perpetuam  optineant  firmitatem  et  nec  nostris  nec  nostrorum  heredum  tem- 


Weii  ino:  -  hodiosus 
Weilanu:  •  feclimus 


22  Adriano  IV  e  Guglielmo  I  di  Sicilia  a.  1156 

poribus  alicuius  valeant  presumptione  turbari,  presens  scriptum  per  manum  Matheì 
nostri  notarii  scribi  et  bulla  aurea  nostro  tipario  impressa  insigniri  ac  nostro  signa- 
culo  decorari  iussimus.  (Rota). 

Dat.  ante  Beneuentum  per  manus  Maionis  magni  ammirati  ammiratorum,  anno 
dominice  incarnationis  millesimo  centesimo  quinquagesimo  sexto,  mense  Iun.  quarte 
indictionis,  anno  vero  regni  domini  W.  Dei  gratia  magnifici  et  gloriosissimi  regis 
Sicilie,  ducatus  Apulie  et  principatus  Capue  sexto;  feliciter  amen. 

Da  Montivi.  Germ.  Histor.,  loc.  cit.  588-590  (n.  413),  nuovamente  collazionato  l'autografo 
in  Ami.  XIV,  e.  Vili,  n.  49  nell'Archivio  segreto  Vaticano. 


b)  -  Privilegium  Hadriaui  IV.  pontificis. 

Hadrianus  episcopus  servus  servorum  Dei  charissimo  in  Christo  filio  Willelmo 
illustri  et  glorioso  Sicilie  regi  eiusque  heredibus,  quos  prò  voluntaria  ordinatione  sua 
statuerit  in  regnum,  in  perpetuum. 

Licet  ex  iniuncto  nobis  a  Deo  apostolatus  officio  universos  Christi  fideles  paterne 
charitatis  brachiis  debeamus  amplecti  atque  ad  pacem  eos  et  concordiam  invitare, 
reges  tamen  et  sublimiores  quasque  personas  tanto  amplius  diligere  et  honorare 
debemus  atque  de  bono  pacis  tanto  studiosius  commonere,  quanto  ecclesie  Dei  et 
fidelibus  christianis  maior  inde  fructus  spiritualiter  ac  temporaliter  dignoscitur  pro- 
venire. Constat,  diarissime  in  Christo  fili  Willelme  gloriose  Sicilie  rex,  te  inter 
reges  et  celsiores  personas  seculi  eximiis  operibus,  potentia  opibusque  clarere,  ita 
ut  ex  vigore  iustitie,  quam  in  terra  sub  tua  ditione  constituta  conservas,  ex  secu- 
ritate  pacis,  qua  omnes  per  eamdem  constituti  letantur,  et  ex  terrore,  quem  inimicis 
cftristiani  nominis  per  opera  magnifica  incussisti,  usqùe  ad  extremos  angulos  fama 
tui  nominis  et  gloria  protendatur.  Quod  siquidem  nos  diligentius  attendentes  et  inspi- 
cientes  pariter,  quante  utilitates  Romane  ecclesie  valeant  provenire,  si  celsitudo  tua 
per  firmam  pacem  ei  et  concordiam  coniungatur,  dum  in  civitate  Beneventana  securi 
et  liberi  cum  fratribus  nostris  essemus,  ad  pacem  tecum  habendam  diligenti  studio 
decrevimus  intendere.  Misimus  ergo  ad  excellentiam  tuam  quosdam  fratrum  nostro- 
rum,  scilicet  ut  supra  et  proposuimus  per  eos  nostrum  de  bono  pacis  et  concordie 
desiderium  et  invitavimus  attentius  et  monuimus  excellentiam  tuam  ad  pacem.  Et 
illius  inspirante  virtute  qui  ad  celum  iturus  discipulis  suis  ait:  «pacem  meam  do 
vobis,  pacem  meam  relinquo  vobis  »,  talem  animum  tuum  invenimus,  qualem  fìlli 
pacis  et  catholici  principis  decuit  inveniri.  Et  mediantibus  prefatis  filiis  nostris  etc. 
ut  supra  in  hanc  formam  pacis  libera  et  spontanea  voluntate  nostra  devenimus,  ut 
videlicet  de  capitulis  illis,  de  quibus  inter  nos  et  excellentiam  tuam  controversia  est 
per  omnia  etc:  ut  supra  in  proxime  scripta  regis  est  conclusione.  Pergit:  Ut  autem 
que  supra  diximus  tam  nostro  quam  successorum  nostrorum  tempore  perpetuam 
obtineant  firmitatem  et  nec  tuis  nec  tuorum  heredum  temporibus  alicuius  valeant 
presumptione  turbari,  nos  ea  de  communi  Consilio  et  voluntate  fratrum  nostrorum 
auctoritate  apostolica  confirmamus  et  valitura  in  perpetuum  presentis  scripti  pagina 
communimus  et  tam  a  nobis  quam  a  nostris  successoribus  perpetuis  temporibus  sta- 
tuimus  observanda.  Nulli  ergo  omnino  liceat  hanc  paginam  nostre  concessionis  et  con- 


a.  1176  Alessandro  III  e  Federico  I 

firmationis  infringere  vel  ci  ausu  temerario  contraire.  Si  quis  autem  hoc  attentare 
voluerit,  omnipotentis  Dei  et  beatorum   Petri   et  Pauli  apostolorum  eius  indigna- 
tionem  incurrat.  Amen,  amen,  amen. 
Datum  cadetti  die  qua  et  super ior. 

Da  Monti m.  Geriti.  Histor.,  loc.  cit.  590  s.  (n.  414\  che  tolgono  da  Baroxius,  Ann.  Eccl. 
XII  ad  a.  1156,  8,  il  quale  desunse  da  un  codice  della  Basilica  di  S.  Pietro  non  più  rin- 
tracciato. In  Cod.  Vatic.  lat.  5666  (Biblioteca  Vaticana),  f.  32r  non  c'è  che  un  brevissimo 
indice  degli  oggetti  delle  condizioni  contenute  in  a),  di  cui  dà  le  note  cronologiche. 


V. 
PACE  FRA  ALESSANDRO  III  E  FEDERICO  I. 


1.  -  Pactum   Anagninum. 

Ottobre  -  novembre  1176. 
a)  -  Pactum  pacis  praeviae. 

Dominus  imperator  et  domina  imperatrix  et  dominus  Heinricus  rex  filius  eorum 
et  principes  universi  exibent  ecclesie  Romane  quod  primum  et  principale  est,  vide- 
licet  quod  dominum  papam  Alexandrum  in  catholicum  et  universalem  papam  reci- 
pient  et  ei  debitam  reverentiam  exibebunt,  sicut  katholici  sui  antecessores  suis  catho- 
licis  antecessoribus  exibuerunt. 

Et  reddet  dominus  imperator  veram  pacem  tam  domino  pape  Alexandre  quam 
omnibus  successoribus  suis  et  toti  ecclesie  Romane. 

Et  universa  regalia  et  alias  possessiones  sancti  Petri  quas  ipse  abstulit  vel  sui 
vel  alii  favore  ipsius,  quas  scilicet  Romana  ecclesia  habuit  a  tempore  Innoccntii, 
domino  pape  Alexandre  et  ecclesie  Romane  restituet  et  ad  retinendum  iuvabit. 

Possessionem  quoque  prefecture  Urbis  dominus  imperator  libere  et  plenarie  resti- 
tuet domino  pape  Alexandre  et  Romane  ecclesie.  Si  autem  post  optentam  plenam 
restitutionem  eius  dominus  imperator  aliquid  iuris  in  ea  voluerit  requirere  a  domino 
papa  et  ab  ecclesia  Romana,  cum  hoc  postulaverit,  paratus  erit  dominus  papa  et 
ecclesia  Romana  iustitiam  ei  exibere. 

Similiter  et  universos  vasallos  ecclesie,  quos  occasione  scismatis  imperator  abstulit 
vel  recepit,  absolvet  et  domino  pape  A.  et  ecclesie  Romane  restituet. 

Possessionem  etiam  terre  comitisse  Matildis,  sicut  ecclesia  Romana  tempore 
Lotherii  imperatoris  et  domini  regis  Conradi  et  eciam  tempore  huius  domini  F.  impe- 
ratoris  habuit,  domino  pape  A.  et  ecclesie  Romane  restituet,  sicut  etiam  dictum  est 
inter  mediatores  pacis. 

Preterea  dominus  papa  et  dominus  imperator  ad  honorem  et  iura  ecclesie  et 
imperii  conservanda  vicissim  se  iuvabunt,  dominus  papa  ut  benignus  pater  devotum 
et  carissimum  filium  et  imperatorem  christianissimum,  dominus   vero  imperator  ut 


24  Alessandro  III  e  Federico  I 


devotus  filius  et  christianissimus  imperator  dilectum  et  reverendum  patrem  et  beati 
Petri  vicarium. 

Quecunque  autem  tempore  scismatis  vel  occasione  ipsius  aut  sine  ordine  iudi- 
ciario  ecclesiis  a  domino  imperatore  vel  suis  sunt  ablata,  eis  restituentur. 

Pacem  etiam  veram  dominus  imperator  faciet  cum  Lombardis  secundum  quod 
tractabitur  per  mediatores  quos  dominus  papa  et  dominus  imperator  et  Lombardi 
ad  perfìciendum  interposuerint.  Et  [sij,  postquam  de  pacem  inter  dominum  papam, 
ecclesiam  et  imperatorem  dispositum  fijerit  sufficienter,  aliquid  in  tractatu  pacis 
domini  imperatoris  et  Lombardorum  emerserit  quod  per  mediatores  componi  non 
possit,  arbitrio  maioris  partis  mediatorum,  qui  ex  parte  domini  pape  et  domini  impe- 
ratoris ad  id  constituti  sunt,  stabitur.  Ipsorum  autem  mediatorum  par  numerus  erit. 

Pacem  veram  reddet  dominus  imperator  regi  Cicilie  et  imperatori  Constammo- 
politano  et  universis  adiutoribus  ecclesie  Romane  et  nullum  malum  meritum  reddet 
per  se  vel  suos  prò  servitio  collato  ecclesie  Romane. 

De  querelis  autem  et  controversiis  que  ante  tempora  domini  pape  Adriani  inter 
ecclesiam  et  imperatorem  vel  inter  dominum  imperatorem  et  regem  Sicilie  verte 
bantur,  mediatores  domini  pape  et  domini  imperatoris  constituentur,  quibus  com- 
mittentur,  et  eas  iudicio  vel  concordia  terminabunt.  Interim  autem,  donec  tractatus 
pacis  durabit,  hinc  inde  guerre  et  offense  cessabunt.  Si  vero  predicti  mediatores  non 
convenerint,  arbitrio  domini  pape  et  domini  imperatoris  vel  eius  vel  eorum,  quos  ad 
id  elegerint,  finientur.  Interim  autem  similiter  hinc  inde  offense  cessabunt. 

Cristiano  autem  dicto  cancellano  Moguntinus  archiepiscopatus,  Philippo  autem 
Coloniensis  concedentur  archiepiscopatus  et  confirmabuntur  cum  omni  plenitudine 
archiepiscopalis  dignitatis  et  officii.  Et  primus  archiepiscopatus,  qui  in  regno  Teu- 
tonico vacabit,  domino  Conrado  auctoritate  domini  pape  et  auxilio  domini  impera- 
toris assignabitur,  qui  tamen  congruus  ei  videatur.  Interim  autem  per  dominum 
papam  et  dominum  imperatorem  ei  honorifìce  providebitur. 

Ei  autem  qui  dicitur  Calixtus  una  abbatia  dabitur.  Illi  autem  qui  dicebantur  eius 
cardinales  redibunt  ad  loca  que  ante  scisma  habuerunt,  nisi  ea  sponte  vel  iudicio 
dimiserant,  et  in  ordinibus,  quos  ante  scisma  perceperunt,  relinquentur. 

Gero  autem  nunc  dictus  Halberstadiensis  precise  deponetur  et  Ulricus  verus 
Halberstadiensis  restituetur.  Alienationes  a  Gerone  facte  et  beneficia  data  similiter 
et  ab  omnibus  intrusis  auctoritate  domini  pape  et  domini  imperatoris  cassabuntur 
et  suis  ecclesiis  restituentur. 

De  electione  Brandeburgensis  episcopi,  qui  ad  Bremensem  archiepiscopatum 
electus  erat,  cognoscetur  et,  si  canonicum  fuerit,  ad  eandem  ecclesiam  transferetur. 
Et  quecunque  a  Baldewino,  qui  nunc  preest  Bremensi  ecclesie,  alienata  vel  inbene- 
ficiata sunt,  sicut  canonicum  et  iustum  fuerit,  eidem  ecclesie  restituentur. 

Item  que  Salseburgensi  ecclesie  tempore  scismatis  subtracta  sunt,  ei  piene  resti- 
tuentur. 

Universi  clerici  qui  sunt  de  Italia  vel  aliis  regionibus,  qui  sunt  extra  Teutoni- 
cum  regnum,  dispositioni  et  iudicio  domini  pape  A.  successorumque  eius  et  Romane 
ecclesie  relinquentur.  Si  vero  domino  imperatori  rogare  placuerit  prò  ordinibus 
aliquorum  quos  canonice  perceperunt,  usque  X  vel  XII,  si  instare  voluerit,  exau- 
dietur. 


a.  1176  Alessandro  III  e  Federico  I  25 

G.  etiam  Mantuanus  ad  episcopatum  quondam  suum  restituetur,  ita  tamen  quod 
ilio,  qui  nunc  est  Mantuanus,  auctoritate  domini  pape  et  auxilio  domini  imperatoris 
ad  Tridentinum  episcopatum  transferatur,  nisi  forte  inter  dominum  papam  et  domi- 
num  imperatorem  convenerit,  ut  in  alio  ei  episcopati!  provideatur. 

Archipresbiter  autem  de  Sacco  in  archipresbiteratu  quondam  suo  et  aliis  benefi- 
ciis,  que  ante  scisma  habuit,  cum  omni  plenitudine  restituetur. 

Universi  etiam  ordinati  a  quondam  catholicis  vel  ab  ordinatis  eorum  in  Teuto- 
nico regno  restituentur  in  ordinibus  taliter  perceptis. 

De  Argentinensi  autem  et  Basiliensi  dictis  episcopis,  qui  ordinati  raerunt  a  Gui- 
done Cremensi,  in  eodem  regno  a  predictis  mediatoribus  committetur  vel  X  vel  Vili 
episcopis  quòs  ipsi  elegcrint,  qui  prestito  iuramento  fìrmabunt,  quod  illud  consilium 
de  ipsis  [Romano]  pontifici  et  domino  imperatori  dabunt  quod  viderint  se  canonice 
posse  dare  absque  periculo  scilicet  [animae  domini |  imperatoris  et  domini  pape  et 
sue,  et  dominus  papa  acquiescet  Consilio  eorum. 

Dominus  autem  papa  et  omnes  cardinales  si[cut  receperunt]  dominum  impera- 
torem in  Romfanorum  et  catholicum  imperajtorem  et  B.  felicem  eius  uxorem  in 
[catholicam  et  Romanorum  impera]tricem,  ita  quod  ipsa  recipiat  jcoronam  a  domino 
papa  A.  vel  a  legato  ipsius,  ita  recipient  dominum  H.  filium  eorum  in]  Romanorum 
et  katholicum  regem. 

P[acem  etiam  vera]m  reddent  dominus  papa  A.  et  cardinales  [domino  impera- 
tori F.  et  domine|  B.  imperatrici  et  H.  regi  filio  eorum  et  universis  adiutoribus  ipso- 
rum,  salvis  que  de  sp[iritualibus  dispositioni]  et  iudicio  domini  pape  et  Romane  ecclesie 
presenti  scripto  relinquentur  et  salvo  omni  iure  Romane  ec[clesie  adversus]  deten- 
tatores  rerum  beati  Petri  et  salvis  bis  que  scripta  sunt  tara  prò  parte  domini  pape 
et  ecclesie  quam  prò  parte  domini  imperatoris  et  imperii. 

Pacem  vero  predictam  Romanus  pontifex  promittet  se  observaturum  in  verbo 
veritatis  et  omnes  cardinales,  et  privilegium  inde  taciet  cum  subscriptione  omnium 
cardinalium.  Ipsi  etiam  cardinales  scriptum  confirmationis  predicte  pacis  facient  cum 
appositione  sigillorum  suorum. 

Et  dominus  papa  statim  advocato  concilio,  quale  subito  advocari  potest,  cum 
cardinalibus  episcopis  aliisque  religiosis  viris  qui  interfuerint  exeommunicationem 
statuet  in  omnes  qui  hanc  pacem  infringere  temptaverint.  Deinde  in  generali  concilio 
idem  faciet. 

Plures  etiam  de  nobilibus  Romanis  et  capitaneis  Campanie  hanc  eandem  pacem 
iuramento  fìrmabunt. 

Imperator  vero  pacem  ipsam  firmabit  iuramento  suo  et  principum  et  conlìrma- 
tionem  corroborabit  scripto  suo  cum  subscriptione  sua  et  principum. 

Si  forte,  quod  absit,  '  dominus  papa  premoriatur,  dominus  imperator  et  domi- 
nus Heinricus  rex  fìlius  eius  et  principes  hanc  formam  pacis  et  compositionis 
tìrmiter  observabunt  successoribus  suis  et  cardinalibus  universis  et  toti  ecclesie 
Romane  et  regi  Scicilie  et  Lombardis  et  ceteris  qui  secum  sentiunt.  Similiter,  quod 
absit,  si  dominus  imperator  premoriatur,  dominus  papa  et  cardinales  et  ecclesia 
Romana  iam  dictam  pacem  firmiter  observabunt  Beatrici  felici  uxori  eius  et  Hein- 

1  Weilahd:  «  non  sii  •. 


26  Alessandro  III  e  Federico  I  a.  1176 


rico  fìlio  eius  et  omnibus  de  Teutonico  regno  et  ceteris,  sicut  scriptum  est,  adiuto- 
ribus  suis. 

Interim  autem,  donec  tractatus  pacis  durabit,  dominus  imperator  per  se  vel  suos 
guerram  non  faciet  terre  domini  pape  quam  ipse  tenet  vel  rex  Scicilie  per  eum  vel  alii. 

Si  vero,  quod  Deus  avertat,  ab  altera  parcium  renuntiatum  fuerit  tractatui  pacis, 
postquam  eadem  renunciatio  significata  fuerit  alteri  parti,  predicta  securitas  per  tres 
menses  inconvulsa  perseveret. 

f  Ego  Wigmannus  Madeburgensis  archiepiscopus  subscripsi. 
f  E[go  Cristianus  Mo]guntinus  archiepiscopus  subscripsi. 
f  Ego  Cunradus  Wormaciensis  electus  subscripsi. 
f  Ego  Arduinus  imperialis  aule  protonotarius  subscripsi. 

Da  Mommi.  Gemi.  Histor.,  loc.  cit.  350-353  (n.  249),  nuovamente  collazionata  la  copia 
coeva  in  AA.  Arni.  I-X  Vili  172  (già  Ann.  II,  e.  I,  n.  8)  nell'Archivio  segreto  Vaticano. 


b)  -  Promissio  legatoruni  imperialinm. 

Nos  legati  domini  imperatoris  C.  Maguntinus  et  W.  Mad[eburgensis  archiepi- 
scopus et  C]  Warmaciensis  electus,  Arduinus  aule  imperialis  prothonotarius,  ad 
pacem  ecclesie  et  imperii  ordinandam  destinati,  promittimus  et  fidem  d]amus:  Quod 
dominus  imperator  et  sui  dominimi  papam  A.  recipient,  reverentiam  exhibebunt;  et 
veram  pacem  redfdet  dominus  imjperator  domino  pape  A.  et  successoribus  suis  et 
toti  Romane  ecclesie  ;  et  prefecturam  Urbis  et  terram  comitisse  Matildis  restituet  ei  ; 
et  quod  ordinatum  est  de  Calixto  et  parte  sua  observabit;  et  quantum  in  se  erit, 
operam  dabit  efficacem,  ut  dominus  C.  assequatur  quod  a  nobis  et  vobis  scripto  est 
ordinatum.  Hec  omnia  faciet  dominus  imperator,  sicut  a  vobis  domini  cardinales,  qui  ad 
ordinandam  pacem  ex  parte  ecclesie  estis  constituti,  et  nobis  in  scripto  communiter 
disposito  est  ordinatum,  pace  de  ceteris  piene  disposita,  sicut  scripto  ordinavimus  vel 
ordinaverimus  nos  vel  alii  qui  ad  hec  disponenda  et  complenda  fuerint  constituti.  De 
regalibus  vero  beati  Petri  et  aliis  possessiohibus,  quas  dominus  imperator  abstulit 
vel  sui  vel  alii  favore  ipsius,  iuramus,  quod  ipsum  faciemus  iurare,  quod  scilicet 
ea,  que  habet  de  predictis  ipse  vel  sui,  bona  fide  restituet;  de  his,  que  alii  habent, 
bona  fide  operam  dabit  studiosam,  ut  similiter  restituantur.  Et  iuramus  quod  bona 
fide  operam  dabimus,  ut  ea  que  iuraverit  exequatur,  cum  pax  piene  fuerit  disposita 
de  rege  Sicilie,  et  Lanbardis,  sicut  ordinavimus  vel  ordinandum  statuerimus.  Et  de 
ceteris  que  in  scripto  predicto  continentur,  ut  impleantur  sicut  ordinavimus  vel 
simul  ordinaverimus,  operam  bonam  fide  dabimus.  Promittimus  etiam  et  iuramus, 
quod  si  dominus  imperator,  quod  absit,  mortuus  fuerit  ante  complementum  pacis 
communi  scripto  disposite,  domina  B.  imperatrix  et  dominus  Henricus  rex  filius  eius 
et  principes  formam  pacis  communi  scripto  dispositam  compleb[unt,  confirmajbunt 
et  observabunt,  sicut  |communi)ter  est  ordinatum  vel  communiter  ordinabitur  a  media- 
toribus  [utriusque  partis  domino]  pape  A.  et  successor[ibus  su]is  et  universis  cardi- 
nalibus  et  toti  Romane  ecclesie. 


a.  1176  Alessandro  111  <•  Federico  I  27 

Preterea  domino  pape  et  universis  cardinalibus  et  clericis  et  famulis  et  rebus 
eorum  universis  in  comitatu  eorum  existentibus  firmam  et  plenam  securitatem  ex 
parte  domini  imperatoris  et  suorum  omnium  damus  in  eundo  Venetias  vel  Rauennam 
et  cetera  loca,  ad  que  procedere  disposuerint  et  in  quibus  fuerint,  et  munendo  et 
redeundo,  sive  pax  compleatur  sive  disrumpatur.  Et  si  disrumpatur,  quod  Deus 
avertat,  iuramus,  quod  post  disruptionem  per  tres  menses  firmam  treuguum  obser- 
vabit  dominus  imperator  et  sui  domino  pupe  Alexundro  et  toti  terre  sue,  quam  ipse 
tenet  et  rex  Sicilie  vel  alii  per  eum.  Et  sicut  promittimus  et  damus,  ita  iuramus, 
quod  dominus  imperator  per  se  et  partem  suam  observab[it,  it]a  quod  nec  per  se 
nec  per  suos  aliquod  gravamen  seu  impedimentum  eis  scienter  inferet  vel  inferri 
co[nsen]tiet:  et  si  quis  eo  ignorante  intulerit,  [bon]a  fide  emendari  faciet.  Precipiemus 
etiam  et  a  domino  imperatore  districte  mandali  et  precipi  faciemus  [per]  terras  suas 
universales  sub  pena  personarum  et  rerum  balivis  suis  universis  et  aliis  nobilibus  per 
terras  [et  casjtra  '  constitutis  et  per  bailivos  aliis  quibus  precipi  oportebit,  ut  nullos 
ad  dominum  papum  A.  vel  [cardinalcs]  procedentes  vel  ad  eos  venientes  vel  ab  eis 
redeuntes  vel  quos  miserint,  offendent  vel  offendi  permittent;  et  si  quis  eis  ignoran- 
tibus  offenderà,  quam  citius  poterint,  bona  fide  facient  emendari.  Faciemus  edam, 
quod  dominus  imperator  in  presentia  nuntii,  quem  dominus  papa  et  cardinales  nobis- 
cum  direxerint,  vel  cardinalium,  quos  premiserint,  faciet  iurari  in  anima  sua,  quod 
predictam  securitatem  et  treuguam  bona  fide,  sicut  predictum  est,  observubit  et 
faciet  observari.  Ceterum  postquam  dominus  imperator  iuraverit  ea  que  communiter 
disposuimus  eum  iuraturum,  nos  a  iuramento  erimus  absoluti,  excepto  quod  tene- 
bimur  de  bis  que  precise  iuravimus,  et  excepto  quod  tenebimur  iuramento,  quod 
bona  fide  operam  dabimus,  ut  cetera  que  in  communi  scripto  continentur  impleantur. 

Da  Monunt.  Genti.  Histor.,  loc.  cit.  353  s.  (n.  'J50t,  nuovamente  collazionato  l'originale 
in  Ann.  XI,  e.  VII,  n.  37  nell'Archivio  segreto  Vaticano. 


2.  -  Pax  Veneta. 

a)  -  Pactittn  praevium  inter  imperatorem  et  ecclesiam. 

Dominus  imperator  F.  sicut  dominum  papam  A.  in  catholicum  et  universalem 
papam  recepit,  ita  ei  debitam  reverentiam  exhibebit,  sicut  catholici  sui  antecessores 
suis  catholicis  antecessoribus  exhibuerunt.  Successoribus  quoque  suis  catholice  intran- 
tibus  eandem  reverentiam  exhibebit. 

Et  reddet  dominus  imperator  veram  pacem  tam  domino  pape  Alexundro  quam 
omnibus  successoribus  suis  et  toti  Romane  ecclesie. 

Omnem  vero  possessionem  et  tenementum  sive  prefecture  sive  alterius  rei,  quam 
Romana  ecclesia  habuit  et  ipse  abstulit  per  se  vel  per  alios,  bona  fide  restituet  ei 
salvo  omni  iure  imperii.  Ecclesiu  quoque  Romana  omnem  possessionem  et  tene- 
mentum, quod  ei  abstulit  per  se  vel  per  alios,  bona  fide  ei  restituet  salvo  omni  iure 
Romane  ecclesie. 

Possessiones  etiam,  quas  dominus  imperator  restituet,  ad  retinendum  iuvabit. 

1  Wliland  :  «  [et  castrja  .. 


28  Alessandro  HI  e  Federico  I 


Similiter  et  universos  vasallos  ecclesie,  quos  occasione  scismatis  dominus  impe- 
rator  abstulit  vel  recepit,  dominus  imperator  absolvet  et  domino  pape  A.  restituet  et 
ecclesie  Romane. 

Preterea  dominus  imperator  et  dominus  papa  ad  honorem  et  iura  ecclesie  et 
imperii  conservanda  se  vicissim  iuvabunt,  dominus  papa  ut  benignus  pater  devotum 
et  carissimum  filium  et  imperatorem  christianissimum,  dominus  vero  imperator  ut 
devotus  fìlius  et  christianissimus  imperator  dilectum  et  reverendum  patrem  et  beati 
Petri  vicarium. 

Quecumque  autem  tempore  scismatis  vel  occasione  ipsius  aut  sine  ordine  iudi- 
tiario  ecclesiis  a  domino  imperatore  vel  suis  sunt  ablata,  eis  restituentur. 

Domina  etiam  B.  imperatrix  recipiet  dominum  papam  A.  in  catholicum  et  uni- 
versalem  papam.  Dominus  quoque  Henricus  rex  fìlius  eorum  similiter  eum  recipiet 
et  ei  et  catholicis  successoribus  suis  debitam  reverentiam  exhibebit  et  iuramentum, 
quod  dominus  imperator  exhibuerit,  similiter  et  ipse  prestabit. 

Pacem  autem  veram  reddit  dominus  imperator  et  dominus  Hericus  rex  fìlius 
eius  illustri  regi  Sicilie  usque  ad  XV  annos,  sicut  per  mediatores  pacis  est  ordinatum 
et  scriptum. 

Constantinopolitano  etiam  imperatori  et  universis  adiutoribus  ecclesie  Romane 
pacem  veram  reddit  et  nullum  malum  meritum  reddet  eis  per  se  vel  per  suos  prò 
servitio  collato  ecclesie  Romane. 

De  querelis  autem  et  controversiis,  que  ante  tempora  domini  Adriani  inter  eccle- 
siam  et  imperium  vertebantur,  mediatores  ex  parte  domini  pape  et  domini  impera- 
toris  constituentur,  quibus  committentur,  ut  eas  htditio  vel  concordia  terminent.  Si 
vero  predicti  mediatores  non  convenerint,  iuditio  domini  pape  et  domini  imperatoris 
vel  eius  seu  eorum,  quos  ad  id  elegerint,  finientur. 

Cristiano  autem  dicto  cancellarlo  Maguntinus  archiepiscopatus,  Philippo  autem 
Coloniensis  archiepiscopatus  concedentur  et  confìrmabuntur  eis  cum  omni  pleni- 
tudine archiepiscopalis  dignitatis  et  offitii.  Et  primus  archiepiscopatus,  qui  in  Theu- 
tonico  regno  vacaverit,  domino  Corrado  auctoritate  domini  pape  et  auxilio  domini 
imperatoris  assignabitur,  qui  tamen  congruus  videatur. 

Ei  autem  qui  dicitur  Calixtus  una  abbatia  dabitur.  UH  autem  qui  dicebantur  eius 
cardinales  redibunt  ad  loca  que  primo  habuerunt,  nisi  ea  sponte  vel  iuditio  dimise- 
rant,  et  in  ordinibus,  quos  ante  scisma  perceperunt,  relinquentur. 

Gero  autem  nunc  dictus  Alberstatensis  precise  deponetur  et  Ulricus  verus  Alber- 
statensis  restituetur.  Alienationes  a  Gerone  facte  et  benefìtia  data  similiter  et  ab 
omnibus  intrusis  auctoritate  domini  pape  et  domini  imperatoris  cassabuntur  et  suis 
ecclesiis  restituentur. 

De  electione  Brandeburgensis  episcopi,  qui  ad  Bremensem  archiepiscopatum 
electus  erat,  cognoscetur  et,  si  canonicum  fuerit,  ad  eandem  ecclesiam  transferetur. 
Et  quecumque  a  Baldeuuino,  qui  nunc  preest  Bremensi  ecclesie,  alienata  vel  inbe- 
neficiata sunt,  sicut  canonicum  et  iustum  fuerit,  eidem  ecclesie  restituentur. 

Item  que  Salsiburgensi  ecclesie  tempore  scismatis  subtracta  sunt,  ei  plenarie 
restituentur. 

Universi  clerici  qui  sunt  de  Ytalia  vel  aliis  reqionibus,  qui  sunt  extra  Theoto- 
nicum  regnum,  dispositioni   et  iuditio  domini  pape  A.  successorumque  eius  relin- 


1176  Alessandro  III  e  Federico  1 


quentur.  Si  vero  domino  imperatori  placcuerit  rogare  prò  ordinibus  aliquorum  quos 
canonice  perceperunt,  usque  ad  X  vel  XII,  si  instare  voluerit,  exaudietur. 

G.  autem  Mantuanus  ad  episcopatum  quondam  suum  restituetur,  ita  tamen  quod 
ille  qui  nunc  est  Mantuanus,  auctoritate  domini  pape  et  auxiliu  domini  imperatorìs 
ad  Tridentinum  episcopatum  transferetur,  nisi  forte  inter  dominum  papam  et  domi- 
num  imperatorem  convenerit,  ut  in  alio  ei  episcopati!  provideatur. 

Archipresbiter  vero  de  Sacco  in  archipresbiteratu  quondam  suo  et  in  aliis  bene- 
fitiis,  que  ante  scisma  habuit,  cum  omni  plenitudine  restituetur. 

Universi  etiam  ordinati  a  quondam  catholicis  vel  ab  ordinatis  eorum  in  Theu- 
tonico  regno  restituentur  in  ordinibus  taliter  perceptis  nec  occasione  huiusscismatis 
gravabuntur. 

De  Argentinensi  autem  et  Basiliensi  dictis  episcopis,  qui  ordinati  fuerunt  a  Gui- 
done Cremensi,  in  eodem  regno  a  predictis  mediatoribus  committetur  X  vel  octo 
quos  ipsi  elegerint,  qui  prestito  iuramento  firmabunt,  quod  illud  consilium  de  ipsis 
Romano  pontifici  et  domino  imperatori  dabunt  quod  viderint  se  canonice  posse  dare 
absque  periculo  scilicet  anime  domini  pape  et  domini  imperatoris  et  sue,  et  dominus 
papa  adquiescet  eorum  Consilio. 

Dominus  autem  papa  et  omnes  cardinales  sicut  receperunt  dominum  impera- 
torem F.  in  Romanorum  et  catholicum  imperatorem,  ita  recipient  B.  felicem  uxorem 
eius  in  catholicam  et  Romanorum  imperatricem,  ita  tamen  quod  ipsa  coronetur  a 
domino  papa  A.  vel  a  legato  ipsius.  Dominum  autem  Hericum  fìlium  eorum  in  catho- 
licum regem  recipient. 

Pacem  etiam  veram  reddent  dominus  papa  et  cardinales  domino  imperatori  F. 
et  domine  imperatrici  B.  et  Herico  regi  filio  eorum  et  universis  adiutoribus  ipso- 
rum,  salvis  que  de  spiritualibus  dispositioni  et  iuditio  domini  pape  A.  et  Romane 
ecclesie  presenti  scripto  relinquuntur  et  salvo  omni  iure  Romane  ecclesie  adversus 
detentatores  rerum  beati  Petri  et  salvis  his  que  prescripta  sunt  tam  prò  parte  ecclesie 
quam  prò  parte  domini  imperatoris  et  imperii.. 

Pacem  vero  predictam  promittit  dominus  papa  se  observaturum  in  verbo  veri- 
tatis  et  omnes  cardinales,  et  privilegium  inde  faciet  cum  subscriptione  omnium  car- 
dinalium.  Ipsi  etiam  cardinales  scriptum  confirmationis  predicte  pacis  facient  cum 
appositione  sigillorum  suorum. 

Et  dominus  papa  statim  advocato  concilio,  quale  subito  advocari  poterit,  cum 
cardinalibus  episcopis  aliisque  religiosis  viris  qui  interfuerint  excommunicationem 
statuet  in  omnes  qui  liane  pacem  infringere  temptaverint.  Deinde  in  generali  con- 
cilio idem  faciet. 

Plures  etiam  de  nobilibus  Romanis  et  capitaneis  Campanie  liane  eandem  pacem 
iuramento  firmabunt. 

Imperator  vero  predictam  pacem  ecclesie  et  iam  dictam  pacem  XV  annorum 
illustris  regis  Sicilie  et  treuquam  Lombardorum  a  proximis  Kal.  Augusti  usque  ad 
VI  annos  firmabit  iuramento  suo  et  principum  et  faciet  Lombardos  qui  ex  parte 
sua  sunt,  sicut  in  communi  scripto  treuque  dispositum  et  scriptum  est,  eamdem 
treuquam  firmari.  Si  vero  aliquis  fuerit  ex  parte  imperatoris  qui  predictam  treuquam 
iurare  recusaverit,  imperator  precipiet  universis,  qui  ex  parte  sua  sunt,  sub  debito 
fidelitatis  et  grafie  sue,  ut  nullum  prestent  ei  auxilium  et  volentibus  eum  offendere 


30  Alessandro  III  e  Federico  I  a.  1177 

in  nullo  obsistant  vel  contradicant,  et  si  quis  offenderit,  non  teneatur  inde.  Manda- 
timi autem  istud  non  revocabit  dominus  imperator,  donec  treuqua  durabit.  Et  dominus 
Hericus  rex  filius  eius  predicta  fìrmabit,  sicut  scripto  dispositum  est.  Dominus  etiam 
imperator  predictam  pacem  ecclesie  et  illustris  regis  Sicilie  usque  ad  XV  annos  et 
treuquam  Lombardorum  corroborabit  scripto  suo  cum  subscriptione  sua  et  principum. 
Si  vero,  quod  absit,  dominus  papa  premoriatur,  dominus  imperator  et  dominus 
Hericus  rex  filius  eius  et  principes  liane  formam  pacis  et  compositionis  firmiter  obser- 
vabunt  successoribus  suis  et  universis  cardinalibus  et  toti  Romane  ecclesie  et  illustri 
regi  Sicilie  et  Lombardis  et  ceteris  qui  secum  sentiunt.  Similiter,  quod  absit,  si  domi- 
nus imperator  premoriatur,  dominus  papa  et  cardinales  et  ecclesia  Romana  iam 
dictam  pacem  firmiter  observabunt  successori  suo  et  B.  felici  uxori  eius  et  Herico 
regi  filio  eius  et  omnibus  de  Theotonico  regno  et  ceteris  adiutoribus  suis,  sicut  pre- 
scriptum est.  Et  successores  domini  pape  similiter  observabunt. 

f  Wicmannus  Madiburgensis  archiepiscopi  subscripsi. 
f  Philippus  Coloniensis  archiepiscopus  subscripsi. 
f  Ego  Cristianus   Maguntinus  archiepiscopus   subscripsi. 
f  Ego  Arnuldus  Treuerensis  archiepiscopus  subscripsi. 
f  Ego  Arduinus  imperialis  prothonotarius  subscripsi. 

Da  Mommi.  Gemi.  Histor.  loc.  cit.  362-65  (n.  260),  nuovamente  collazionata  la  copia  coeva 
in  AA.  Ann.  I-XVIII  35  (già  Ann.  I,  e.  IV,  n.  10)  nell'Archivio  segreto  Vaticano. 


b)  -  Iuramenta  promissionis  in  anima  imperatorìs. 

22  luglio  1177. 

Ego  comes  Dedo  iuro,  quod  domnus  imperator  mandavit  mihi,  ut  in  anima  sua 
iurarem  iuramentum,  quod  nunc  facturus  sum,  et  postquam  mandavit,  non  revocavit 
mandatum.  Et  ego  ex  mandato  imperatoris  iuro  in  anima  sua,  quod  ex  quo  venerit 
Venetias,  omni  questione  et  contradictione  amota,  faciet  iurari  in  anima  sua,  quod 
pacem  ecclesie,  sicut  disposita  est  per  mediatores  et  scripta,  et  pacem  regis  Sicilie 
usque  ad  XV  annos,  sicut  scripta  est,  et  treuguam  Lombardorum,  sicut  est  per 
mediatores  utriusque  partis  dispositum  et  in  scripto,  quod  est  apud  eosdem  media- 
tores, continetur,  bona  fide  servabit  et  principes  suos  hoc  ipsum  iurare  faciet. 

Ego  Sigilboth  iuro,  quod  ex  quo  domnus  imperator  venerit  Venetias,  predictum 
iuramentum  pacis  ecclesie  et  regis  Sicilie  et  treugue  Lombardorum  faciet  prestari 
in  anima  sua  et  principes  similiter  iurare  faciet. 

Da  Monum.  Germ.  Histor.,  loc.  cit.  365 s.  (n.  261). 


e)  -  Confirmatio  pacis  cum  ecclesia. 

17  settembre  1177. 

Reverendo  in  Christo  patri  domno  pape  Alexandro  sacrosancte  romane  ecclesie 
summo  et  universali  pontifici  Fridericus  Dei  gratia  Romanorum  imperator  et  semper 
augustus  debitam  obedientiam  et  filialis  dilectionis  affectum. 

Cum  imperatoria  maiestas  a  rege  regum  ad  hoc  in  terris  ordinata  sit,  ut  per 
eius  operam  totus  orbis  pacis  gaudeat  incremento,  nos,  quos  Deus  in  solio  Romani 


a.  1177  Alessandro  ili  e  Federico  I  31 

imperii  constituit,  eam  diligentius  amplecti  et  ferventìus  conservare  debemus  et 
volumus.  Inde  est,  quod  pacem  ecclesie  et  imperii,  secundum  quod  a  principibus 
nostris  et  a  cardinalibus  Romane  ecclesie  disposita  est  et  ordinata  et  in  scripto  prin- 
cipini] nostrorum  sigillis  eorum  signato  continetur,  sicut  per  interpositam  personam 
secundum  formam,  que  in  scripto  continetur,  iurari  fecimus,  sic  presenti  scripto  nos 
tirmiter  pbservare  promittimus,  confirmamus  et  ratum  in  posterum  permanere  volu- 
mus, et  sic  deinceps  firmiter  observabimus  et  faciemus  quantum  in  nobis  fuerit  Deo 
propitio  observari. 

Datum  apud  Venetias  in  palatio  ducis  XV.  Kalendas  Octobris,  indictione  X. 

Da  Montini.  Cerni.  Histor.,  loc.  cit.  371  s.  (num.  270),  nuovamente  collazionata  la  copia 
coeva  in  AA.  Arni.  IX Vili  35  (già  Arni.  I,  e.  IV,  n.  IO)  nell'Archivio  segreto  Vaticano. 


d)  -  Confirmatio  pacis  per  duodecim  magnates  imperii. 

17  settembre  1177. 

Domino  suo  ac  patri  venerando  Alexandro  Dei  gratia  sancte  Romane  sedis  et 
catholice  ecclesie  summo  pontifici  et  universali  pape  Christianus  Maguntinus  archiepi- 
scopus,  Phylippus  Coloniensis  archiepiscopus,  Wicmannus  Magdeburgensis,  Arnoldus 
Treverensis  archiepiscopi,  Conradus  Wormatiensis  electus,  Godefridus  cancellarius, 
Woruwinus  protonotarius,  F.  comes  Hollandie,  T.  marchio  de  Lusiz  et  frater  eius 
Dedo,  H.  comes  de  Dietsa,  R.  comes  de  Duma  filialis  devotionis  obsequium  cum 
debita  obedientia  et  subiectione. 

Commoda,  que  ex  consummata  pace  ecclesie  et  imperii  toti  mundo  proveniunt, 
ipsa  innumerata  mala,  que  inde  vitantur,  manifeste  ostendunt.  Sicut  enim  ab  utrius- 
que  concordi  providentia  orbis  terrarum  ad  salutem  et  tranquillitatem  regitur,  ita 
sub  eorum  divisione  a  propria  debiti  status  rectitudine  distrahebatur.  Gaudeat  itaque 
tellus  tam  desiderabilis  roris  visitatione  respersa,  tam  gratiosae  pluvie  inundatione 
fecundata,  per  quam  fidelis  populi  arida  sitis  depellitur  et  omnium  iurgiorum  scan- 
dala  et  scandalorum  incendia  suffocantur.  Nos  ergo,  pater  sanctissime,  de  tanto  con- 
cordie fructu  letantes,  ipsam  sacratissimam  ecclesie  et  imperii  pacem,  sicut  ab  utrius- 
que  partis  mediatoribus  est  disposita  et  in  commune  scriptum  redacta,  et  pacem 
illustris  regis  Sicilie  ad  XV  annos  et  treuguam  Lombardorum  a  proximis  Kalendis 
Augusti  usque  ad  VI  annos,  sicut  a  mediatoribus  est  ordinata  et  nostris  iuramentis 
firmata  et  in  scriptum  communiter  redacta,  quod  scilicet  scriptum  propriis  subscri- 
ptionibus  ipsorum  mediatorum  hinc  inde  conlìrmatum  est  et  sigillis  ipsorum  corro- 
boratum,  nostri  consensus  studio  et  vigore  confirmamus  et  ratam  et  inconcussam 
tenemus  et,  ut  sic  observetur,  operam  dabimus.  Et  ut  hec  nostre  confirmationis 
pagina  subsecuturis  temporibus  firma  et  illibata  permaneat,  eam  propriis  subscriptio- 
nibus  communiri  et  nostrorum  sigillorum  appositione  fecimus  insigniri. 

f  Ego  Christianus  Maguntine  sedis  archiepiscopus  subscripsi.  f  Ego  P.  Colo- 
niensis archiepiscopus  et  Ytalie  archicancellarius  subscripsi.  f  Ego  C.  Wormacensis 
electus  subscripsi.  j  Ego  G.  imperialis  aule  cancellarius  subscripsi.  f  Ego  Wo.  pro- 
tonotarius subscripsi. 

Da  Montini.  Gemi.  Histor.,  loc.  cit.  372  (n.  271). 


32       Clemente  III  i  '  Guglielmo  II  di  Sicilia  -  Tancredi  di  Sicilia  e  C  'elestino  III    a.  1188, 1192 


VI. 
PATTO  FRA  CLEMENTE  III  E  GUGLIELMO  II  DI  SICILIA.1 

Febbraio  1188. 

Wilhelmi  II.  regis  Iuramentum. 

Ego  W.  Dei  gratia  rex  Sicilie,  ducatus  Apulie  et  principatus  Capue  ab  hac  hora 
et  deinceps  ero  fidelis  beato  Petro  et  sancte  Romane  ecclesie  et  tibi  domino  meo 
pape  Clementi,  salvo  hoc  quod  scripsistis  et  concessistis  nobis  in  privilegio  vestro. 
In  Consilio  aut  facto  aut  consensi!,  unde  vitam  aut  membrum  perdas  vel  captus  sis 
mala  captione,  non  ero.  Consilium,  quod  michi  credideris  et  contradixeris  ne  illud 
manifestem,  alicui  non  pandam  ad  tuum  dampnum  me  sciente.  Et  bona  fide  adiu- 
vabo  te  honorifice  papatum  Romanum  terramque  sancti  Petri  tenere.  Et  si  tu  vel 
tui  successores  ante  me  ex  hac  vita  migraveritis,  secundum  quod  monitus  fuero  a 
melioribus  cardinalibus  sancte  Romane  ecclesie,  adiuvabo  ut  papa  eligatur  et  ordi- 
netur  ad  honorem  sancti  Petri.  Hec  omnia  suprascripta  observabo  sancte  Romane 
ecclesie  et  tibi  recta  rìde.  Et  ridelitatem  observabo  tuis  successoribus  canonice  intran- 
tibus  et  ad  honorem  sancti  Petri  ordinatis,  qui  michi  et  heredibus  meis,  si  in  me 
non  remanserit,  firmaverint  quod  a  vobis  michi  concessum  est  in  privilegio  vestro, 
salva  concordia  que  inter  papam  Adrianum  bone  memorie  et  dominum  regem  W. 
patrem  nostrum  felicis  recordationis  facta  fuit  et  hinc  inde  scripto  firmata.  Sic  me 
Deus  adiuvet  et  sancta  Dei  euangelia. 

Da  Mon.  Cervi.  Histor.  loc.  cit.  592  (n.  415). 


VII. 

PATTO  DI  TANCREDI  DI  SICILIA  CON  CELESTINO  III. 

Giugno  1192. 
a)  -  Iuramentum  Tancredi. 

Ego  Tancredus  Dei  gratia  rex  Sicilie,  ducatus  Apulie  et  principatus  Capue  ab 
hac  hora  et  deinceps  ero  fidelis  beato  Petro  et  sancte  Romane  ecclesie  et  domino 
meo  pape  Celestino,  salvo  hoc  quod  scriptum  est  et  concessum  michi  in  privilegio 
eius.  In  Consilio  aut  facto  aut  consensu,  unde  vitam  aut  membrum  perdat  vel  sit 
captus  mala  captione,  non  ero.  Consilium,  quod  michi  crediderit  et  contradixerit  ne 
illud  manifestem,-  alicui  non  pandam  ad  suum  dampnum  me  sciente.  Et  bona  fide 
adiuvabo  eum  honorifice  papatum  Romanum  terramque  sancti  Petri  tenere.  Et  si 

'  Non  ne  rimane  che  la  formula  del  giuramento. 
-  Wf.ii.ani>:  >  manifestimi  ». 


a.  U92  Tancredi  di  Sicilia  e  Celestino  III 

ipse  vel  successores  eius  ante  me  ex  hac  vita  migraverint,  secundum  quod  monitus 
luen»  a  maiori  et  saniori  parte  cardinalium  sancte  Romane  ecclesie,  adiuvabo  ut 
papa  eligatur  et  ordinetur  ad  honorem  beati  Petri.  Hec  omnia  suprascripta  obser- 
vabo  sancte  Romane  ecclesie  et  ipsi  domino  meo  pape  Celestino  recta  fide.  F.t  fidfr 
litatem  observabo  successoribus  suis  canonice  intrantibus  et  ad  honorem  beati  l'etri 
ordinatis,  qui  michi  et  heredibus  meis,  si  in  me  non  remanserit,  tìrmaverint  quod 
michi  concessum  est  a  predicto  domino  papa  Celestino  in  privilegio  eius.  Sic  me 
Deus  adiuvet  et  sancta  Dei  euangelia.  Amen. 

b)  -  Privilegium   Tancredi. 

In  nomine  Dei  eterni  et  salvatoris  nostri  Iesu  Christi  amen.  Domino  Celestino 
Dei  gratia  sancte  Romane  ecclesie  summo  pontifici  carissimo  in  Christo  patri  suo  et 
domino  eiusque  successoribus  canonice  intrantibus  Tancredus  eadem  grada  rex  Sici- 
lie, ducatus  Apulie  et  principatus  Capue. 

A  primordio  nostri  regiminis  hoc  in  votis  semper  habuimus  speciale,  ut  ea 
omnipotenti  Deo  devotione  debita  persolvamus,  que  nos  celestibus  auxiliis  reddant 
merito  commendandos.  Licet  enim  divina  favente  clementia  plura  potestati  nostre 
subiaceant  et  nostre  prò  voto  respondeant  voluntati,  cuncta  tamen  largitori  omnium 
honorum  duximus  adscribenda,  de  cuius  manu  cuncta  recepimus,  et  sic  progenitorum 
nostrorum  exempla  sectantes,  tales  erga  eum,  qui  nos  ad  huius  solii  fastigium  tan- 
quam  regni  filium  et  heredem  legitimum  misericorditer  evocavit,  dignis  cupimus 
obsequiis  inveniri,  ut  et  de  perceptis  a  rege  regum  omnium  non  appareamus  ingrati 
et  maiores  successus  de  potenti  manu  eius  iugiter  sperare  possimus.  Huius  siquidem 
propositi  consideratione  diligenter  inducti,  sacrosancte  Romane  ecclesie,  cui  proge- 
nitores  nostri  felicis  memorie  multa  et  grata  studuerunt  obsequia  ministrare,  debitam 
reverentiam  conservare  volentes,  dum  essemus  in  civitate  nostra  Gravine,  Albinum 
venerabilem  Albanensem  episcopum  et  Gregorium  sancte  Marie  in  Aquiro  diaconum 
cardinalem,  quos  ad  nostrani  presentiam  direxistis,  eo  quo  decuit  honore  suscepimus 
et  super  hiis,  que  inter  sacrosanctam  Romanam  ecclesiam  et  nostrani  celsitudinem, 
mediantibus  dilecto  familiari  nostro  Riccardo  fìlio  Mathei  dilecti  cancellarli  nostri 
et  Dion.  venerabili  Amalfitano  archiepiscopo  dilectis  fidelibus  nostris,  fuerunt  agitata, 
iuxta  quod  inferius  annotata  sunt  et  de  communi  voluntate  convenimus.  De  appel- 
lationibus  quidem  ita:  Appellationes  libere  fient  ad  Romanam  ecclesiam  in  toto  regno 
Sicilie.  Legationes  vero  in  Apulia  et  Calabria  et  illis  partibus  regni,  que  Apulie  sunt 
aftìnes,  ecclesia  Romana  habebit  libere.  In  Siciliam  vero,  si  voluerit,  legatum  de 
quinquennio  in  quinquennium  destinabit,  nisi  forte  interim  vel  ab  excellentia  regia 
legatus  peteretur  vel  evidens  necessitas  id  exigeret.  Electiones  libere  fient  in  toto 
regno,  ita  videlicet  quod  vacantibus  sedibus  clerici  convenient  in  personam  idoneam 
et  eam  excellentie  nostre  nunciabunt:  que  si  non  fuerit  de  notis  proditoribus  aut 
notis  inimicis  nostris  vel  heredum  nostrorum  assensum  prestabimus;  si  vero  de  notis 
proditoribus  aut  notis  inimicis  nostris  vel  heredum  nostrorum  fuerit,  illud  ecclesie 
Romane  nos  et  heredes  nostri  significabimus,  et  ecclesia  Romana  eam  ad  nostrum 
vel  heredum  nostrorum  testimonium  reprobabit.  Celebrationes  conciliorum  ecclesia 
Romana  faciet,  in  quacumque  civitate  Apulie  vel  Calabrie  voluerit  aut  illarum  par- 


34  Tancredi  ili  Sicilia  e  Celestino  IH  a.  1192 


tium,  que  Apulie  sunt  affines.  Translationes  in  ecclesiis  regni  fient,  si  necessitas  et 
utilitas  ecclesie  aliquem  de  una  ecclesia  ad  aliam  vocaverit  et  vos  aut  successores 
vestri  concedere  volueritis.  Consecrationes  et  visitationes  libere  Romana  ecclesia 
tam  in  Sicilia  quam  in  toto  regno  habebit.  Et  si  de  Sicilia  personas  aliquas  eccle- 
siastici ordinis  vocaverit,  venient.  Magnificentia  vero  nostra  vel  heredes  nostri  prò 
christianitate  facienda  vel  prò  suscipienda  corona  remoto  malo  ingenio  retinebit,  quas 
providerit  retinendas.  Cetera  quoque  ibidem  habebit,  que  habet  in  aliis  partibus  regni 
nostri.  De  ecclesiis  et  monasteriis  terre  nostre,  de  quibus  a  Romana  ecclesia  questio 
mota  fuit,  sic  fiet  :  vos  quidem  et  successores  vestri  in  eis  habebitis,  quod  habetis  in 
ceteris  ecclesiis,  que  sub  nostra  potestate  consistunt,  que  solite  sunt  accipere  conse- 
crationes seu  benedictiones  a  Romana  ecclesia,  et  debitos  insuper  et  statutos  ecclesie 
Romane  census  exsolvent.  Profecto  vos  nobis  et  heredibus  nostris,  qui  in  regnum 
successerint,  concessistis  regnum  Sicilie,  ducatum  Apulie  et  principatum  Capue  cum 
omnibus  pertinentiis  suis,  Marsiam  et  alia  que  ultra  Marsiam  debemus  habere,  Nea- 
polim,  Salernum  et  Amalfiam  cum  pertinentiis  suis  et  reliqua  tenimenta,  que  inclite 
recordationis  predecessores  nostri  Sicilie  reges,  homines  sacrosancte  Romane  eccle- 
sie, iure  tenuerunt;  et  contra  omnes  homines  iuvabitis  honorifice  manutenere.  Pro 
quibus  omnibus  vobis  vestrisque  successoribus  et  sancte  Romane  ecclesie  fidelita- 
tem  iuravimus  et  vobis  ligium  hominium  fecimus,  sicut  continetur  in  duobus  simi- 
libus  capitularibus,  quorum  alterum  penes  vos  sigillo  nostro  aureo,  alterum  vero 
sigillo  vestro  signatum  penes  excellentiam  nostram  habetur.  Et  censum  sexcentorum 
scifatorum  de  Apulia  et  Calabria,  quadringentorum  vero  de  Marsia  vel  equivalens 
in  auro  vel  argento  nos  ac  nostros  heredes  Romane  ecclesie  statuimus  annis  singulis 
soluturos,  nisi  forte  impedimentum  aliquod  intervenerit,  quo  cessante  census  ex  integro 
persolvetur.  Omnia  vero  predicta,  que  nobis  concessistis,  sicut  nobis,  ita  etiam  et 
heredibus  nostris  qui  in  regnum  successerint  concessistis  et  qui,  sicut  nos,  vobis 
vestrisque  successoribus  et  ecclesie  Romane  fidelitatem  tacere  et  que  prescripta  sunt 
voluerint  observare.  Ut  autem  que  supra  diximus  tam  vestro  quam  vestrorum  suc- 
cessorum  tempore  perpetuam  obtineant  firmitatem  et  nec  nostris  nec  nostrorum 
heredum  temporibus  alicuius  valeant  presumptione  turbari,  presens  scriptum  per 
manus  Raynaldi  notarii  et  fidelis  nostri  scribi  fecimus  et  bulla  aurea  nostro  typario 
impressa  iussimus  roborari,  anno,  mense  et  indictione  subscriptis,  nullo  alio  scripto 
huic  nostro  privilegio  preiudicium  faciente. 

Datum  in  civitate  Gravine,  per  manus  Riccardi  regii  familiaris,  filii  Mathei  regii 
cancellarvi,  quia  ipse  cancellarius  absens  erat,  anno  dominice  incarnationis  millesimo 
centesimo  nonagesimo  secundo,  mense  Iunii,  decime  indictionis,  regni  vero  domini 
nostri  Tancredi  Dei  gratia  magnifici  et  gloriosissimi  regis  Sicilie,  ducatus  Apulie  et 
principatus  Capue  anno  tertio,  feliciter  amen,  ducatus  autem  Rogerii  ducis  Apulie 
filii  eius  anno  secundo,  prospere  amen. 

e).  -  Promissio  hotninii. 

Domino  Celestino  Dei  gratia  sedis  apostolice  summo  pontifici  reverendo  in  Christo 
patri  suo  et  domino  Tancredus  eadem  gratia  rex  Sicilie,  ducatus  Apulie  et  princi- 
patus Capue. 


a.  1198  Innocenzo  III  e  Costanza  ili  Sicilia 

Per  hoc  scriptum  notum  facimus,  quoti  cum  vestre  preminentia  sanctitatis  pio 
recipiendo  a  nobis  hominio  iuxta  consuetudinem  progenitorum  nostrorum  ad  partes 
regni  nostri  quibusdam  supervenientibus  non  posset  accedere,  prò  recipiendo  iura- 
mento  fidelitatis  a  nobis  Albani  venerunt  Albinus  venerabilis  Albanensis  episeopus 
et  Gregorius  Sancte  Marie  in  Aquiro  venerabilis  cardinalis  ad  nostrani  celsitudinem 
destinati.  Quibus  presentibus  iuxta  formam  capitularis,  quod  per  eos  sanctitati  vestre 
traiiNmittimus  aurea  bulla  nostra  signatum,  fìdelitatem  iuravimus.  Et  tam  nos  quam 
heredes  nostros  obligantes  presenti  scripto,  qua  vobis  tenemur  fidelitate  promittimus 
ut,  quandocumque  vos  aut  successores  vesti-i  nobis  aut  heredibus  nostris  in  quacumque 
parte  regni  nostri  que  nostre  subiaceat  ditioni  signilìcaveritis ...  '  nisi  aliquod  impe- 
dimentum  intervenerit  vel  evidens  necessitas  detineat;  quo  cessante  nichilominus  ad 
faeiendum  hominium  debitum  sine  fraude  veniemus.  Et  sic  a  nobis  vel  heredibus 
nostris  vobis  vel  successoribus  vestris  prestito  hominio,  presens  scriptum  curie  vestre 
uelxt  sine  contradictione  qualibet  assignari. 

Da  Montini.  Geriti.  Histor.,  loc.  cit.  592-595  (n.  416-418),  ove,  come  pel  n.  VI  dato  a  p.  32, 
è  ripetuta  l'edizione  fattane  da  Huillard-Bréholles  in  Notices  et  Extraits  des  Manuscripts 
de  la  Bibliothèque  Imperiale  XXI,  deux.  partie  I  Paris  1865\  330-334  dal  codice  Parigino  8890, 
copia  dei  Rouleaux  de  Clitny. 


Vili. 

INNOCENZO  IH  E  COSTANZA  DI  SICILIA. 

19  novembre  1198. 

Innocentius,  etc,  Constancie  imperatrici  regine  Sicilie  ac  carissimo  (ìlio  F.s  illu- 
stri regi  Sicilie,  etc.  Nec  novum  nec  injustum  existit  si  regno  Sicilie  gratiam  facimus 
specialem,  quod  inter  universas  et  singulas  regiones  in  quibus  nomen  colitur  chri- 
stianum  fere  semper  promptius  et  devotius  in  Ecclesie  Romane  devotione  permansi! 
et  ab  ea3  specialius  meruit  honorari.  Reges  siquidem  et  principes  ejus  in  Apostolice 
Sedis  fidelitate  fortius  roborati  usque  adeo  ei  fideliter  et  familiariter  adheserunt  ut 
ad  ipsius  exaltationem  potenter  intenderint  et  ab  ea  nullius  divelli  potuerint  impetu 
tempestatis,  se  in  ipsa  et  per  ipsam  exaltari  credentes  et  in  ea  post  Deum  sue  spei 
ponentes  et  gaudii  fundamentum.  Specialiter  autem  inclyte  recordationis  R.  quon- 
dam pater,  W.  frater  et  \V.  nepos  tui,  filia  imperatrix,  reges  Sicilie,  familiari  eam 
venerati  sunt  devotionis  obsequio  et  predecessoribus  nostris  usque  adeo  non  minus 
in  adversis  quam  prosperis  adheserunt  ut  cum  fratribus  nostris  vobis  ob  eorum 
memoriam  et  constantiam  sinceritatis  quam  ad  nos  vos  habere  cognovimus,  per 
effectum,  quantum  cum  Deo  et  nostra  possumus  honestate,  deferre  velimus  et,  salva 
justitia  et  ecclesiarum  canonica  libertate,  petitionibus  vestris  assensum  facilem  exhi- 
bere.  Ne  igitur  ulla  de  cetero  inter  nos  et  successores  nostros  ac  vos  et  heredes 
vestros  super  electionibus  dissensio  suscitetur,  modum  faciende  in  posterum  electionis 

1  Weiland  propone  il  supplemento:  «  acce-suri  -imus  ligium  hominium  presuturi  ». 
5  H.  -  B.  om.  «  F.  ■. 
'  H.  -  B.  :  «eo». 


36  Filippo  di  Svevia  e  Innocenzo  III  a.  1203 

presentibus  curavimus  litteris  explicare  ;  in  quibus  sic  in  multis  regie  serenitati  defe- 
rimus  ut  libertatem  ecclesiasticam  non  ledamus.  Sede  vacante  capitulum  significabit 
vobis  et  vestris  heredibus  obitum  decessoris.  Deinde  convenientes  in  unum,  invocata 
Spiritus  Sancti  gratia,  secundum  Deum  eligent  canonice  personam  idoneam  cui  requi- 
sitimi a  vobis  prebere  debeatis  assensum,  et  electionem  factam  non  different  publi- 
care.  Electionem  vero  factam  et  publicatam  denuntiabunt  vobis  et  vestrum  requi- 
rent  assensum.  Sed  antequam  assensus  regius  requiratur,  non  inthronizetur  electus 
nec  decantetur  laudis  solennitas  que  inthronizationi  videtur  annexa,  nec  antequam 
auctoritate  pontificali  fuerit  confirmatus,  administrationi  se  ullatenus  immiscebit.  Sic 
enim  honori  vestro  volumus  condescendere  ut  libertatem  canonicam  observemus, 
nullo  prorsus  obstante  rescripto  quod  a  Sede  Apostolica  fuerit  impetratum.  Rogamus 
ergo  serenitatem  regiam  et  attentius  exhortamur  quatenus  contra  prescriptam  ele- 
ctionis  formam  nec  vos  veniatis  de  cetero  nec  cogatis  alios  nec  patiamini  qualibet 
occasione  venire,  sed  taliter  in  hoc  nobis  studeatis  et  ecclesiastice  libertati  deferre 
ut  timorem  ejus  habere  pre  oculis  videamini  per  quem  reges  regnant  et  principes 
dominantur  et  sponsam  ejus  Ecclesiam  venerari.  Nulli  ergo,  età,  hanc  paginam  nostre 
dispositionis  et  constitutionis,  etc. 
Datum  Laterani. 

Da  I.-L.-A.  Huillard-Bréholles,  Historia  diplom.  Friderici secundi  1 1  (Parisiis  1853), 
19 s.,  con  nuova  collazione  del  Reg.  Vat.  4  nell'Archivio  segreto  Vaticano,  f.  113.v 


IX. 
TRATTATO  DI  FILIPPO  DI  SVEVIA  CON  INNOCENZO  III. 

Maggio  1203. 
a)  -  Promissa  regìs. 

In  nomine  Patris  et  Filii  et  Spiritus  sancti.  Ego  Philippus  Romanorum  rex  semper 
augustus. 

Antequam  Martinus  prior  Camaldulensium  et  frater  Otto  monachus  de  Salem 
venirent  ad  me  tractaturi  de  pace  ecclesie  et  imperii,  voveram  Deo  et  sanctis  eius 
me  iturum  ultra  mare  ad  liberandam  terram  promissionis  a  gentium  feritate,  et  iterum 
post  eorum  adventum  audito  verbo  eorum  super  tractatu  pacis  de  concessione  domini 
apostolici  in  manu  predicti  prioris  vice  domini  apostolici  vovi  et  promisi  Deo  et  san- 
ctis eius  et  eidem  priori  loco  sepedicti  domini  apostolici,  me  oportuno  tempore  ecclesie 
et  imperio  et  liberationi  terre  predicte  bona  fide  absque  omni  fraude  illuc  iturum  et 
opitulanto  Deo  terram  illam  prò  posse  meo  liberaturum.  Huius  voti  testes  sunt  Dittalh- 
mus  Constantiensis  episcopus,  Eberchardus  abbas  de  Salem,  Petrus  abbas  de  Burgo 
sancti  Sepulcri,  frater  Otto  de  Salem,  Henricus  dapifer  de  Walpurc,  Henricus  de 
Smalenekke,  Henricus  marescalcus  de  Papinheim,  Helfricus  notarius. 

Insuper  promisi  me  facturum  omnia  hic  subscripta: 

Omnia  bona  tam  Romane  ecclesie  quam  aliarum  ecclesiarum,  que  antecessores 
mei  reges  vel  imperatores  iniuste  abstulerunt  vel  detinuerunt  vel  ego  abstuli  vel 
iniuste  detineo,  restituam  et  ab  eis  quiete  ac  pacifice  semper  possideri  permittam. 


1203  Filippo  di  Svevia  e  Innocenzo  III  37 


Omnes  abusus,  quos  antecessores  nostri  in  ecclesiis  habuerunt,  utputa  mortuis 
prelatis  bona  ipsorum  vel  ecclesiarum  eorum  accipiebant,  perpetuo  relinquam. 

Electiones  episcoporum  et  aliorum  prelatorum  canonice  fieri  permittemus,  omnia 
--piritualia  summo  pontifici  relinquentés. 

Monasteria  irregularitcr  viventia  in  quantum  maiestati  imperiali  congruit  caia 
adiutorio  domini  apostolici  regularibus  conventibus,  scilicet  Cisterciensi,  Camaldu- 
lensi,  Premonstratensi,  subiciemus  et  operam  dabo.  ut  tam  monasticus  quam  cleri- 
calis  ordo  ea  qua  decet  religione  vivat  et  honestate. 

Advocatos  sive  patronos  ecclesiarum  ab  exactionibus,  angariis,  perangariis  in 
quantum  poterò  cessare  compellam. 

Si  omnipotens  Dominus  regnum  Grecorum  michi  vel  leviro  meo  subdiderit,  eccle- 
siam  Constantinopolitanam  Romane  ecclesie  bona  fide  et  sine  fraude  faciam  foro 
subiectam. 

Romane  ecclesie  in  omnibus  et  per  omnia  fidelis  et  devotus  atque  filius  et  defensor 
semper  ero. 

Generalem  legem  statuam  et  observari  faciam  semper  et  ubique  per  totum 
imperium,  ut  quicumque  excommunicatus  fuerit  a  domino  apostolico,  in  banno  statim 
sit  imperiali. 

Insuper  prò  pace  et  amicitia  inter  me  et  dominum  apostolicum  semper  servanda 
et  omni  mala  suspectione  auferenda.  ut  ipse  semper  michi  sit  benignissimus  pater 
et  ego  ei  fìdelissimus  et  obtimus  filius,  nliam  meam  nepoti  eius  in  coniugium  dabo 
et  alias  vel  alios  de  cognatione  mea  secundum  voluntatem  suam  generi  suo  copu 
lari  faciam. 

De  omnibus  excessibus  meis  ad  mandatum  et  voluntatem  domini  apostolici  Deo 
et  ecclesie  piene  satisfaciam. 

Hec  etiam  in  presentia  domini  episcopi  Constancie  et  domini  Martini  prioris 
Camaldulensium  et  domini  Ebirhardi  abbatis  de  Salem  et  domini  Retri  abbatis  de 
Burgo  sancti  Sepulcri  et  fratris  Oddonis  de  Salem  presentium  latoris,  Hainrici  dapi- 
feri de  Walpurc,  Hainrici  de  Smalenegge,  Hainrici  marescalci  de  Bapinham,  Helferici 
notarii  me  facturum  et  observaturum  bona  fide  et  sine  omni  fraude  turavi. 

b)  -  Epistola  regis. 

Reverendo  in  Christo  patri  domino  Innocentio  sacrosancte  Romane  ecclesie 
summo  pontifici  Ph.  Dei  gratia  Romanorum  rex  et  semper  augustus  salutem  et 
filialis  obedientie  sincerum  affectum. 

Omnium  bonorum  largitori  et  vestre  sanctissime  paternitati  gratias  referimus 
quam  plures,  quod  placuit  vestre  pietati,  venerabili  priori  Camaldulensium  concedere, 
ut  ipse  ad  nostram  accederet  presentiam  super  tractatu  concordie  et  amicitie  inter 
vos  et  nos  et  prò  reformanda  pace  inter  ecclesiam  et  imperium  secundum  propo- 
sitiones  et  conditiones  a  viro  religioso  et  honesto  fratre  Oddone  de  Salem  sanctitati 
vestre  intimatas.  Indubitanter  itaque  sciat  vestra  prudentia,  nostrum  esse  domino 
inspirante  firmissimum  propositum,  vobis  obedientes  et  devotos  semper  existere  et 
Romanam  ecclesiam  totis  viribus  nostris  tueri  et  exaltare,  hoc  etiam  liquere  volentes, 
quod  per  nos  non  stabit,  quin  de  tranquillitate  totius  ecclesie  una  cum  veslro  auxilio 


38  Promessa  di  Ottone  IV  a.  120!» 

affectuosissime  cogitare  et  disponere  intendamus.  Universas  itaque  '  conditiones  in 
cartula  intra  istam  inclusas  bona  fide  et  absque  omni  fraude  semper  inconcusse 
ac  inviolabiliter  observabimus  et  executioni  pienissime  mandabimus.  Ceterum  pieno 
rogamus  afìectu,  ut  eis  que  latores  presentium,  antedictus  prior  et  frater  O.,  vobis 
ex  parte  nostra  dixerint,  indubitatam  adhibere  curetis  fiduciam.  Quecumque  enim 
ipsi  cum  vestra  sanctitate  de  presenti  negotio  tractaverint,  nos  in  totum  ratum  sumus 
habituri  et  inviolabiliter  observaturi. 

Da  Monum.  Genti.  Histor.,  Lcgum  scctio  IV.  Constitutioncs  et  actet  publica  impera- 
torutn  et  regunt.  Tomus  II  (Hannoverae  18%)  ed.  L.  Weiland  8-10  (n.  8-9),  nuovamente 
collazionata  la  copia  del  1245  in  A  A.  Ann.  I-XVIII  582  (già  Arni.  II,  e.  VI,  n.  1)  nell'Ar- 
chivio  segreto  Vaticano. 


X. 

PROMESSA  DI  OTTONE  IV. 

22  marzo  1209. 

(C).  In  nomine  sancte  et  individue  Trinitatis.  Otto  quartus  divina  favente  cle- 
menza Romanorum  rex  et  semper  augustus.  Recognoscentes  ab  eo  nostra  promo- 
tionis  donum  misericorditer  processisse,  a  quo  est  omne  datum  optimum  et  omne 
donum  perfectum,  ipsum  eiusque  vicarium  et  sponsam  eius,  sanctam  ecclesiam, 
disposuimus  et  decrevimus  magnifice  honorare,  ut  qui  nobis  in  presenti  temporale 
contulit  regnum,  in  futuro  quoque  tribuat  sempiternum.  Proinde  vobis,  reveren- 
tissime pater  et  domine  summe  pontifex  Innocenti,  quos  prò  multis  beneficiis  nobis 
impensis  sincerissimo  veneramur  affectu,  vestrisque  catholicis  successoribus  et  eccle- 
sie Romane  omnem  obedientiam,  honorificentiam  et  reverentiam  semper  humili 
corde  ac  devoto  spiriti!  impendemus,  quam  predecessores  nostri  reges  et  impera- 
tores  catholici  vestris  antecessoribus  impendisse  noscuntur,  nichil  ex  iis  volentes 
diminuì,  sed  magis  augeri,  ut  nostra  devotio  clarius  enitescat.  Illum  igitur  abolere 
volentes  abusum,  quem  interdum  quidam  predecessorum  nostrorum  exercuisse 
dicuntur  in  electionibus  prelatorum,  concedimus  et  sanctimus,  ut  electiones  pre- 
latorum  libere  ac  canonice  fiant,  quatinus  ille  prefitiatur  ecclesie  viduate  quem 
totum  capitulum  vel  maior  et  sanior  pars  ipsius  duxerit  eligendum,  dum  modo 
nichil  ei  obstet  de  canonicis  institutis.  Appellationes  autem  in  negociis  et  causis 
ecclesiasticis  ad  apostolicam  sedem  libere  fiant  eorumque  prosecutionem  sive  pro- 
cessum  nullus  impedire  presumat.  Illum  quoque  dimittimus  et  refutamus  abusum, 
quem  in  occupandis  bonis  decedentium  prelatorum  aut  edam  ecclesiarum  vacantium 
nostri  consueverunt  antecessores  committere  prò  motu  propri?  voluntatis.  Omnia 
vero  spiritualia  vobis  et  aliis  ecclesiarum  prelatis  relinquimus  libere  disponenda,  ut 
que  sunt  cesaris  cesari  et  que  sunt  Dei  Deo  recta  distributione  reddantur.  Super 
eradicando  autem  heretice  pravitatis  errore  auxilium  dabimus  et  operam  efficacem. 
Possessiones  etiam,  quas  ecclesia  Romana  recuperava  ab  antecessoribus  nostris  seti 

'  Copia  Vatic;    ■  iiamque», 


a.  1212  Federico  II  39 

quibuslibet  aliis  ante  detentas,  liberas  et  quietas  sibi  dimittimus  et  ipsam  ad  eas 
rettinendas  bona  fide  promittimus  adiuvare.  Quas  vero  nondum  recuperavit,  ad  recu- 
perandum  prò  viribus  crimus  adiutores;  et  quecumque  ad  manus  nostras  devenient, 
sine  difiìcultate  ei  restituere  satagemus.  Ad  has  pertinet  tota  terra  quo  est  à  Radi- 
cofano  usque  ad  Ceperanum,  marchia  Anconitana,  ducatus  Spoletanus,  terra  comitisse, 
Mahtildis,  comitatus  Brittenorii,  exarchatus  Ravenne,  Pentapolis  cum  aliis  adiacen- 
tibus  terris  expressis  in  multis  privilegi  imperatorum  et  regum  a  tempore  Lodwici, 
ut  eas  habeat  Romana  ecclesia  in  perpetuum,  cum  omni  iurisdictione,  districtu  et 
honore  suo.  Veruntamen  cum  ad  recipiendum  coronam  imperii  vel  prò  necessita- 
tibus  ecclesie  ab  apostolica  sede  vocati  venerimus,  de  mandato  summi  pontitìcis  reci- 
piemus  procurationes  sive  fodrum  ab  illis.  Adiutores  etiam  erimus  ad  rettinendum 
et  defendendum  ecclesie  Roman?  regnum  Sicilig  ac  cetera  iura  que  ad  eam  perti 
nere  noscuntur,  tamquam  devotus  filius  et  catholicus  princeps.  Ut  autem  hec  omnia 
memorato  sanctissimo  patri  nostro  domino  Innocentio  sacrosancte  Romane  ecclesie 
summo  pontifici  eiusque  successoribus  per  nos  et  nostros  successores  Romanorum 
imperatores  et  reges  observentur  firmaque  et  inconvulsa  semper  permaneani,  presens 
exinde  privilegium  conscriptum  maiestatis  nostre  aurea  bulla  iussimus  communiri. 

Sicnum  domini  Ottonis  quarti  Romanorum  recis  invictissimi.  (M.). 

Ego  Conradus  Spirensis  episcopus  vice  domini  Sitridi  Maguntini  archiepiscopi 
et  tocius  Germani?  archicancellarii,  regalis  aule  cancellarius,  recognovi. 

Acta  sunt  hec  anno  dominice  incarnationis  millesimo  CCVIIII,  indiction.  XII, 
regnante  domino  Ottone  quarto  Romanorum  rege  glorioso,  anno  regni  eius  undecime 

Datum  apud  Spiram  XI.  Kalendas  Aprilis. 

Da  Mommi.  Germ.  Histor.,  loc.  cit.  36s.  (n.  31).  collazionato  nuovamente  l'originale 
in  AA.  Ann.  I-XVIII  22  (già  Ann.  I,  e.  Ili,  n.  4)  nell'Archivio  segreto  Vaticano. 


XI. 
PATTI  E   PRIVILEGI   DI  FEDERICO  II. 

1.  -  Patto  con   Innocenzo   III. 

Febbraio  1212. 
a)  -  Privilegium  Friderici  IL  regis. 

In  nomine  Dei  eterni  et  salvatoris  nostri  Iesu  Christi,  amen.  Reverentissimo 
patri  et  carissimo  domino  Innocentio  Dei  gratia  sancte  Romane  ecclesie  summo 
pontifici  Fredericus  Dei  gratia  rex  Sicilie,  ducatus  Apulie  et  principatus  Capue. 

Inter  universa,  que  gerimus  in  desideriis  nostris  precipue,  hoc  principaliter  affe- 
ctamus,  ut  vobis  et  sacrosancte  Romane  ecclesie  gratum  inpendamus  obsequium  et 
devotum  exhibeamus  honorem,  ne  unquam  beneficiorum  vestrorum,  quod  avertat 
Dominus,  inveniamur1  ingrati,  cum  post  divini  muneris  gratiam  non  solum  terram, 

1  Weiland:  >  inveniamus  ». 


40  Federico  II  a.  1212 

sed  vitam  per  vestrum  patrocinium  nos  fateamur  habere.  Licet  igitur  antecessores 
nostri  dare  memorie  reges  Sicilie  apostolice  sedis  fideles  fuerint'et  devoti,  nos  tamen 
tanto  fideliores  et  devotiores  ei  desideramus  existere,  quanto  plura  et  potiora  beneficia 
nos  ab  ea  cognovimus  percepisse  ac  inposterum  percepturos  esse  speramus.  Vos  enim 
nobis  et  heredibus  nostris,  qui  in  regnum  successerint,  concessistis  regnum  Sicilie,  du- 
catum  Apulie  ac  principatum  Capue  cum  suis  pertinentiis  universis,  Neapolim,  Saler- 
num  et  Amalfiam  cum  pertinentiis  suis,  Marsiam  et  alia  que  ultra  Marsiam  debemus 
habere  ac  reliqua  tenimenta,  que  tenemus  a  predecessoribus  nostris  hominibus  sacro- 
sancte  Romane  ecclesie  iure  detenta,  et  contra  omnes  homines  honorifice  manute- 
aere  iuvabitis.  Pro  quibus  omnibus  coram  carissimo  amico  nostro  domino  Gregorio 
Sancti  Theodori  venerabili  diacono  cardinali,  apostolice  sedis  legato,  fidelitatem  vobis 
vestrisque  successoribus  et  ecclesie  Romane  iuravimus,  sicut  in  duobus  similibus 
capitularibus  est  expressum,  quorum  unum  penes  nos  vestro  sigillo  et  alterum  penes 
vos  nostro  sigillo  aureo  munitum  habetur,  firmiter  promittentes,  quod  quia  presens 
presenti  debet  hominium  exhibere,  quandocunque  vos  aut  successores  vestri  nos  in 
aliquam  partem  regni,  quam  secure  possimus  adire,  ad  vestram  presentiam  vocavc- 
ritis,  accedemus  ligium  hominium  prestituri,  nisi  certum  impedimentum  aut  evidens 
necessitas  intervenerit,  quibus  cessantibus  veniemus  sine  fraude  ad  ligium  hominium 
faciendum.  Censum  vero  sexcentorum  squifatorum  de  Apulia  et  Calabria,  quadrili- 
gentorum  vero  de  Marsia  vel  equivalens  in  auro  vel  argento  nos  et  heredes  nostri 
vobis  et  successoribus  vestris  annis  singulis  persolvemus,  nisi  forte  aliquod  impedi- 
mentum intervenerit,  quo  cessante  census  ex  integro  persolvetur.  Electiones  autem 
secundum  Deum  per  totum  regnum  canonice  fiant  de  talibus  quidem  personis,  quibus 
nos  et  heredes  nostri  requisitum  a  nobis  prebere  debeamus  assensum.  Hec  autem 
omnia  sicut  nobis,  sic  etiam  et  heredibus  nostris,  qui  in  regnum  successerint  conces- 
sistis, quique  sicut  nos  vobis  et  successoribus  vestris  ac  ecclesie  Romane  fidelitatem 
facere  queve  prescripta  sunt  voluerint  observare.  Ut  autem  que  supra  diximus  tam 
vestro  quam  successorum  vestrorum  tempore  perpetuam  obtineant  firmitatem  et  nec 
nostris  '  nec  heredum  nostrorum  temporibus  alicuius  valeant  presumptione  turbari, 
presens  privilegium  per  manus  Bonihominis  de  Gaieta  notarii  et  fidelis  nostri  scribi 
et  bulla  aurea  tipario  nostre  maiestatis  impressa  precepimus  communiri,  anno,  mense 
et  indictione  subscriptis. 

Dat.  in  civitate  Messanensi,  anno  dominice  incarnationis  MCC  undecimo,  mense 
Februarii,  quintedecime  indictionis,  regni  vero  domini  nostri  Frederici  Dei  gratia 
gloriosissimi  regis  Sicilie,  ducatus  Apulie  et  principatus  Capue  anno  quartodecimo  ; 
feliciter  amen. 

Da  Monum.  Genti.  Histoi:,,  loc.  cit.  543  (n.  412),  con  nuova  collazione  della  copia  in 
.1.1.  Ann.  I-XVIII  96  (già  Ann.  I,  c.X,  n.4)  nell'Archivio  segreto  Vaticano. 

b)  -  Privilegium  Friderki  IL  de  electionibus. 

-;-  In  nomine  Dei  eterni  et  salvatoris  nostri  Iesu  Christi,  amen.  Reverentissimo 
patri  et  carissimo  domino  Innocentio  Dei  gratia  sancte  Romane  ecclesie  summo 
pontifici  Fredericus  Dei  gratia  rex  Sicilie,  ducatus  Apulie  et  principatus  Capue.  Ne 

i  Weilakd:  ■  ne  vestris  ». 


a.  1213  Federico  II 


ulla  de  cetero  inter  vos  vel  successores  vestros  et  nos  vel  heredes  nostros  super 
electionibus  celebrandis  dissensio  suscitetur,  que  nonnunquam  inter  ecclesiali]  et 
regnum  rancoris  et  indignationis  fomitem  ministrabant,  modum  et  ordinerà  eleetionis 
in  posterum  faciende  presentibus  litteris  curavimus  explicare,  in  quibus  sic  canonice 
libertati  deferimus,  ut  dignitatem  regiam  non  ledamus.  Sane  sede  vacante  capitulum 
significabit  nobis  et  heredibus  nostris  obitum  decessoris,  deinde  convenientes  in  unum 
invocata  Spiritus  sancti  grada  secundum  Deum  eligent  eanoniee  personam  idoneam, 
cui  requisitum  a  nobis  prebere  debeamus  assensum,  et  electionem  factam  non  diflc- 
rent  publicare.  Electionem  vero  factam  et  publicatam  denuntiabunt  nobis  et  nostrum 
requirent  assensum;  set  antequam  assensus  regius  requiratur,  non  intronizetur  electus 
nec  decantetur  laudis  sollempnitas,  que  intronizationi  videtur  annexa,  nei  antequam 
auctoritate  pontificali  fuerit  confìrmatus,  amministrationi  se  ullatcnus  inmiscebit. 
Volumus  igitur  et  concedimus,  ut  secundum  prescriptam  formam  electiones  de  cetero 
per  totum  regnum  nostrum  libere  celebrentur,  nullo  prorsus  obstante  rescripto  ;i 
sede  apostolica  impetrato.  Ad  huius  autem  nostre  concessionis  memoriam  et  robur 
perpetuo  valiturum  presens  scriptum  per  manus  Bonihominis  de  Gaieta  notarii  et 
fidelis  nostri  scribi  et  bulla  aurea  ripario  nostre  maiestatis  impressa  precepimus  com- 
muniri  anno,  mense  et  indictione  subscriptis. 

Data  in  civitate  Messane,  anno  dominice  incarnationis  millesimo  ducentesimo 
undecimo,  mense  Februar.,  quintedecime  indictionis,  regni  vero  domini  nostri  Frede- 
rici  Dei  gratia  gloriosissimi  regis  Sicilie,  ducatus  Apulie  et  principatus  Capue,  anno 
quartodecimo;  feliciter  amen. 

Da  Monum.  Gemi.  Histov.,  loc.  cit.  544  (n.  413),  collazionato  nuovamente  l'autografo 
in  Arni.  XIV,  e.  IX,  ti.  4  nell'Archivio  segreto  Vaticano. 


2.  -  Promessa  di  Eger. 

12  luglio  1213. 
a)  -  Privilegia  regia  primiim  et  secundum. 

(C.)  In  nomine  san[ctje  et  individue  Trinitatis.  Fredericus  secundus  divina  (avente 
clementia  Romanorum  rex  semper  augustus  et  rex  Sycilie. 

Regnum  nostrum  tunc  stabiliri  credimus  et  confidimus,  cum  Altissimum,  de 
cuius  manu  ea  que  possidemus  bona  recepimus,  honoramus.  Tanto  enim  Domino, 
qui  bona  tribuit  nobis,  ad  oflerendas  hostias  operis  et  devotionis  astringimi!)-,  quanto 
ipsum  misericordem  in  nobis  et  mirabilem  experimur.  Congnoscentes  igitur  gratiam 
que  data  est  nobis  ab  ipso,  habentes  quoque  pre  oculis  inmensa  et  innumera  bene- 
fitia  vestra,  (carissime  domine  et  reverentissime  pater,  protector  et  benefactor  noster 
domine  Innocenti  Dei  gratia  summe  pontifex  venerande,  per  cuius  benefitium,  operam 
et  tutelam  aliti  sumus,  protecti  pariter  ac  promoti,  postquam  in  sollicitudirtem  vestram 
mater  nostra  felicis  memori?  Constantia  imperatrix  ex  ipso  quasi  utero  nos  iactavit, 
vobis,  beatissime  pater,  et  omnibus  catholicis  successoribus  vestris  sancteque  Romane 
ecclesie  spetiali  matri  nostre  omnem  obedientiam,  honorificentiam  atque  reverentiam 
semper  humili  corde  ac  devoto  spiritu  impendemus,  quam  predecessores  nostri  reges 
et  imperatores  catholici  vestris  antecessoribus  impendisse  noscuntur,  nichil  ex  his 


12  Federico  li  a.  1213 

volentes  diminuì,  set  magis  augeri,  ut  nostra  devotio  magis  enitescat.  Illum  igitur 
abusum  volentes  abolere,  quem  interdum  quidam  predecessorum  nostrorum  exer- 
(  uisse  dinoscuntur  et  dicuntur  in  electionibus  prelatorum,  concedimus  et  sanccimus, 
ut  electiones  prelatorum  libere  fiant  et  canonice,  quatenus  ille  prefitiatur.  ecclesie 
viduate  quem  totum  capitulum  vel  maior  et  sanior  pars  ipsius  duxerit  eligendum, 
dummodo  nichil  obstet  ei  de  canonicis  institutis.  Appellationes  autem  in  negotiis  et 
causis  ecclesiasticis  ad  sedem  apostolicam  libere  fiant,  earum  prosecutionem  sive 
processum  nullus  impedire  presumat.  Illum  quoque  dimittimus  et  refutamus  abusum, 
quem  in  occupandis  bonis  decedentium  prelatorum  aut  etiam  ecclesiarum  vacantium 
nostri  consueverunt  antecessores  committere  prò  motu  proprie  voluntatis.  Omnia 
vero  spiritualia  vobis  et  aliis  ecclesiarum  prelatis  relinquimus  libere  disponenda,  ut 
que  sunt  cesaris  cesari  et  que  sunt  Dei  Deo  recta  distributione  reddantur.  Super 
eradicando  autem  heretice  pravitatis  errore  auxilium  dabimus  et  operam  enìcacem. 
Possessiones  etiam,  quas  ecclesia  Romana  recuperava,  ab  antecessoribus  nostris  seu 
quibuslibet  aliis  ante  detentas,  liberas  et  quietas  sibi  dimittimus,  ipsamque  ad  eas  obti- 
nendas  bona  fide  promittimus  adiuvare.  Quas  autem  nondum  recuperavit,  '  ad  recu- 
perandoli prò  viribus  erimus  coadiutores;  et  quecumque  ad  manus  nostras  deve- 
nient,  sine  diftìcultate  ei  restituere  satagemus.  Ad  has  pertinet  tota  terra  que  est  a 
Radicophano  usque  Zeperanum,  marchia  Anconitana,  ducatus  Spoletanus,  terra  comi- 
tisse  Mahtildis,  comitatus  Brittenorii,  exarcatus  Rauenne,  Pentapolis  cum  aliis  adia- 
centibus  tetris  expressis  in  multis  privilegiis  imperatorum  et  regum  a  tempore 
Lud[o]wicì,  ut  eas  habeat  Romana  ecclesia  in  perpetuum,  cum  omni  iurisditione, 
districtu  et  honore  suo.  Veruntamen  cum  ad  recipiendam  c[or]onam  imperii  vel  prò 
necessitatibus  ecclesie  ab  apostolica  sede  vocati  venerimus,  de  mandato  summi  pon- 
tificis  recipiemus  procurationes  sive  fodrum  ab  illis.  Adiutores  etiam  erimus  ad  retti- 
nendum  et  deffendendum  Romane  ecclesie  regnum  Sycilie  ac  cetera  iura  que  ad 
ipsam  pertinere  dinoscuntur,  tamquam  devotus  filius  et  catholicus  princeps.  Ut  autem 
hec  omnia  vobis  memorato  sanctissimo  patri  nostro  domino  Innocentio  sacrosancte 
Romane  ecclesie  summo  pontifici  vestrisque  successoribus  per  nos  et  nostros  succes- 
sores  Romanorum  reges  et  imperatores  observentur  firmaque  et  inconvulsa  semper 
permaneant,  presens  privilegium  conscriptum  maiestatis  nostre  aurea  bulla  iussimus 
communiri. 

Testes  autem  hii  sunt:  Sigefridus  Moguntine  sedis  arciepiscopus  apostolica 
sedis  legatus,  Eberhardus  Salzburgensis  arciepiscopus,  Berardus  Barensis  arciepisco- 
pus, Chìinradus  Ratisponensis  episcopus,  Otto  Wirzinburgensis  episcopus,  Manegoldus 
Pattauiensis  episcopus,  Engelhardus  Zizensis  episcopus,  Odacrius  Boemorum  rex, 
Lodwicus  dux  Bawarie,  Liupoldus  dux  Austri?  et  Styrie,  Hermannus  lantgrauius 
Thuringie,  comes  Albertus  de  Eberstein,  comes  Adolfus  de  Sowenburc,  comes  Bur- 
chardus  de  Mannesueld,  comes  Gerhardus  de  Diets,  comes  Ludwicus  de  Wirtem- 
berch,  Gebèhardus  burcrauius  Meigdeburgensis,  Hainricus  de  Stahhelburch,  Wal- 
terus  de  Langenberch,  Hainricus  de  Chalandrino  marescalcus  imperii,  Waltherus 
de  Sypf  pincerna  imperii,  Gwaltherus  Gentilis  comestabulus  regni  Sycilie,  et  alii 
quam  plures. 

i  \Vnt  ano:  «  recuperaverit  .. 


a.  1213  Federico  II  43 

Signum  domini  Frederici  secundi  Romanorum  regis  invici  issimi  (M.)  et  regis 
Sycilie. 

Ego  Chfinradus  Dei  et  apostolico  sedis  gratia  Metensis  episcopus  vice  domini 
Sigefridi  Moguntini  arciepiscopi  et  apostolica  sedis  legati  ac  totius  Germanie  arci- 
cancellarii  recognovi. 

Acta  sunt  hec  anno  domini  nostri  lesu  Christi  millesimo  CCXII1,  indictione 
prima,  regnante  domino  Frederico  secundo  Romanorum  rege  glorioso  et  rege  Sicilie, 
anno  regni  eius  Romani  primo,  Sicilie  vero  XVI. 

Datum  apud  Egram  per  manus  Bertoldi  de  Niffen  regalis  aule  prothonotarii, 
quarto  Idus  lulii. 

Da  Mommi.  Germ.  Histor.,  loc.  cit.  58  s.  (n.  4b-47),  ove  è  detto  che  i  due  privilegi  •  uno 
textu  iungi  potuerunt,  quippe  quac  paucis  modo  locis  iisque  haud  magni  momenti  inter  se 
discrepent  »  :  fu  collazionato  l'autografo  A  A.  Arni.  C.  399  (già  Tnstr.  mise.  C.  fase.  37, n.  I, 
D.  2)  nell'Archivio  segreto  Vaticano. 


b)  -  Privilegimn  regìunt  tertium. 

12  luglio  1213. 

In  nomine  sancte  et  individue  Trinitatis,  amen.  Fredericus  secundus  divina 
(avente  clementia  Romanorum  rex  et  semper  augustus  et  rex  Sicilie.  Regnum 
nostrum  tunc  stabiliri  confidimus,  cum  Altissimum,  de  cuius  manu  ea  que  pos- 
sidemus  bona  recepimus,  honoramus.  Tanto  enim  Domino,  qui  bona  tribuit  nobis, 
ad  offerendas  hostias  operis  et  devotionis  astringimur,  quanto  ipsum  misericordem 
in  nobis  et  mirabilem  experimur.  Cognoscentes  igitur  gratiam  que  data  est  nobis 
ab  ipso,  habentes  quoque  pre  oculis  immensa  et  innumera  beneficia  vestirà,  karis- 
sime  domine  et  reverentissime  pater,  protector  et  benefactor  noster  domine  Inno- 
centi Dei  gratia  summe  pontifex  venerande,  per  cuius  beneficium,  operam  et  tute- 
lam  aliti  sumus,  protecti  pariter  et  promoti,  postquam  in  sollecitudinem  vestram 
mater  nostra  felicis  memorie  Constantia  imperatrix  et  Sicilie  regina  ex  ipso  quasi 
utero  nos  iactavit,  vobis,  beatissime  pater,  et  omnibus  successoribus  vestris  catho- 
licis  sancteque  Romane  ecclesie  speciali  matri  nostre  omnem  obedientiam,  honorifì- 
centiam  atque  reverentiam  semper  humili  corde  ac  devoto  spiritu  impendemus,  quam 
predecessores  nostri  reges  et  imperatores  catholici  vestris  antecessoribus  impendisse 
noscuntur,  nichil  exinde  volentes  diminuì,  set  magis  augeri,  ut  nostra  magis  devotio 
enitescat.  Illum  igitur  volentes  abolere  abusum,  quem  interdum  quidam  predecessorum 
nostrorum  exercuisse  dinoscuntur  et  dicuntur  in  electionibus  prelatorum,  concedimus 
et  sancimus,  ut  electiones  prelatorum  libere  et  canonice  fiant,  quatinus  ille  prefi- 
ciatur  ecclesie  viduate  quem  totum  capitulum  vel  maior  et  sanior  pars  ipsius  duxeril 
eligendum,  dummodo  nichil  desit  ei  de  canonicis  institutis.  Appellationes  autem  in 
negotiis  et  causis  ecclesiasticis  ad  sedem  apostolicam  libere  fiant,  earum  prosecu- 
tionem  sive  processum  nullus  impedire  presumat.  Illuni  quoque  dimittimus  et  relu- 
tamus  abusum,  quem  in  occupandis  bonis  decedentium  prelatorum  aut  etiam  eccle- 
siarum  vacantium  nostri  consueverunt  antecessores  committere  prò  motu  proprie 
voluntatis.  Omnia  vero  spiritualia  vobis  et  aliis  ecclesiarum  prelatìs  relinquimus 
libere  disponenda,  ut  que  sunt  cesaris  cesari  et  que  sunt  Dei  Deo  recta  distributionc- 


1 1  Federico  li  a.  1213 

reddantur.  Super  eradicando  autem  heretice  pravitatis  errore  auxilium  dabimus  et 
operam  efficacem.  Possessiones  etiam,  quas  Romana  ecclesia  recuperavit,  ab  ante- 
cessoribus  nostris  seu  quibuslibet  aliis  ante  detentas,  liberas  et  quietas  sibi  dimit- 
timus  et  ipsam  ad  eas  obtinendas  bona  fide  promittimus  adiuvare.  Quas  vero  nondum 
recuperavit  ad  reeuperandum  erimus  prò  viribus  adiutores;  et  quecumque  ad  manus 
nostras  devenient,  sine  diffieultate  ae  mora  ei  restituere  satagemus.  Ad  has  pertinet 
tota  terra  que  est  a  Radicofano  usque  Ceperanum,  marchia  Anconitana,  ducatus 
Spoletanus,  terra  comitisse  Matildis,  comitatus  Brittenorii,  exarchatus  Rauenne,  Pen- 
tapolis,  Massa  Trabaria  cimi  adiacentibus  terris  et  omnibus  aliis  ad  Romanam  eccle- 
siam  pertinentibus,  ut  eas  habeat  Romana  ecclesia  in  perpetuum  cum  omni  iuris- 
dietione,  districhi  et  honore  suo.  Verumtamen  cum  ad  recipiendam  coronam  imperii 
vel  prò  necessitatibus  ecclesie  ab  apostolica  sede  vocati  venerimus,  de  mandato 
summi  pontificis  recipiemus  procurationes  sive  fodrum  ab  ipsis.  Omnia  igitur  supra- 
dicta  et  quecumque  alia  pertinent  ad  Romanam  ecclesiam  de  voluntate  et  conscientia, 
eonsilio  et  consensu  principum  imperii  libere  illi  dimittimus,  renuntiamus  et  resti- 
tuimus,  nccnon  ad  omnem  scrupulum  removendum,  prout  melius  valet  et  efficacius 
intelligi,  coneedimus,  conferimus  et  donamus,  ut  sublata  omnis  contentionis  et  dissen- 
sionis  materia,  firma  pax  et  piena  concordia  in  perpetuum  inter  ecclesiam  et  impe- 
rium  perseverent.  Adiutores  etiam  erimus  ad  retinendum  et  defendendum  ecclesie 
Romane  regnum  Sicilie  cum  omnibus  ad  ipsum  spectantibus  tam  citra  Farum  quam 
ultra,  necnon  Corsicam  et  Sardiniam  ae  cetera  iura  que  ad  eam  pertinere  noscuntur, 
tamquam  devotus  filius  et  catholicus  princeps.  Ut  autem  hec  omnia  memorato  san- 
ctissimo  patri  nostro  domino  Innocentio  sacrosancte  Romane  ecclesie  summo  ponti- 
fici eiusque  successoribus  per  nos  et  nostros  successo res  Romanorum  reges  et  impe- 
ratores  observentur  firmaque  et  inconvulsa  semper  permaneant,  presens  privilegium 
conscriptum  maiestatis  nostre  aurea  bulla  iussimus  communiri. 

Testes  autem  hii  sunt:  Sifridus  Maguntine  sedis  archiepiscopus  apostolice  sedis 
legatus,  Eberhardus  Salzburgensis  archiepiscopus,  Chounradus  Ratisponensis  episco- 
pus,  Otto  Wirzburgensis  episcopus,  Manegoldus  Patauiensis  episcopus,  Engelhardus 
Zizensis  episcopus,  Otacharus  Boemorum  rex,  Lodouicus  dux  Bawarie,  Liupoldus 
dux  Austrie  et  Styrie,  Hermannus  lantgrauius  Thuringie,  comes  Albertus  de  Eber- 
stein,  comes  Adolfus  de  Sowemberc,  comes  Burchardus  de  Mannesueld,  comes 
Gerardus  de  Dets,  comes  Lodouicus  de  Wirtemberhc,  Gebehardus  burcrauius  Meig- 
deburgensis,  Hainricus  de  Stahelberch,  Walterus  de  Langenberch,  Hainricus  de  Cha- 
landina  marescalcus  imperii,  Walterus  de  Sipf  pincerna  imperii,  et  alii  quam  plures. 

Signum  domini  Frcderici  secundi  Romanorum  regis  invictissimi  et  regis  Sicilie. 

Ego  Chunradus  Dei  et  apostolice  sedis  gratia  Metensis  et  Spirensis  episcopus 
imperialis  aule  cancellarius  vice  domini  Sifridi  Maguntini  archiepiscopi  et  apostolice 
sedis  legati  ac  totius  Germanie  archicancellarii  recognovi. 

Acta  sunt  hec  anno  domini  nostri  Iesu  Christi  millesimo  CCXIII,  indictione  prima, 
regnante  domino  Frederico  seeundo  Romanorum  rege  glorioso  et  rege  Sicilie,  anno 
regni  eius  Romani  primo,  regni  vero  eius  Sicilie  XVI. 

Datum  apud  Egram  per  manus  Bertoldi  de  Niffe  regalis  aule  prothonotarii, 
quarto  Idus  lulii. 

Da  Monum.  Germ    Histor.,  [oc,  cit.  60s.  (n.  48). 


a.  1219  Federico  11  45 


3.  -  Promessa  di  Hagenau. 

Settembre  1219. 
a)  -  Privilegium  regium. 

(C.)  In  nomine  Dei  eterni  et  salvatori*  nostri  Iesu  Christi,  amen.  Fridericus 
secundus  divina  favente  elementia  Romanorum  rex  semper  augustus  et  rex  Sicilie. 
Regnum  nostrum  tunc  stabiliri  confidimus,  cum  Altissimum,  de  cuius  manu  ea 
que  possidemus  bona  recepimus,  honoramus.  Tanto  enim  Domino,  qui  bona  tribuit 
nobis,  ad  offerendas  hostias  operis  et  devocionis  astringimur,  quanto  ipsum  miseri- 
cordem  in  nobis  et  mirabilem  '  experimur.  Cognoscentes  igitur  gratiam  que  data 
est  nobis  ab  ipso,  habentes  quoque  pre  oculis  inmensa  et  innumera  beneficia  vestra, 
karissime  domine  et  reverentissime  pater,  protector  et  benefactor  noster  domine 
Honori  Dei  gratia  summe  pontifex  venerande,  per  cuius  benelicium,  operam  et  tutelarli 
aliti  sumus,  protecti  pariter  et  promoti,  postquam  in  sollicitudinem  vestram  mater 
nostra  felicis  memorie  Constancia  imperatrix  et  regina  Sicilie  ex  ipso  quasi  utero 
nos  iactavit,  vobis,  beatissime  pater,  et  omnibus  successoribus  vestris  catholicis  san- 
cteque  Romane  ecclesie,  speciali  matri  nostre,  omnem  obedientiam,  honorifìcentiam 
atque  reyerentiam  semper  humili  corde  ac  devoto  spiritu  inpendemus,  quam  prede- 
cessores  nostri  reges  et  imperatores  catholici  vestris  antecessoribus  inpendisse 
noscuntur,  nichil  exinde  volentes  diminui,  set  magis  augeri,  ut  nostra  magis  devotio 
enitescat.  Illum  igitur  volentes  abolere  abusum,  quem  interdum  quidam  predeces- 
sorum  nostrorum  exercuisse  noscuntur  et  dicuntur  in  electionibus  prelatorum,  con- 
cedimus  et  sancimus,  ut  electiones  prelatorum  libere  et  canonice  fiant,  quatenus  ille 
prericiatur  ecclesie  viduate  quem  totum  capitulum  vel  maior  et  sanior  pars  ipsius 
duxerit  eligendum,  dum  modo  nichil  desit  de  canonicis  institutis.  Appellationes 
autem  in  negociis  et  causis  ecclesiasticis  ad  sedem  apostolicam  libere  fiant,  earum 
prosecutionem  sive  processum  nullus  impedire  presumat.  Illum  quoque  dimittimus 
et  refutamus  abusum,  quem  in  occupandis  bonis  decedentium  prelatorum  aut  etiam 
ecclesiarum  vacantium  nostri  consueverunt  antecessores  committere  prò  motu  proprie 
voluntatis.  Omnia  vero  spiritalia  vobis  et  aliis  ecclesiarum  prelatis  relinquimus  libere 
disponenda,  ut  que  sunt  cesaris  cesari  et  que  sunt  Dei  Deo  recta  distributione  red- 
dantur.  Super  eradicando  autem  heretice  pravitatis  errore  auxilium  dabimus  et 
operam  efficacem.  Possessiones  etiam,  quas  Romana  ecclesia  recuperavit,  ab  anteces- 
soribus nostris  seu  quibuslibet  aliis  ante  detentas,  liberas  et  quietas  sibi  dimittimus 
et  ipsam  ad  eas  obtinendas  bona  fide  promittimus  adiuvare.  Quas  vero  nondum 
recuperavit  ad  recuperandum  erimus  prò  viribus  adiutores;  et  quecumque  ad  manus 
nostras  devenient,  sine  dirficultate  ac  mora  ei  restituere  satagemus.  Ad  has  pertinet 
tota  terra  que  est  a  Radicotono  usque  Ceperanum,  marchia  Anchonitana,  ducatus 
Spoletanus,  terra  comitisse  Mahtildis,  comitatus  Brutenorii,  exarcatus  Rauenne,  Pen- 
tapolis,  Massa  Trabaria  cum  adiacentibus  terris  et  omnibus  aliis  ad  Romanam  eccle- 
siam  pertinentibus,  ut  eas  habeat  Romana  ecclesia  in  perpetuum  cum  omni  iuridi 
ctione,  districtu  et  honore  suo.  Verumtamen  cum  ad  recipiendam  coronam  imperii 
vel  prò  necessitatibus  ecclesie  ab  apostolica  sede  vocati  venerimus,2  de  mandato 

>  Weilaxd:  «  miserabilem  ». 
s  Weiland.  <  venirc-mus  ». 


II. 


Federico  II  »•  1221 


summi  pontìficis  recipiemus  procurationes  sive  fodrum  ab  ipsis.  Omnia  igitur  supra- 
dicta  et  quecumque  alia  pertinent  ad  Romanam  ecclesiam  de  voluntate  et  con- 
scientia,  Consilio  et  consensi!  principimi  imperi]  libere  LUÌ  dimittimus,  renunciamus 
c<  restituimus,  nec  non  ad  omnem  scrupulum  removendum,  prout  melius  valet  et  effi- 
catìus  intelligi,  concedimus,  conferimus  et  donamus,  ut  sublata  omnis  contentionis 
et  dissonsionis  materia,  firma  pax  et  piena  concordia  inter  ecclesiam  et  imperium 
perseverent.  Adiutores  etiam  erimus  ad  retinendum  et  defendendum  ecclesie  Romane 
regmim  Sicilie  cum  omnibus  ad  ipsum  spectantibus  tam  citra  Farum  quam  ultra, 
nec  non  Corsicam  et  Sardiniam  ac  cetera  iura  que  ad  eam  pertinere  noscuntur, 
lamquam  devotus  fìlius  et  catholicus  princeps.  Ut  autem  hec  omnia  memorato  san- 
cissimo patri  nostro  domino  Honorio  sacrosancte  Romane  ecclesie  summo  pontifici 
eiusque  successoribus  per  nos  et  nostros  successores  Romanorum  reges  et  impera- 
lores  observentur  iirmaque  et  inconvulsa  semper  permaneant,  presens  privilegium 
conscriptum  maiestatis  nostre  aurea  bulla  iussimus  communiri. 

Testes  mi  sunt:  Henricus  Argentinus  episcopus,  Henricus  Basiliensis  episcopus, 
abbas  Sancti  Galli,  Vgo  abbas  Morbacensis,  Golfradus  abbas  de  Wicziburc,  Tibaldus 
dux  Lotheringie,  comes  Egeno  de  Vrahc,  comes  Lodowicus  de  Wirtinberc,  comes 
Euerardus  de  Ellinstein,  Henricus  de  Niffen,  et  alii  quam  plures. 

Signum  domini  Friderici  Dei  grada  Romanorum  regis  semper  augusti  (M.)  et 
regis  Sicilie. 

Ego  Conradus  Dei  et  apostolice  sedis  gratia  Metensis  et  Spirensis  episcopus  inpe- 
rialis  aule  cancellarius  vice  domini  Sifridi  Maguntini  archiepiscopi  et  tocius  Germa- 
nie archicancellarii  recognovi. 

Acta  sunt  hec  anno  dominice  incarnationis  millesimo  ducentesimo  nonodecimo 
mense  Septembr.  indictione  octava,  regnante  domino  Fr.  secundo  Romanorum  rege 
glorioso  et  rege  Sicilie,  anno  Romani  regni  ipsius  in  Germania  septimo,  et  in  Sicilia 
vicesimo  secundo  ;  feliciter  amen. 

Dat.  apud  Hagnowe  per  manus  Henrici  regalis  aule  prothonotarii,  anno,  mense 
et  indictione  prescriptis. 

Da  Moniim.  Cerni.  Histor.,  loc.  cit.  78  s.  (n.  65),  con  nuova  collazione  dell'autografo 
in  AA.  Arni.  I-XVHI  25  (già  Arni.  I,  e.  TV,  n.  1)  nell'Archivio  segreto  Vaticano. 


b)  -  Coiifìriiiatio  ut  lamenti  Hagenoweiisis. 

(ramaio  1221. 

Fredericus  divina  favente  clementia  Romanorum  imperator  semper  augustus  et 
rex  Sicilie.  Per  presens  scriptum  notum  facimus  tam  presentibus  quam  iuturis,  quod 
nobis  existentibus  anno  preterito  in  mense  Septembri  octave  indictionis  apud  Age- 
noue  fieri  fecimus  quoddam  scriptum  ad  mandatum  karissimi  in  Christo  patris 
domini  H.  sancte  Romane  ecclesie  summi  pontìficis  et  nuntiorum  eius,  quod  con- 
ti nebat: 

In   nomine  sancte  et  individue  Trinitatis,  amen.  Ego  Fridericus  secundus 

Dei  gratia  Romanorum  rex  semper  augustus  et  rex  Sicilie  tibi  domino  meo  san- 
ciissimo  et  patri  karissimo  Honorio  pape  tertio  tuisque  successoribus  et  ecclesie 
Romane,  presentibus  subscriptis  principibus  imperii  et  nobilibus,  spondeo,  polliceor, 


a.  1^1 


Federico  II  47 


promitto  et  iuro:  quod  omnes  possessione^,  honores  et  iura  Romane  ecclesie  pio 
posse  meo  bona  fide  protegam  et  servabo.  Possessiones  autem,  quas  ecclesia 
Romana  recuperava,  liberas  et  quietas  sibi  dimittam  et  ipsam  ad  eas  retinendas 
bona  fide  iuvabo;  quas  autem  nondum  recuperavit,  adiutor  ero  ad  recuperandum, 
et  recuperatarum  secundum  posse  meum  ero  sine  fraude  defensor.  Et  quecumque 
ad  manus  nostras  devenient,  sine  difficultate  restituere  procurabo.  Ad  has  pertinct 
tota  terra  que  est  a  Radicofano  usque  Ceperanum,  exarcatus  Ravenne,  Pentapolis, 
marchia  Anconitana,  ducatus  Spoletanus,  terra  comitisse  Mahthildis,  comitatus  Brit- 
tenorii  cum  adiacentibus  terris  expressis  in  multis  privilegio  impcratorum  a  tem- 
pore Lodoyci.  Has  omnes  prò  posse  meo  restituam  et  quiete  dimittam  cum  omni 
iurisdictione,  districtu  et  honore  suo.  Verumtamen  cum  ad  recipiendam  coronam 
imperii  vel  pio  necessitatibus  ecclesie  ab  apostolica  sede  vocatus  accessero,  de 
mandato  summi  pontificis  accipiam  procurationem  ab  eis.  Adiutor  etiam  ero  ad 
retinendum  et  defendendum  ecclesie  Romane  regnum  Sicilie.  Tibi  etiam  domino  meo 
Honorio  pape  et  successoribus  tuis  omnem  obedientiam  et  honorificentiam  exhibebo, 
quam  devoti  et  catholici  imperatores  consueverunt  sedi  apostolice  exhibere.  Et  si 
propter  negocium  meum  Romanam  ecclesiam  oportuerit  incurrere  guerram,  subve- 
niam  ei,  sicut  necessitas  postulaverit,  in  expensis.  Omnia  vero  supradicta  tam  iura- 
mento  quam  scripto  firmabo,  cum  imperii  fuero  coronam  adeptus. 

Principes  autem  imperii  et  nobiles,  coram  quibus  iuravi,  hii  sunt  :  Henricus  Argen- 
tinus  episcopus,  Henricus  Basiliensis  episcopus,  abbas  sancti  Galli,  Ugo  abbas  Mor- 
bacensis,  Golfradus  abbas  de  Wicziburc,  Tibaldus  dux  Lotheringie,  comes  Egeno  de 
Vrahc,  comes  Lodowicus  de  Wirtiberc,  comes  Everardus  de  Helfinstein,  Henricus 
de  Niffen,  et  quam  plures  ahi. 

Actum  apud  Hagnowe,  anno  dominice  incarnationis  millesimo  ducentesimo  nono 
decimo,  mense  Septembris,  indictione  octava. 

Nos  autem  pre  oculis  habentes  dilectionis  et  grafie  puritatem,  quam  predictus 
pater  noster  summus  pontifex  in  nostra  promotione  laudabiliter  dignoscitur  habuisse, 
et  quod  de  bono  in  melius  ad  exaltationem  nostram  intendit,  scriptum  ipsum,  sicut 
continetur  superius,  confìrmamus  et  volumus  ab  omnibus  observari,  et  ad  maiorem 
securitatem  presens  scriptum  fieri  fecimus  bulla  aurea  typario  nostre  maiestatis 
impressa  fìrmatum. 

Datum  Capue  post  curiam  sollempniter  celebratam,  anno  dominice  incarnationis 
millesimo  ducentesimo  vicesimo  primo,  mense  Ianuarii,  indictione  nona  et  anno  imperii 
nostri  primo;  feliciler  amen. 

Da  Mommi.  Genti  Histor.,  toc.  cit.  113s.  (n.90),  ma  il  giuramento  di  Hagenau  da  ibid. 
79s.  (n.  66),  collazionatone  l'autografo  in  AA.  I-XVIII 26  (già  Arni.  I,  e.  IV,  n.  2)  nell'Ar- 
chivio segreto  Vaticano. 


48  Giovanni  Stizza  Terra  re  d'Inghilterra  a.  1212 


XII. 

PROMESSE  DI  GIOVANNI  SENZA  TERRA  RE  D'INGHILTERRA. 


1.  -  Pace  coi  prelati  del  regno. 

27  febbraio  1212. 

a)  -  Lettera  ti' Innocenzo  III,  che  fissa  le  condizioni. 

Joanni  illustri  regi  Angliae,  spiritum  consilii  sanioris. 

Auditis  verbis  nuntiorum  tuorum,  qui  ad  nostrani  praesentiam  pervenerunt,  etsi 
non  illa  nobis  ex  parte  tua  suftìcienter  obtulerint  quae  sunt  ad  satisfactionem  suffi- 
cientia  competentem  super  multis  et  magnis  injuriis  et  jacturis  quas  longo  jam 
tempore  intulisti  Ecclesiae  Anglicanae  contra  divini  nominis  gloriam  et  apostolicae 
sedis  honorem,  in  periculum  animae  ac  dispendium  iamae  tuae,  adhuc  tamen  expe- 
riri  volentes  utrum  te  revocare  possimus  ab  errore  ad  veritatem,  ecce  tibi  bene- 
dictionem  et  maledictionem  proponimus,  ejusexemplo  qui  per  Moysem  iamulum  suum 
benedictiones  et  maledictiones  proposuit  nliis  Israel,  ut  eligas  quam  malueris,  vel 
benedictionem,  si  satisfeceris,  ad  salutem,  vel  maledictionem,  si  contempseris,  ad 
ruinam.  Licet  enim  quasdam  nobis  litteras  destinaveris,  quibus  asseruisti  habiturum 
te  ratum  quidquid  abbas  de  Belloloco  et  frater  A.  Marcel  '  et  alii  quatuor  nuntii  tui 
super  negotio  Cantuariensis  Ecclesiae  agerent  coram  nobis,  quia  tamen  ex  iis  non- 
nisi  tres  ad  nostram  pervenere  praesentiam,  ii  sine  aliis  nihil  facere  poterant  secundum 
earumdem  continentiam  litterarum.  Praeterea  non  agitur  tantum  de  negotio  Cantua- 
riensis Ecclesiae,  sed  totius  Ecclesiae  Anglicanae,  quam  impie  persequendo  niteris 
ancillare:  propter  quod  anathematis  meruisti  vinculo  innodari.  li  vero  tres  nuntii 
nobis  ad  ultimum  obtulerunt  quod  secundum  illam  formam  satisfacere  promittebas 
quam  per  dilectos  hlios  Pandulphum  subdiaconum  et  fratrem  Durandum  familiares 
nostros  tibi  curavimus  destinare.  Verum  cum  per  te  steterit  quo  minus  secundum 
eamdem  formam  pax  fuerit  reformata,  et  postea  peiora  prioribus  attentaveris,  nos 
ad  eam,  quae  prò  maiori  parte  gratiam  continebat,  minime  iam  tenemur,  cum  ipsa 
gratia  reddideris  te  indignum.  Ut  autem  vincamus  in  bono  malum  et  omnem  tibi 
excusationis  materiam  auferamus,  adhuc  eam  parati  sumus  servare,  si  usque  ad 
Kalendas  Junii  proxime  venturas  per  juramenta  quatuor  baronum  tuorum  juran- 
tium,  te  praesente  ac  mandante,  in  animam  tuam,  et  per  patentes  tuas  litteras  repro- 
miseris  quod  eam  lìdeliter  et  efficaciter  adimplebis  secundum  expositiones  et  expla- 
nationes  quas  ad  omnis  dubitationis  scrupulum  removendum  duximus  adhibendas,  et 
infra  eumdem  terminum  hoc  totum  significaveris  per  tuas  patentes  litteras  venera- 
bili fratri  nostro  Stephano  Cantuariensi  archiepiscopo  et  qui  cum  eo  sunt  episcopis 
suis.  Alioquin  eius  exemplo  qui  populum  suum  de  servitine  Pharaonis  in  manu  valida 

1  /.'.  ,.  i  ii.    .  \i  .i  celi  •. 


a.  1212 


Giovanni  Sema  Jena  re  ^Inghilterra  49 


liberavit,  Anglicanam  Ecclesiam  in  forti  brachio  de  servitute  tua  studebimus  liberare; 
praedicentes  nunc  tibi  veraciter  et  constanter  quod  si  pacem  recipere,  cum  vales, 
non  vis,  cum  volueris  non  valebis,  eritque  inutilis  poenitentia  post  ruinam;  sicut  per 
eorum  exempla  potes  cognoscere  qui  diebus  istis  umilia  praesumpserunt.  Formam 
vero  quam  praefatis  nuntiis  nostris  injunximus  praesentibus  tibi  litteris  mittimus 
interclusam. 

Expositiones  autem  et  explanationes  sunt  istae.  In  primis  itaque  solemniter  et 
absolute  jurabis  stare  mandatis  nostris  coram  legato  vel  delegato  nostro  super 
omnibus  prò  quibus  a  nobis  exeommunicatus  existis,  et  veram  pacem  ac  plenam 
securitatem  praestabis  venerabilibus  fratribus  Stephano  Cantuariensi  archiepiscopo, 
Willelmo  Londoniensi,  Eustachio  Eliensi,  Aegidio  Herefordensi,  Jocelino  Bathoniensi, 
et  Huberto  Lincolniensi  episcopis,  ac  dilectis  filiis  priori  et  monachis  Cantuarien- 
sibus,  Roberto  quoque  filio  Walteri,  et  Eustachio  de  Vesci,  nec  non  caeteris  clericis 
et  laicis  hoc  negotium  contingentibus,  praestando  simul  coram  eodem  legato  vel 
delegato  nostro  publice  juramentum  quod  ipsos  cum  suis  nec  laedes  nec  laedi  facies 
aut  permittes  in  personis  et  rebus,  eisque  omnem  indignationem  dimittes,  et  in  gra- 
tiam  tuam  eosdem  recipies,  ac  bona  fide  tenebis,  quodque  praefatos  archiepiscopum  et 
episcopos  non  impedies  nec  permittes  aut  facies  impediri  quo  minus  ipsi  libere  suum 
exsequantur  officium,  et  piena  suae  jurisdictionis  auctoritate,  prout  debent,  utantur; 
et  super  iis  tam  nobis  quam  ipsi  archiepiscopo  et  singulis  episcopis  tuas  patentes 
litteras  exhibebis,  faciens  ab  episcopis  et  comitibus  ac  baronibus  tuis,  quot  et  quos 
praefati  archiepiscopus  et  episcopi  postulaverint,  juramenta  et  patentes  eorum 
litteras  exhiberi  quod  ipsi  bona  fide  studebunt  ut  haec  pax  et  securitas  firmiter 
observetur.  Et  si  forte  (quod  Deus  avertat),  per  te  ipsum  vel  alios  contraveneris, 
ipsi  prò  Ecclesia  contra  violatores  securitatis  et  pacis  mandatis  apostolicis  inhae- 
rebunt,  tuque  perpetuo  custodiam  vacantium  Ecclesiarum  amittes.  Quod  si  forte 
nequiveris  eos  ad  hanc  ultimam  juramenti  partem  inducere,  videlicet  quod  si  per 
teipsum  vel  alios  contraveneris,  ipsi  prò  Ecclesia  contra  violatores  securitatis  et 
pacis  mandatis  apostolicis  inhaerebunt,  tu  propter  hoc  nobis  ac  Romanae  Ecclesiae 
per  tuas  patentes  litteras  obligabis  omne  jus  patronatus  quod  habes  in  Ecclesiis 
Anglicanis.  Omnes  autem  litteras  quae  prò  securitate  praedictorum  sunt  exhibendae 
praefatis  archiepiscopo  et  episcopis  ante  suum  ingressum  in  Angliam  destinabis. 
Si  vero  tibi  placuerit,  saepefati  archiepiscopus  et  episcopi  praestabunt,  salvo  honore 
Dei  et  Ecclesiae,  juratoriam  et  litteratoriam  cautionem  quod  ipsi  nec  per  se  nec 
per  alios  contra  personam  vel  coronam  tuam  aliquid  attentabunt,  te  illis  praedi- 
ctam  securitatem  et  pacem  illibatam  servante.  De  ablatis  autem  plenam  restitu- 
tionem  et  de  damnis  recompensationem  sufficientem  omnibus1  impendes,  tam  cle- 
ricis 2  quam  laicis  3  universis  ad  hoc  negotium  pertinentibus,  non  solum  rerum, 
verum  4  etiam  libertatum,  eisque  libertates  redditas  conservabis,  archiepiscopo  qui- 
dem  et  episcopo  Lincolniensi  a  tempore  suae  confirmationis,  aliis  autem  a  tempore 
discordiae  inchoatae. 

1  Reg.  Val.  om. 

-  Reg.  Val.  :  >  clericis  omnibus  ■. 
3  Reg.  Val.:  «  quam  etiam  laicis  ». 
»  Reg.  Vai.:  «  sed  ». 


50  Giovanni  Senza   Terra  re  d'Inghilterra  a.  1212 


Nec  obstabit  aliqua  pactio  vel  promissio  seu  concessici  quominus  et  damna  recom- 
pensentur  et  restituantur  ablata  tam  vivorum  quam  etiam  defunctorum.  '  Nec  de  ablatis 
aliquid  retinebis  praetextu  servitii  quod  tibi  dcbuerit  impendi;  sed  postea  tibi  debita 
prò  servitio  compensatio  tribuetur;  statimque  facies  omnesquos  detines  clericos  abso- 
lute  dimitti  ac  restitui  propriae  ìibertati,  et  etiam  laicos  qui  occasione  hujus2  negotii 
detinentur.  Incontinenti  quoque  post  adventum  illius  qui  te  debebit  absolvere  facies  de 
parte  restitutionis  ablatorum  octo  milia  librarum  legalium  sterlingorum  prò  persolven- 
dis  debitis  et  faciendis  expensis,  nuntiis  praedictorum  archiepiscopi  et  episcoporum 
ac  monachorum  Cantuariensium  assignari  sine  impedimento  quolibet  per  tuam  potesta- 
tem  ad  eos  libere  deferenda,  ut  expediti  revertantur  in  Angliam  honorifice  revocati, 
videlicet  Stephano  Cantuariensi  archiepiscopo  duo  milia  et  quingentas  libras,  Willelmo 
Londoniensi  episcopo  septingentas  et  quinquaginta  libras,  Eustachio  Eliensi  mille  et 
quingentas  libras,  Aegidio  Herefordensi  septingentas  et  quinquaginta  libras,  Joee- 
lino  Bathoniensi  septingentas  et  quinquaginta  libras,  Huberto  Lincolniensi  septin- 
gentas et  quinquaginta  libras,  priori  et  monachis  Cantuariensibus  mille  libras. 3  Sed 
protinus4  absque  mora  postquam  pacem  istam  duxeris  acceptandam  resignari  facies 
archiepiscopo  et  episcopis,  et  clericis  ac  Ecclesiis  universis  in  manibus  nuntiotum 
vel  procuratorum  ipsorum  omnia  immobilia  cum  administratione  libera  eorumdem, 
et  in  pace  dimitti.  Interdictum  etiam  vulgariter  utlagatio  nuncupatum,  quod  proponi 
fecisti  contra  personas  ecclesiasticas,  publice  revocabis,  protestando  per  tuas  patentes 
litteras  archiepiscopo  tribuendas  id  ad  te  de  personis  ecclesiasticis  nullatenus  per- 
tinere,  quodque  illud  de  caetero  contra  personas  ecclesiasticas  non  facies  promul- 
gare Revocabis  praeterea  utlagationem  laicorum  ad  hoc  negotium  pertinentium,  et 
remittes  hominia  quae  post  interdictum  ab  ecclesiarum  hominibus  recepisti  praeter 
regni  consuetudinem  et  ecclesiasticam  libertatem.  Si  vero  super  damnis  vel  ablatis 
aut  eorum  quantitate  vel  aestimatione  quaestio  fuerit  de  facto  suborta,  per  legatum 
aut  delegatum  nostrum  receptis  probationibus  publice  terminetur.  Et  his  omnibus 
rite  peractis,  relaxabitur  sententia  interdicti.  Super  caeteris  autem  capitulis  si  quae 
fuerint  dubitationes  subortae,  de  quibus  merito  valeat  dubitari,  nisi  per  legatum 
vel  delegatum  nostrum  de  partium  fuerint  voluntate  sopitae,  ad  nostrum  referantur 
arbitrium,  ut  quod  super  iis  decreverimus  observetur.  Remittimus  igitur  ad  tuam 
regalem  praesentiam  praefatum  subdiaconum  et  familiarem  nostrum  Pandulphum, 
nobis  et  fratribus  nostris  merito  suae  probitatis  acceptum,  fideliter  consulentes  ut  his 
quae  tibi  ex  parte  nostra  suggesserit  omni  dubitatone  postposita  benevolum  imper- 
tiaris  assensum. 

Datum  Laterani,  III  Kal.  Martii,  pontificatus  nostri  anno  quinto  decimo. 

Da  Mk.ni-,  Patrol.  lai, CCXVI, 772-776,  collazionato  il  Reg.  Vat.8,  f.  132'-133r  nell'Ai* 
chlvlo  secreto  Vaticano. 


1  Rt  ^.   Val.  :  1  morruoruni  ». 
-  J\'i x-  Val,:  •  huiusmodi  ». 

li  "    livi  1    1    1  ioe  Londra,  Batti,  Ely,  Heri  ford  e  Lincoln. 
,  Id,  «et». 


a.  1813  Giovanni  Senza  Terra  re  d'Inghilterra  51 


b)  -  Lettera  con  cai  il  re  neretta  le  condieioni. 

13  nitigi;io  1213. 

Joannes  Dei  gratia  rex  Angliae,  dominus  Hiberniae,  dux  Normaniac  '  et  Aqui- 
taniae,  comes  Andegavensis,  omnibus  praesentes  litteras  inspecturis  salutem.  Per 
has  patentes  litteras  sigillo  nostro  munitas  volumus  esse  notum  quod  nobis  praesen- 
tibus  et  mandantibus  ii  quatuor  nostri  barones,  scilicet  Willelmus !  comes  Sarisberiae 
frater  noster,  Reginaldus  comes  Bononiensis,  Willelmus  comes  Warennae,  Willelmus 
comes  de  Ferraria,  juraverunt  in  animam  nostrani  quod  nos  subscriptam  pacis 
formam  bona  fide  curabimus  per  omnia  observare.  In  primis  itaque  solemniter  et 
absolute  jurabimus  stare  mandatis  domini  papae  coram  eius  legato  vel  delegato 
super  omnibus  prò  quibus  exeommunicati  sumus  ab  ipso,  et  veram  pacem  ac  plenam 
securitatem  praestabimus  venerabilibus  viris  Stephano  Cantuariensi  archiepiscopo, 
Willelmo  Londoniensi,  Eustachio  Eliensi,  Aegidio  Herefordensi,  Jocelino  Bathoniensi  et 
Huberto  Lincolniensi  episcopis,  priori  quoque  ac  monachis  Cantuariensibus,  et  Roberto 
(ìlio  Walteri,  ac  Eustachio  de  Vesci,  nec  non  et3  caeteris  clericis  ac  laicis  hoc  negotium 
contingentibus,  praestando  simul  coram  eodem  legato  vel  delegato 4  publice  jura- 
mentum  quod  ipsos  cum  suis  nec  laedemus  nec  laedi  faciemus  vel  permittemus  in 
personis  vel  rebus,  eisque  dimittemus  omnem  indignationem,  et  in  gratiam  nostram 
recipiemus  eosdem  ac  tenebimus  bona  fide,  quodque  praefatos  archiepiscopum  et 
episcopos  non  impediemus  nec  faciemus  aut  permittemus  aliquatenus  impediri  quo 
minus  ipsi  libere  suum  exsequantur  oftìcium  et  piena  suae  jurisdictionis  auctoritate, 
prout  debent,  utantur;  et  super  iis  tam  domino  papae  quam  ipsi  archiepiscopo  et 
singulis  episcopis  nostras  patentes  litteras  exhibebimus,  facientes  ab  episcopis  et 
comitibus  ac  baronibus  nostris,  quot  et  quos  praefati  archiepiscopus  et  episcopi  postu- 
laverint,  juramenta  et  eorum  patentes  litteras  exhiberi  quod  ipsi  bona  fide  stude- 
bunt  ut  haec  pax  et  securitas  firmiter  observetur.  Et  si  forte  (quod  Deus  avertat), 
per  nos  ipsos  vel  alios  contravenerimus,  ipsi:'  prò  Ecclesia  contra  violatores  securi- 
tatis  et  pacis  mandatis  apostolicis  inhaerebunt,  nosque  perpetuo  vacantium  eccle- 
siarum  custodiam  amittamus. 

Quod  si  forte  nequiverimus  eos  ad  hanc  ultimam  juramenti  partem  inducere, 
vidclicet  quod  si  per  nos  ipsos  vel  alios  contravenerimus,  ipsi  prò  Ecclesia  contra 
violatores  securitatis  et  pacis  mandatis  apostolicis  inhaerebunt,  nos  propter  hoc 
domino  papae  ac  Ecclesiae  Romanae  per  nostras  patentes  litteras  obligabimus1''  omne 
jus  patronatus  quod  habemus  in  Ecclesiis  Anglicanis.  Et  omnes  litteras  quae  prò 
securitate  praedictorum  sunt  exhibendae  praefatis  archiepiscopo  et  episcopis  ante 
suum  ingressum  in  Angliam  transmittemus.  Si  vero  nobis  placuerit,  saepefati  archie- 
piscopus et  episcopi  praestabunt,  salvo  honore  Dei  et  Ecclesiae,  juratoriam  et  litte- 


1  Mickf,  contro  la  su;i  fonte:  .  N'urthmanniae  ». 

8  Cosi,  rettamente,  Reg.  Vut.  invece  del  ■  Walterus  •  di  Migne. 

1  Reg.  Val.  "m. 

1  /?<X.  Voi. :  «subdelegato». 

"  Migse  :   *  ipse  ». 

<■  Migne  ci  Baluzb,  da  cui  prende:  «  obligavimus  ». 


Giovanili  Senea  tetra  re  d'Inghilterra  a.  1218 


ratoriam  cautionem  quod  ipsi  nec  per  se  nec  per  alios  contra  personam  vel  coronam 
nostrani  aliquid  attentabunt,  nobis  praedictam  eis  securitatem  et  pacem  servantibus 
illibatam.  De  ablatis  autem  plenam  restitutionem  et  de  damnis  recompensationem 
sufficientem  omnibus  impendemus,  tam  clericis  omnibus  quam  etiam  laicis  universis 
ad  hoc  negotium  pertinentibus,  non  solum  rerum,  sed  etiam  libertatum,  et  restitulas 
conservabimus  libertates,  archiepiscopo  quidem  et  episcopo  Lincolniensi  a  tempore 
suae  contirmationis,  aliis  autem  a  tempore  discordiae  inchoatae.  Nec  obstabit  aliqua 
pactio  vel  promissio  seu  concessio  quo  minus  et  damna  recompensentur  et  resti- 
tuantur  ablata  tam  vivorum  quam  etiam  defunctorum.  '  Nec  de  iis  aliquid  retine- 
bimus  praetextu  servitii  quod  debuerit  nobis  impendi,  sed  postea  debita  nobis  prò 
servitio  recompensatio  tribuetur.  Statimque  omnes  quos  detinemus  clericos  faciemus 
absolute  dimitti  ac  restituì  propriae  libertati,  et  etiam  laicos  qui  occasione  hujus 
negotii  detinentur.  Incontinenti  quoque  post  adventum  illius  qui  nos  debebit  absol- 
vere  faciemus  de  parte  restitutionis  ablatorum  octo  millia  librarum  legalium  ster- 
lingorum  prò  persolvendis  debitis  et  faciendis  expensis  nuntiis  praedictorum  archie- 
piscopi et  episcoporum  ac  monachorum  Cantuariensium  assignari,  sine  impedimento 
quolibet  per  potestatem  nostram  ad  eos  libere  deferenda,  ut  expediti  revertantur  in 
Angliam  honorifice  revocati,  videlicet  Stephano  Cantuariensi  archiepiscopo  duo  millia 
et  quingentas  libras,  Willelmo  Londoniensi  septingentas  et  quinquaginta  libras,  Eusta- 
chio Eliensi  mille  et  quingentas  libras,  Aegidio  Herefordensi  septingentas  et  quin- 
quaginta libras,  Jocelino  Bathoniensi  septingentas  et  quinquaginta  libras,  Huberto 
Lincolniensi  septingentas  et  quinquaginta  libras,  priori  et  monachis  Cantuariensibus 
mille  libras.  Sed  protinus  absque  mora  postquam  pacem  istam  duxerimus  acce- 
ptandam  resignari  faciemus  archiepiscopo  et  episcopis  et  clericis  ac  ecclesiis  uni- 
versis in  manibus  nuntiorum  vel  procuratorum  ipsorum  omnia  immobilia  cum  admi- 
nistratione  libera  eorumdem  et  in  pace  dimitti.  Interdictum  vero  vulgariter  utlagatio 
nuncupatum,  quod  proponi  fecimus  contra  personas  ecclesiasticas,  publice  revoca- 
bimus,  protestando  per  nostras  patentes  litteras  archiepiscopo  tribuendas  id  ad  nos 
de  personis  ecclesiasticis  nullatenus  pertinere,  quodque  illud  de  caetero  contra  per- 
sonas ecclesiasticas  nullatenus  faciemus  proponi.  Revocantes  praeterea  utlagationem 
laicorum  ad  hoc  negotium  pertinentium,  et  remittentes  hominia  quae  post  inter- 
dictum recepimus 2  ab  ecclesiarum  hominibus  praeter  regni  consuetudinem  et  eccle- 
siasticam  libertatem.  Si  vero  super  damnis  vel  ablatis  aut  eorum  quantitate  vel  aesti- 
matione  quaestio  fuerit  de  facto  suborta,  per  legatum  vel  delegatum  domini  papae 
receptis  probationibus  publice  terminetur.  Et  his  omnibus  rite  peractis,  relaxabitur 
sententia  interdicti.  Super  caeteris  autem  capitulis  si  quae  fuerint  dubitationes 
subortae,  de  quibus  merito  valeat  dubitari,  nisi  per  legatum  vel  delegatum  domini 
papae  de  partium  fuerint  voluntate  sopitae,  ad  ipsius  referantur  arbitrium,  ut  super 
iis  quod  ipse  decreverit  observetur.  Teste  me  ipso,  apud  Doveram  13  die  Maii,  anno 
regni  nostri  quarto  decimo. 

Da    MlGNE,    loc.  cit.    876-878,  collazionato   il    Reg.    Vat.  8,  f.   154    (Archivio   segreto 
Vaticano). 


•  mortuorum 

i  iims  ., 


a.  1^13  Giovanni  Senea  Terra  re  d'Inghilterra  53 


e).  -  Lettera  di  Innocenzo  III  ai  prelati. 

31  ottobre  1213. 

Dublinensi  archiepiscopo  et  Norwicensi  et  Wintoniensi  episcopis,  et  nobilibus 
viris  Guillelmo  Saresberiensi,  G.  filio  Petri  Essexiae,  R.  Boloniae,  R.  Cestriae,  W.  Vua- 
ranniae,  W.  marescallo  Pambrociae,  R.  li  Bigot  Norfolciae,  W.  Arundelli,  Guillelmo 
de  Ferr.  et  Saero  '  Wintoniae  comitibus,  et  R.  filio  Rogeri  ;  W.  Brigerte,  R.  de  Ros, 
G.  filio  Ranfredi,2  R.  de  Mortuomari,  P.  filio  Heberti,  et  W.  de  Albiniaco. 

In  forma  concordiae  qua3  cum  multa  deliberatione  providimus  prò  reformanda 
pace  inter  charissimum  in  Christo  filium  nostrum  Joannem  Anglorum  regem  illu- 
strem  et  Ecclesiam  Anglicanam  hoc  inter  caetera  continetur  expressum,  quod  idem 
rex  veram  pacem  et  plenam  securitatem  praestabit  venerabilibus  viris  Stephano 
Cantuariensi  archiepiscopo,  Willelmo  Londoniensi,  Eustachio  Eliensi,  Aegidio  Here- 
fordensi,  Jocelino  Bathoniensi  et  Huberto  Lincolniensi  episcopis,  priori  quoque  ac 
monachis  Cantuariensibus  et  Roberto  filio  Walteri  ac  Eustachio  de  Vesci,  nec  non 
caeteris  clericis  ac  laicis  hoc  negotium  contingentibus,  praestando  simul  coram  legato 
vel  delegato  nostro  publice  juramentum  quod  ipsos  cum  suis  nec  laedet  nec  laedi 
faciet  vel  permittet  in  personis  vel  rebus,  eisque  omnem  indignationem  dimittet,  et 
in  gratiam  suam  eosdem  recipiet  ac  bona  fide  tenebit,  quodque  praefatum  archiepi- 
scopum  et  episcopos  non  impediet  nec  faciet  aut  permittet  aliquatenus  impediri  quo- 
minus  ipsi  libere  suum  exsequantur  officium  et  piena  suae  jurisdictionis  auctoritate, 
prout  debent  utantur,  et  super  iis  tam  nobis  quam  ipsi  archiepiscopo  et  singulis  epi- 
scopis suas  patentes  litteras  exhibebit,  faciens  ab  episcopis  et  comitibus  ac  baronibus 
suis,  quot  et  quos  praefati  archiepiscopus  et  episcopi  postulaverint,  juramenta  et 
eorum  patentes  litteras  exhiberi  quod  ipsi  bona  fide  studebunt  ut  haec  pax  et  secu- 
ritas  firmiter  observetur,  et  si  forte  (quod  Deus  avertat),  idem  rex  per  seipsum  vel 
alios  contravenerit,  ipsi  prò  Ecclesia  contra  violatores  securitatis  et  pacis  mandatis 
apostolicis  inhaerebunt,  ac  dictus  rex  perpetuo  custodiam  vacantium  Ecclesiarum 
amittat.  Sane  intelleximus  vos  prò  praescripta  securitate  ac  pace  jurasse  vestrasque 
patentes  litteras  tradidisse.  Unde  per  apostolica  vobis  scripta  mandamus  quatenus 
ad  consummandam  et  conservandam  formam  ejusdem  securitatis  et  pacis  diligens 
studium  impendatis  et  operam  efficacem.  Ne  quis  autem  ex  hujus  vinculo  cautionis 
occasionem  assumat  contra  praefatum  regem  aliquam  turbationis  matcriam  susci- 
tando cum  per  eam  sic  illis  ad  necessariam  securitatem  et  pacem  velimus  esse 
provisum  quod  isti  ad  gravamen  indebitum  vel  incommodum  non  redundet,  prae- 
sentium  vobis  auctoritate  praecipimus  quatenus,  si  quid  forsan  emerserit  quod 
contra  praescriptam  securitatem  et  pacem  facere  proponatur,  non  ante  cujusquam 
instinctu  adversus  eumdem  regem  aliquatenus  moveamini  quam  consulto  Romano 
pontifice  ipsius  recipiatis  cum  responso  mandatum  qui  omnia  consuevit  aequo 
libramine   moderari,  cum   hoc   ipsum   in   praedicta   forma  contineatur  expressum, 


1  Mignk  :   «  Sacro  ». 
8  Mig.ve:  «  Ranfredi  . 
5  Reg.  Val.  :  ■  quam  i 


Giovanni  Senza  Terra  re  d'Inghilterra  a.  1213 


quod  vos  prò  Ecclesia  contra  violatores  securitatis  et  pacis  debetis  mandatis  apo- 
stolicis  inhaerere. 

Datum  Laterani,  II  Kal.  Novemb.,  pontificatus  nostri  anno  sexto  decimo. 

I  )a  Migne,  loc.  cit.  925s.  collazionato  il  Reg.  Val.  8,  f.  162M631  (Archivio  segreto  Vaticano). 


2.  -  Innocenzo  IH  conferma  la  pace  fra  il  re  ed  i  prelati  circa  le  elezioni. 

30  marzo  1215. 

Innoccntius  episcopus  servus  servorum  Dei,  venerabilibus  fratribus  et  dilectis 
rìliis  universis  Ecclesiarum  praelatis,  per  Angliam  constitutis,  salutem  et  apostolicam 
benedictionem. 

Dignis  laudibus  attollimus  magnificentiam  Creatoris,  quod,  postquam  idem,  qui 
est  mirabilis  et  terribilis  in  consiliis  super  filios  hominum,  aliquandiu  toleravit  ut 
peiilando  discurreret  per  areolam  horti  sui  spiritus  tempestatis,  quasi  ludens  taliter 
in  orbe  terrarum  '  ut  sic  ostenderet  infirmitatem  et  insuffieientiam  nostram  nobis,  - 
statim,  cum  voluit,  Aquiloni  dixit  Da,  et  Austro  Noli  prohibere,  imperansque  ventis 
et  mari  statuit  procellam  in  auram,  ut  nautae  portum  quietis  inveniant  peroptatum. 

Cum  enim  inter  regnum  et  sacerdotium  Anglicanum  non  sine  magno  periculo 
atque  damno  super  electionibus  praelatorum  gravis  fuerit  controversia  diutius  agi- 
tata, ilio  tandem  cui  nihil  est  impossibile,  quique  ubi  vult  spirat  mirabiliter  operante, 
charissimus  in  Christo  filius  noster  J.  rex  Anglorum  illustris,  liberaliter  ex  mera 
et  spontanea  voluntate,  de  consensu  communi  suorum  baronum,  prò  salute  animae 
suae  ac  praedecessorum  et  successorum  suorum,  vobis  concessit  et  suis  litteris  con- 
firmavit,  ut  de  caetero  in  universis  et  singulis  ecclesiis  ac  monasteriis,  cathedralibus 
et  conventualibus  totius  regni  Angliae,  in  perpetuum  libere  fiant  electiones  quorum- 
cumque  praelatorum,  majorum  etiam  et  minorum. 

Nos  igitur  hoc  gratum  et  ratum  habentes,  concessionem  huiusmodi,  vobis  et  per 
vos  ecclesiis  et  successoribus  vestris,  prout  in  ejusdem  regis  litteris  perspeximus3 
contineri,  auctoritate  apostolica  confirmamus,  et  praesentis  scripti  patrocinio  com- 
munimus. 

Ad  majorem  autem  firmitatem  '  et  perpetuam  memoriam  hujus  rei,  praefatas 

regis  litteras  super  hoc  confectas  praesentibus  inseri  fecimus,  quarum  tenor  talis  est  : 

«  Joannes  Dei  gratia  rex  Angliae,  dominus  Hiberniae,  dux  Normanniae  et  Aqui- 

taniae,  et  comes  Andegaviae,  archiepiscopis,  episcopis,  comitibus,  baronibus,  et  mili- 

tibus,  ballivis  et  omnibus  has  litteras  visuris,  salutem. :' 

«  Quoniam  inter  nos  et  venerabiles  patres  nostros,  Stephanum  Cantuariensem 
archiepiscopum,  totius  Angliae  primatem  et  Sanctae  Romanae  Ecclesiae  cardinalem, 
Willelmum  Londoniensem,  Eustachium  Elyensem,  Egidium   Herefordiensem,  Joce- 

'  Mi'. v>   om.  •  in  orbi-  terrarum». 

•  Miche:  •  nostrani;  nobia  .. 

mus  .. 

•  Migri   om. 

.-1.1.   «  CI    -  + 1  '  li  ni  .  ! 


a.  1813  Giovanni  Senea  Tara  re  d'Inghilterra  55 


linum  Bathoniensem  et  Glastoniensem,  et  Hugonem  Lincolniensem  episcopos  super 
damnis  et  ablatis  eorum,  tempore  interdicti,  per  Dei  gratiam  de  mera  et  libera  volun- 
tate  utriusque  partis,  piene  convenit,  volumus  '  non  solum  eis  quantum  secundum 
Deum  possumus,  satisfacere,  verum  etiam  toti  Ecclesiae  Anglicanae  salubriter  et 
utiliter  in  perpetuimi  providere. 

«  Inde  est  quod,  qualiscunque  consuetudo  temporibus  nostris  et  praedecessorum 
nostrorum  hactenus  in  Ecclesia  Anglicana  fuerit  observata,  et  quidquid  juris  nobis 
hactenus  vendicaverimus  '  in  electionibus  quorumcunque  praelatorum;  nos,  ad  ipso- 
rum  petitionem,  prò  salute  animae  nostrae  et  praedecessorum  ac  successorum  nostro- 
rum  regum  Angliae,  liberaliter,  mera  :|  et  spontanea  voluntate,  de  communi  consensu 
baronum  nostrorum,  concessimus  et  constituimus,  et  hac  praesenti  charta  nostra 
contìrmavimus,  ut  de  caetero  in  universis  et  singulis  ecclesiis  et  monasteriis,  cathedra- 
libus  et  conventualibus  totius  regni  nostri  '  Angliae,  liberae  sint  in  perpetuum  electio- 
nes  quorumcunque  praelatorum,  majorum  et  minorum,  salva  nobis  et  haeredibus 
nostris  custodia  ecclesiarum,  et  monasteriorum  vacantium,  quae  ad  nos  pertinent. 

«  Promittimus  etiam  quod  nec  impediemus  nec  impediri  permittemus  per  nostros, 
nec  procurabimus  quin  in  singulis  et  universis  ecclesiis  et  monasteriis  memoratis, 
postquam  vacaverint  praelaturae,  quandocunque  voluerint,  libere  sibi  praeficiant 
electores  pastorem,  petita  tamen  prius  ar'  nobis  et  haeredibus  nostris  licentia  eligendi, 
quam  non  denegabimus  nec  differemus. 

«  Et  si  forte,  quod  absit,  denegaremus  vel  differremus,  nihilominus  procedent 
electores  ad  electionem  canonicam  faciendam,  et  similiter  post  celebratam  electionem 
noster  requiratur  assensus,  quem  non  denegabimus,  nisi  aliquid  rationabile  propo- 
suerimus,  et  legitime  probaverimus,  propter  quod  non  debeamus  consentire. 

«  Quare  volumus  et  fìrmiter  jubemus,  ne  quis,  vacantibus  ecclesiis  vel  monaste- 
rii>,  contra  hanc  nostram  concessionem  et  constitutionem  in  aliquo  veniat,  vel  venire 
praesumat.  Si  quis  vero  contra  hoc  aliquo  unquam  tempore  venerit, 6  maledictionem 
omnipotentis  Dei  et  nostram  incurrat. 

Hiis  testibus, 

P.  Wintoniensi  episcopo.  W.  comite  de  Ferrariis. 

W.  Marescallo  comite  Pembroc.  W.  Briwerr'. 

W.  comite  Warennae.  \V.  filio  Geroldi. 

R.  comite  Cestriae.  W.  de  Cantilupo. 

S.  comite  Wintoniae.  H.  de  Nevill'. 

G.  de  Mandevilla  comite  Roberto  de  Vere. 

Gloucestriae  et  Essexiae.  W.  de  Hunteingefeld. 

Datum  per  manus  Magistri  Ricardi  de  Mariscis  cancellarli  nostri,  quinto  decimo 
die  Januarii,  apud  Novum  Templum  London',  anno  regni  nostri  sexto  decimo  ».7 


Mh. ni    add.  «  nos  ». 

Mi'. ni-  om. 

Mi'. ni-  om. 

MlGNE  ora. 

MlGNE  om. 

Miche:  «  veniret  •. 

Mic.ve  om.  «  Hiis  -  sexto  decimo  i 


56 


Sancio  II  di  Portogallo  «•  1238 


Nulli  ergo  omnino  hominum  liceat  hanc  paginam  nostrae  confirmationis  incin- 
gere, vel  ei  ausu  temerario  contraire.  Si  quis  autem  hoc  attentare  praesumpserit, 
indignationem  omnipotentis  Dei  et  beatorum  Petri  et  Pauli  apostolorum  ejus,  se 
noverit  incursurum. 

Datum  Laterani,  tertio  Kalend.  Aprilis,  pontificati^  nostri  anno  octavo  decimo. 

Da  Migne,  Patrol.  lat.,  CCXVII,  246-248,  collazionata  l'edizione,  da  lui  malamente  ripro- 
dotta, in  Th.  Rymer,  Foedera  etc.  accurantibus  A.  Clarke  et  Fred.  Holbrooke  I,  Londini 
1816,  127s.,  126s.,  che  pubblicano  da  originali  conservati  a  Londra. 


XIII. 
CONVENZIONE  CON  SANCIO  II   RE  DI  PORTOGALLO.1 

a)  -  Condizioni  fissate  da  Gregorio  IX. 

14  aprile  1238. 

..  illustri  regi  Portugalie,  spiritum  consilii  sanioris.  Si  quam  horribile  sit  in  manus 
Dei  viventis  incidere,  debita  meditatione  pensares,  ab  offensione  Sacrosancte  Ecclesie, 
sponse  sue,  quam  ipse  proprio  sanguine  comparavit,  et  servitorum  ejus  cautius 
abstineres.  Ad  nostram  siquidem  audientiam  noveris  pervenisse,  quod  tu,  pretextu 
cujusdam  prave  constitutionis  quam  proavus  tuus  asseritur  edidisse,  videlicet  ut 
mulier  capiatur,  cum  qua  persona  ecclesiastica  reperitur,  officiales  et  quidam  alii 
vassalli  tui  sepe  domus  hujùsmodi  personarum  diocesis  Bracharensis  infringunt,  et, 
sive  inveniantur  cum  eis  mulieres,  sive  non,  easdem  personas  infamant,  et  bona  diri- 
piunt  earumdem  ;  propter  quod  nonnulle  ex  ipsis,  coacte  vexationem  suam  redimere, 
officialibus  et  aliis  certam  persolvunt  pecunie  quantitatem.  Preterea,  si  contingat 
aliquando  quod  venerabilis  frater  noster...  archiepiscopus  Bracharensis  et  ejus  vicarii 
procedant  contra  personas  ecclesiasticas,  puniendo  ipsas,  iuxta  quod  earum  excessus 

1  Ai  13  di  maggio  del  1210  Innocenzo  III  aveva  confermato  una  convenzione,  conclusa 
giusta  un  suo  rescritto,  fra  il  re  di  Portogallo  Sancio  I  e  il  vescovo  di  Porto,  nella  quale 
contenevasi  :  «  vos  prius  ipsum  episcopum  et  suos  in  plenitudine  gratiae  vestrae  bona  fide 
recipiatis ...  et  episcopatum  suum  cum  debita  integritate  eidem  et  patrimonium  suum  cum 
inde  ablatis  restituatis;  de  causis  religiosorum  et  quorumcunque  clericorum  episcopatus  sui 
vos  non  intromittetis  per  vos  vel  per  homines  vestros,  nisi  requisitus  ab  eo,  et  ab  omni 
ipsorum  gravamine  deinceps  desistetis;  et  si  causam  vel  querimoniam  adversus  aliquem 
de  praedictis  habueritis,  non  per  vos,  sed  per  eum,  justitiam  consequemini  ;  si  autem  adversus 
i-piscopum  vel  adversus  suos  per  archiepiscopum  vel  per  summum  pontificem  tantum,  si 
ad  eum  appellatum  fuerit,  vobis,  nisi  cum  eo  aliter  conveneritis,  satisfaciet;  et  vobis  non 
recipientibus  in  protectione  vestra  contra  eum  aliquem  de  suis  subditis,  nec  in  aliquo  amodo 
eum  gravantibus,  neque  impedientibus,  omnia  quae  ad  eum  et  ad  officium  ejus  et  ad  jus 
ecclesiae  suae  pertinent  habeat,  libere  exerceat  et  quiete...  addidimus  etiam  praeterea,  ut 
fabricam  ipsius  ecclesiae  cum  omnibus  pertinentiis  suis  ecclesiae  libere  relinquatis.  Ipsa 
enim  ecclesia  debet  de  ipsa  fabrica  disponere  prout  viderit  expedire  ».  Migne,  Patrol.  lat., 
CCXVI,  272  s. 


a,  1238  Smtcìo  II  iti  Portogallo  57 


exposcunt,  tu  ipsos  quod  penam  hujusmodi  revocent,  tam  per  occupationem  honorum 
suorum,  quam  alias,  prò  tua  voluntate  compellis,  et  per  tuos  facis  integrari  puni- 
tos  ;  ex  quo  crimina  remanent  incorrecta.  Archiepiscopum  quoque  ipsum  ac  personas 
ecclesiasticas  ut  in  tuo  procedant  exercitu,  prò  tue  eitas  arbitrio  voluntatis,  eosque 
ad  hoc  per  te  ac  tuos  cogis  invitos,  ipsis  nisi  iverint  penam  pccuniariam  infiggendo, 
personas  nichilominus  ecclesiasticas  ad  retinendura  homines  et  equos  tuos  in  eccle- 
siarum  domibus  et  ministrandum  eis  necessaria,  subire  angarias  et  perangarias  et 
ad  alia  compellis  onera  inhonesta,  et  tam  tua  quam  baronum  et  oftìcialium  tuorum 
banna  et  statuta  servare;  inter  que  tu  tale  fecisti,  in  odium  Dei  et  ecclesie  ac  mini- 
strorum  ejus,  statutum,  videlicet  ut,  si  quis  possessiones  uliquas  ecclesie  vel  mona- 
sterio  donaverit  inter  vivos  aut  in  ultima  reliquerit  voluntate,  non  liceat  ecclesie 
ipsas  recipere,  nec  eis  aut  cuiquam  persone  ecclesiastice  possessiones  aliquas  com- 
parare, quantumcunque  ab  omni  onere  tributi  vel  servitutis  immunes;  ex  quo  devotio 
fìdelium  et  voluntas  decedentium  nequiter  impeditur.  Ad  hec,  si  qua  persona  eccle- 
siastica, super  possessionibus  vel  rebus  aliis  conventa  a  laico  in  seculari  judicio,  fori 
exceptione  proposita,  ibi  experiri  recuset,  in  rei  petite  possessionem  ponitur  statim 
actor,  sicque  conventus  vel  rem  ipsam  amittit,  vel  sub  non  suo  judice  litigare  aut 
compositionem  cogitur  inire  dampnosam,  et,  quod  gravius  est,  tam  in  criminali 
quam  civili  causa  passim  prefate  persone  compelluntur  subire  judicia  laicorum. 
lnsuper,  quotiens  tu  per  ecclesias  aut  monasteria  facis  transitum,  ab  illis  que  nulla 
obtinent  a  te  regalia,  procurationes,  vel  procurationum  pretextu,'  pecuniam  exigis 
et  extorques,  alias  eadem  pluribus  exactiombus  aggravando.  Et  cum  excommunicatos 
cautius  evitare  deberes,  tu  eosdem  ad  communionem  tuam  scienter  admittis,  bona 
cathedralis  et  aliarum  ecclesiarum  ac  monasteriorum,  sumpta  occasione  qualibet 
contra  ipsa,  frequentius  occupando.  Tu  etiam  non  attendens  quod  laicis,  quantum- 
cumque  religiosis,  super  ecclesiis,  personis  et  rebus  ecclesiasticis  nulla  sit  attributa 
potestas,  quos  obsequendi  manet  necessitas,  non  auctoritas  imperandi,  de  ipsis  contra 
canonica  instituta  disponis,  et,  quod  dolentes  referimus,  bona  occupans  ecclesiarum 
vacantium  Bracharensis  diocesis,  que,  quamdiu  rectores  non  2  haberent,  per  ipsum 
archiepiscopum  aut  eius  vicarios  hactenus  viris  ecclesiasticis  facto  consueverunt 
inventario  commendari,  easdem  facis  per  laicos  custodiri;  ac,  in  quibusdam  earum 
jus  patronatus  tibi  contra  justitiam  vendicare  contendens,  quandoque  ad  eas  personas 
indignas,  extraneas  et  ignotas,  nolentes  in  ipsis  residentiam  facere  nec  ad  presbite- 
ratus  ordinem  promoveri,  eidem  archiepiscopo  representas  ;  que,  te  cogente,  sepius 
admittuntur;  et  aliquando  in  aliquas  ipsarum  personas  intrudis,  archiepiscopo 
minime  requisito.  Ecclesias  etiam  ac  monasteria  et  colonos  ipsarum  per  ofnciales  tuos 
et  baronum  tuorum  adeo  exactionibus  aggravas,  et  aggravari  permittis,  quod  coloni 
suas  colonias  deserere  compelluntur;  alias  ipsum  archiepiscopum,  clerum  et  suos 
injuriis  et  molestiis  et  gravaminibus  opprimendo.  Propter  que  ecclesie  ac  monasteria 
ad  tantam  exinanitionis  miseriam  sunt  deducta,  quod  non  possint  ministros  proprios 
sustentare.  Unde  idem  archiepiscopus  te  sepius  monuit  diligenter  ut  ecclesiis  et 
monasteriis  ac  personis  ecclesiasticis  de  dampnis  et  injuriis  per  te  ac  tuos  irrogatis 


i  Auvray:  «procurationes,  et  ab  aliis,  procurationum  pretextu  • 
-  Auvray  om. 


Sancio  li  di  Portogallo  a.  ìass 


eisdem,  satisfaceres  competenter,  personam  tuam,  et  officiales  ac  subditos  tuos  super 
premissis  vcl  similibus  ab  ecclesiarum  molestiis  cohibendo.  Sed,  te  monitiones 
eiusdem  archiepiscopi  surdis  auribus  transeunte,  idem  post  monitiones  et  expecta- 
tiones  diutinas,  gravamen  ecclesiarum  ulterius  equanimiter  sustinere  non  valens, 
in  tua,  baronum  et  aliorum  tuorum  hominum,  episcoporum  quoque  et  multorum 
relisjiosorum  presentia,  excommunicavit  tam  barones  quam  omnes  alios,  qui  vel  de 
mandato  tuo,  vel  propria  auctoritate,  seu  temeritate  potius,  occasione  quacumque, 
premissis  vel  aliis  similibus  modis,  contra  libertatem  ecclesiasticam  ecclesias,  mona- 
steria  vel  personas  ecclesiasticas  Bracharensis  diocesis  presumerent  aggravare.  Nos 
igitur,  et  saluti  tue  consulere,  et  ecclesiarum  ac  personarum  ecclesiasticarum  indem- 
pnitatibus,  sicut  tenemur,  precavere  volentes,  serenitatem  tuam  auctoritate  presentium 
districtius  inhibemus  ne  per  te,  vel  officiales  aut  vassallos  tuos,  personas  ecclesia- 
ticas  infamare,  vel  domos  infringere  seu  bona  ipsarum  diripere,  predicto  vel  alio 
consimili  modo,  presumas.  Si  vero  archiepiscopus  vel  ejus  vicarii  contra  viros  eccle- 
siasticos  processerint,  de  facta  ex  eis  justitia  vel  etiam  facienda  te  nullatenus  intro- 
mittas,  nec  alias  ipsius  archiepiscopi  vel  officialium  suorum  jurisdictionem  impedias 
vel  impediri  permittas,  cum  non  sit  fas  te  talibus  immisceri.  Archiepiscopatum 
quoque  Bracharensem,  vel  maioris  aut  aliarum  ecclesiarum  seu  monasteriorum 
bona  in  toto  non  occupes  vel  in  parte,  studens  excommunicatos  artius  evitare  ; 
nec  per  te  nec  per  tuos  compellas  personas  ecclesiasticas  in  seculari  foro  de  causis 
criminalibus  vel  civilibus  respondere;  viros  etiam  ecclesiasticos  ab  hiis  que  tenent 
et  possident,  non  removeas,  dummodo  parati  sint  super  illis  coram  suo  judice  de  se 
conquerentibus  exhibere  justitie  complementum.  Preterea  in  ecclesias  aliquos  non 
intrudas  nec  ab  ejsdem  amoveas  institutos.  Caveas  '  ne  archiepiscopum  et  personas 
ecclesiasticas  in  expeditione  tua  profìcisci,  seu  banna  et  statuta  tua,  baronum  et 
officialium  tuorum  servare,  maxime  de  possessionibus  liberis  ab  ecclesiis  vel  per- 
sonis  ecclesiasticis  minime  acquirendis, 2  sive  angarias  vel  perangarias  aut  alia  onera 
inhonesta  subire  compellas,  ab  ejusdem  archiepiscopi,  personarum,  monasteriorum 
et  ecclesiarum  gravaminibus,  injuriis  et  molestiis  expressis  superius  penitus  desi- 
stendo. Alioquin  cum  non  sit  cuique  in  anime  sue  periculum  deferendum,  noveris 
nos  eidem  archiepiscopo  nostris  dedisse  litteris  districtius  in  preceptis  ut,  nisi  tu 
infra  tres  menses  post  receptionem  litterarum  nostrarum,  vel  publicationem  earum 
in  loco  ubi  fueris,  predicta  curaveris  adimplere,  et  ecclesiis  ac  monasteriis  de  dam- 
pnis  et  injuriis  per  te,  ac  tuos  irrogatis  eisdem,  satisieceris  competenter,  promittens 
firmiter  per  patentes  litteras  tuas  quod  articulos  expressos  superius,  cum  sint  de 
jure  communi,  observabis,  et  facies  observari,  eidem  archiepiscopo  et  suis  plenam 
securitatem  impendens,  te  ac  tuos,  barones,  officiales,  balivos  et  subditos  tuos  ab  eccle- 
siarum gravaminibus  cohibendo;  idem  archiepiscopus  omnia  capitula  suprascripta, 
sublato  cujusque  contradictionis  et  appellationis  obstaculo,  exequatur;  contradictores, 
si  qui  fuerint,  vel  rebelles  per  censuram  ecclesiasticam,  appellatione  postposita, 3 
compescendo;  te  insuper  sententia  excommunicationis  percellens,  loca  ad  que  te 
devenire  contigerit,  quamdiu  ibi  fueris,  supponat  ecclesiastico  interdicto,  et  faciat 

1   Ai  vka v  :   «  ,  cavcns  ». 

k>v  "in.  •  max  imi    ■  acquirendis    . 
•      i  .la  BrandÀo. 


a.  1l'4.">  Alfonso  contr  di  Boa  toglie  59 


sententias  ipsas  usque  ad  satisfactionem  condignam  auctoritate  nostra  inviolabiliter 
observari.  Non  obstante  indulgentia  quo  tibi  dicitur  ab  Apostolica  Sede  concessa, 
ne  quis  in  te  vel  regnum  tuum  excommunicationis  vel  interdicti  sententiam  audeat 
promulgare.  Si  vero  tu  in  hujusmodi  pertinacia  diutius  duxeris  persistendum,  Romana 
Ecclesia  super  hijs  aliter,  auctore  Domino,  providebit. 
Dat.  Laterali!,  XVIII  kalendas  maii,  anno  duodecimo. 

Da  L.  Acvray,  Les  registres  de  Grégoirc  IX  (Biblioth.  des  Écoles  (rane.  d'Athènes  et 
de  Rome)  II,  Paris  1907,  997-999,  n.  4319,  il  quale  per  alcuni  brani  rimanda  al  testo  del 
n.  2743  (154-158)  al  vescovo  di  Salamanca  e  altri  ;  fu  collazionato,  adottandone  le  varianti, 
che  compaiono  nella  lettera  all'arcivescovo  di  Braga  (Auvray  999,  n.  4320  \  pubblicata  con 
gravi  errori  da  A.  Brand.\o,  Quarta  Parte  da  Monarchia  Lusitana,  Lisboa  1632,  274  s., 
il  Reg.   Vat.  19,  f.  13r-14r  nell  Archivio  segreto  Vaticano. 

b).  -  Accettazione  delle  cottdisioni  da  parte  di  re  Sane/o  li. 

25  novembre  1238 

Dom  Sancho  por  graca  de  Deos  Rey  de  Portugal,  a  vòs  Dom  Syluestre  pella 
mesma  Arcebispo  de  Braga,  saude.  Sabei  que  eu  prometo  hrmemente  por  està  minha 
carta  aberta,  que  quero  seja  testemunha  da  verdade,  de  fazer  goardar,  et  por  em 
execucào  os  artigos  da  liberdade  Ecclesiastica  contheudos  no  rescripto  Apostolico, 
que  principia  nesta  maneira  -  Gregorio  Bispo  seruo  dos  seruos  de  Deos  ao  illustris- 
simo Rey  de  Portugal,  deseja  espirito  de  mais  sào  conselho.  Se  pezareis  com  madura 
considerarlo  quào  horrivel  cousa  seja  encorrer  na  indinacào  diuina,  et  cahir  nas 
màos  de  Deos  viuo;  certo  he  que  vos  abstiuereis  de  offender  sua  esposa  a  Igreja 
sagrada  acquirida  com  seu  propio  sangue,  et  tratareis  os  ministros  della  com  mais 
recato,  etc.  Dada  em  Guimaràes  sette  dias  antes  das  Calendas  de  Dezembro  da 
Era  mil  et  duzentos  et  setenta  et  seis. 

Da  BrandÀo,  loc.  cit.  143,  che  traduce  dal  testo  latino  in  «  Archiuo  de  Braga  »,  di  cui 
non  si  è  potuto  avere  copia. 


XIV. 

GIURAMENTO  DI  ALFONSO  CONTE  DI  BOULOGNE.  ' 

6  settembre  1245. 

Universis  Christi  fidelibus  tam  praesentibus  quam  futuris.  Magister  Ioan.  D.  Papae 
Capellanus,  et  Ecclesiae  Carnotensis  Decanus,  Magister  Lucas  Decanus,  et  Magister 
Petrus  Cancellarius  Parisiensis,  Petrus  Garsia  Thesaurarius  Bracharensis,  Sugerius 
Sugerij  Cantor  Ciuitatens.  Frater  Petrus  Pictauiens.  Custos  domus  Fratrum  Mino- 

1  Non  solo  la  presenza  di  Giovanni  cappellano  del  Papa,  che  fu  poi  fatto  Vescovo  di  Mondonedo  (cf.  C.  Euiikl. 
Hierarchia  cathol.  meda  aevi-,  ab  an.  1198  mi  an.  1431,  Monasterii  1913,  343  e  Les  Registres  d'Ittnocent  [V  par 
E.  Berger  [Biblioth.  des  Écoles  frane;.  d'Athènes  et  de  Rome]  II,  Paris  1887,  8,  n.  4148),  ma  specialmente  l'indica- 
zione «  Datum  Laterani  •  ecc.  sebbene,  ove  non  si  riferisca  ad  altro  Pontefice,  si  celi  un  errore  nella  trascrizione  della 
data,  che  non  può  convenire  al  pontificalo  di  Innocenzo  IV,  fanno  comprendere  trattarsi  di  cosa  concordata  e  poi  appro- 


b0  Alfonso  inule  di  Boulogttc  a.  1246 


rum  Parisiens.  Frater  Henricus  Theutonicus,  Frater  Martinus  de  Valentinis,  et 
Frater  Petrus  Alfonsus  Hispanus  de  Ordine  Praedicatorum,  Frater  Dominicus 
Brachar.  de  Ordine  Minorum,  Rodericus  Gomesij  de  Britteiros,  Gomes  Egee  milites, 
Petrus  Honorici,  et  Stephanus  Ioannes  nobilis  viri  Alfonsi  Comitis  Boloniae  Came- 
rarij  salutem  in  Domino.  Noueritis  quod  nobilis  vir  Alfonsus  Comes  Boloniae,  et 
filius  inclitae  recordationis  Alfonsi  Regis  Portugalliae  in  praesentia  constitutus, 
venerabili  Patre  Ioanne  Bracharensi  Archiepiscopo  recipiente  nomine  suo,  et  Ioannis 
Martini  Capellani  venerabili*  Patris  Tiburcij  Episcopi  Colimbrien.  recipiente  nomine 
eiusdem  Episcopi,  misso  ad  hoc  ex  parte  eiusdem  Episcopi  cum  sigillo  ipsius  inte- 
resse, propter  corporis  inualitudinem  non  valentis,  sub  hac  forma  ad  sancta  Dei  Euan- 
gelia  corporaliter  praestitit  iuramentum. 

Ego  Alfonsus  Comes  Boloniae  natus  clarae  memoriae  Alfonsi  Regis  Portu- 
galliae, promitto,  et  iuro  super  haec  Dei  Euangelia,  quod  quocunque  titulo  Regnum 
Portugalliae  adeptus  fuero,  communitatibus,  seu  concilijs,  militibus,  et  populis  uni- 
uersis,  ac  Religiosis  et  clero  eiusdem  Regni  obseruabo,  et  faciam  obseruari  bonas 
consuetudines  seu  foros  scriptos  et  non  scriptos,  quos  habuerunt  cum  Auo  et  Proauo 
meo,  et  tollam  malas  consuetudines,  seu  potius  abusus  introductos  qualibet  occasione, 
seu  per  quaslibet  personas  tempore  patris,  vel  fratris  mei,  et  specialiter  de  paena 
paecuniaria  prò  homicidio  non  extorquenda  a  vicinia  interfecti,  maxime  ubi  author 
homicidij  notus  est. 

Item  quod  iudices  faciam  poni  ubi  ad  me  spectauerit  per  totum  Regnum  iustos 
et  rectos,  quantum  mihi  Dominus  dederit  intelligere  per  electionem  populi  cui  prae- 
ordinandus  est  iudex,  vel  alio  modo  secundum  Dominum,  non  per  paecuniam,  vel 
oppraessionem,  seu  etiam  petitionem  cuiuslibet  petentis  in  cuius  terra  iudex  futurus 
est,  et  hic  cum  sit  electus,  fuerit  vel  assumptus  iura  facere,  iudicium,  et  iustitiam 
secundum  Dominum  sine  personarum  acceptione  inter  eos  qui  suae  iurisdictionis 
extiterint,  per  me  si  in  inquisitione  annua  de  huiusmodi  facienda  in  aliquo  reus 
inventus  fuerit,  animaduersione  debita  puniendus. 

Item  quod  faciam  iustitiam  de  quolibet  homicida,  et  specialiter  de  ijs,  qui  per 
se,  vel  per  alium  clericos,  seu  quoslibet  Religiosos  capiunt,  spoliant,  vulnerant,  vel 
occidunt,  taliter  quod  paena  talium  sit  omnibus  in  exemplum. 

Item  quod  Ecclesias,  Monasteria,  et  caetera  pia  loca,  clericos  et  Religiosos,  et 
possessiones,  ac  eorum  iura  defendam,  et  manu  tenebo,  et  conseruabo  in  statu  debito, 
et  quantum  mihi  possibile  fuerit  ijsdem  hactenus  per  quoscunque  rapta  vel  ablata 
restituam,  seu  restituì  faciam  a  quomodolibet  detentore,  et  spoliatore,  vel  etiam  exa- 
ctore,  satisfieri  nihilominus  de  damnis  et  iniurijs  quibuscunque  modis  irrogatis  ijsdem 
à  quibuscunque  personis,  siue  patroni  sint  vel  haeredes,  siue  alij,  secundum  quod 
Archiep.  Brachar.  et  Episcopus  Colimbr.  et  alij  Praelati,  et  Religiosi,  et  alij  boni 
homines  non  iure  suspecti,  vel  malefactores,  considerato  statu  Regni,  et  pace  danda 
ei  viderint  expedire. 

vai  .1  da  Roma,       [n  data      febbraio  1245  Innocenzo  IV  a  ve  va  confermata  una  •  amicabilis  composi  tio  • •  sicut  sine 

■  praul  ,       parte  spoiue  recepta,  et  hactenus  pacifice  obseruata  •,  intervenuta  dopo  che  fra  il 

>»c  il  Capitolo  di  Porto  ed  il  re  di  Portogallo    Sancio  II)  era  sorta  •  materia  questionis  super  quibusdam  arti- 

■  coli  libertatil  seruandis.  decimis   et   rebus  aliis  .  (/?<ff.   Val.  21,  f.  148'  nell'Archivio    «egreto  V«tl= 
ceno:  cfr.  BsMEI    loc.  cu.  I.  Parìa  1884,  161,  n.  100'Jj.  Il  tc^to  della  convenzione  non  fu  rintracciato. 


a.  1245  Alfonsn  conte  dì  Boulogne  61 


Item  quod  quintanas  seu  casas  factas  de  nouo  tempore  Sancij  fratris  mei  à  qui- 
buslibet  personis  in  praeiudicium  aliorum,  et  maxime  Ecclesiarum,  et  Monasteriorum, 
et  caeterorum  Religiosorum,  non  obstante  lapsu  temporis,  faciam  penitus  demoliri. 
Item  quod  defensabo  specialiter  Ecclesias,  et  Monasteria  ab  illis,  qui  propter 
maleficia  sua,  vel  parentum  suorum  iure  amiserunt  ius  patronatus  in  ipsas,  ex  quo 
mihi  de  talibus  innotuerit  per  Episcopum  locorum  illorum. 

Item  quod  vitem  exeomunicatos  denunciatos  mihi  per  exeomunicatores,  et  si 
forte  tales  in  exeomunicatione  permanere  efficaciter  voluerint,  priuatos  benefieijs 
quae  à  me  tenuerint  crescente  contumacia  maiori  paena  inde  vitabo  ad  arbitrium 
Praelatorum,  sicut  Catholicus  Princeps  facere  debet. 

Item  quod  cum  Consilio  Praelatorum  paenam  statuendam  contra  eos,  qui  exeo- 
municantes  se  pignorant,  vel  alijs  iniurijs  afficiunt,  ipsos  aut  suos  sine  personarum 
acceptione  executioni  mandabo,  cum  contra  nouos  morbos  noua  oporteant  antidota 
praeparari. 

Item  quod  collectas  non  recipiam  in  paecunia  numerata,  nec  maiores  quam 
Auus  meus  recipiebat,  nec  nisi  semel  in  anno,  et  cum  transiero  per  loca  unde  dandae 
fuerint,  et  ut  breviter  transeam,  quod  articulos  libertatis,  et  alios  in  litera  prouisionis 
bonae  memoriae  Domini  Gregorij  papae  Noni  per  Archiepiscopum  Brachar.  et  alios 
obtenta  obseruabo,  et  faciam  per  totum  Regnum  à  meis  subditis  obseruari. 

Item  quod  emendabo  et  faciam  emendari  per  posse,  secundum  quod  praelati 
considerato  statu  Regni,  et  pace  danda  eidem  expedire  viderint,  mala  hactenus  com- 
missa  in  Regno  Portugalliae,  et  non  permittam  de  caetero  talia  impune  committi, 
quae  scilicet  continentur  in  literis  Domini  Innocenti]'  Papae  Quarti,  super  hoc  ad  me, 
Praelatos,  communitates,  '  et  alios  destinatis. 

Item  quod  curam,  et  administrationem  eiusdem  Regni,  et  alia  ad  quae  assum- 
ptus  sum,  quantum  Dominus  dederit,  et  mihi  possibile  fuerit  fideliter  geram,  et  iusti- 
tiam  faciam  studiose,  malorum  audaciam  coercendo,  et  ius  suum  singulis  impen- 
dendo magnorum,  vel  minorum,  pauperum  vel  diuitum,  non  accipiendo  personas. 

Item  quod  ero  semper  Ecclesiae  Romanae  Matri  meae  obediens  et  deuotus,  sicut 
Princeps  Catholicus  debet  esse,  et  honori  et  exaltationi  eius  intendam,  quantum 
licuerit,  et  decuerit,  secundum  posse  meum  bona  fide. 

Item  quod  omnibus  negotijs  contingentibus  statum  bonum  Regni,  cum  Consilio 
Praelatorum,  vel  aliquorum  eorum  qui  conuenienter  vocari  potuerint  secundum  tempus 
et  locum  bona  fide. 

Per  hoc  autem  Sacramentum  non  intelligunt  dicti  Archiepiscopus,  et  Episcopi 
Comitem  esse  obligatum,  et  in  dando  et  tollendo  terras  Regni,  et  in  paecunijs  suis 
dandis  teneatur  sequi  consilium  Praelatorum,  si  melius  sibi  apparuerit,  et  hoc  con- 
cedunt  eidem. 

Haec  autem  omnia  supradicta  ego  praefatus  Comes  seruabo  saluo  iure  meo  et 
Regni  Portugalliae,  ita  tamen  quod  omnia  supradicta  semper  rata  et  firma  perma- 
neant,  et  in  omnibus  et  per  omnia  obseruentur. 

Nos  igitur  in  testamentum  praedictorum  ad  petitionem  praefati  Comitis,  et 
dictorum  Archiepiscopi  Bracharensis,  et  Episcopi  Colimbriensis  sigilla  nostra  in 

'  Così  correggo  il  t  cummunitis  .  di  BranoÀo:  cfr.  Behger  loc.  cit.  I,  212,  n.  1389. 


Carlo  1  d'Angiò  e  Clemente  IV  a.  1265 

praesenti  scripto  duximus  apponenda.  Nos  vero  fratres  Petrus  Alfonsus  Hispanus, 
Frater  Dominicus  Bracharensis,  et  ego  Gomesius  Egee  miles,  qui  sigilla  propria  non 
habemus,  appositionem  sigillorum  approbamus.  Aetum  Parisijs  in  domo  dicti  Can- 
cellarij  Parisiensis  Vili.  Idus  Septembris  anno  Domini  1245. 

Datum  Laterani  V.  Kal.  Aprii.  Pontifieatus  nostri  anno  primo. 

Da  BrandÀo,  loc.  cit.  283"-284,  che  toglie  da  «  Archiuo  da  Sé  de  Braga  »  :  da  A.  C.  De  Sousa 
Provas  da  bistorta  genealogica  da  Casa  Real  Portugueza  I,  Lisboa  1739,  51-53,  il  quale 
desume  dal  BrandÀo,  fu  presa  qualche  correzione.  Non  s'è  potuto  avere  copia  del  docu- 
mento originale,  e  perciò  si  sono  lasciati  tali  e  quali  alcuni  luoghi  scorretti. 


XV. 

CONDIZIONI  APPOSTE  ALL'INVESTITURA  DEL  REGNO  DELLE  DUE 
SICILIE  CONCESSA  A  CARLO  I  D'ANGIÒ  CONFERMATE  DA  CLE= 

MENTE  IV. 

4  novembre  1265. 

Clemens  episcopus  servus  servorum  Dei  '  carissimo  in  Christo  filio  nostro  Karolo 
regi  Sicilie  illustri,  -  nato  dare  memorie  Lodovici  regis  Francorum.  Ad  perpetuam  rei 
memoriam. 

Constituti  ab  eo,  per  quem  reges  regnant  et  principes  imperant  et  qui  solus  habet 
in  regno  hominum  potestatem,  super  gentes  et  regna,  necesse  habemus  interdum 
de  regnis  ipsis,  et  specialiter  que  Romane  ecclesie  iuris  et  proprietatis  existunt,  cum 
fratribus  nostris  ad  pacem  et  iustitiam  populorum  perpetua  stabilitale  disponere  ac 
in  eorum  soliis  ad  regimen  gentium  subiectarum  quos  dignos  credimus  sublimare. 
Et  quia  instructi  ab  eo,  qui  spiritus  angelos  suos  facit,  super  huiusmodi  dispositione 
regnorum  nonnumquam  aliquibus  ex  fratribus  ipsis  aliqua  committimus  peragenda, 
licet  ea,  que  ab  ipsis  fratribus  super  illis  cum  maturitate  debita  rite  ac  provide 
ordinantur,  eo  ipso,  quod  constat  ipsa  de  nostra  fieri  iussione,  robur  obtineant  fìrmi- 
tatis,  ne  tamen  vacillent  in  posterum  vel  cavillationi  subiaceant,  eo  sunt  fortius  apo- 
stolico munimine  roboranda,  quo  circa  maiora,  in  quibus  maius  periculum  formidatur, 
maior  est  cautele  discretio  adhibenda.  Sane  porrecta  nobis  tue  filialis  devotionis  petitio 
continebat,  quod  cum,  regno  Sicilie  et  tota  terra  citra  Farum  usque  ad  confinia  ter- 
rarum  Romane  ecclesie,  que  de  predicto  Sicilie  regno  esse  dinoscitur,  ad  disposi- 
tionem  et  ordinationem  sedis  apostolice,  ad  quam  specialiter  pertinet,  piene  ac  libere 
devolutis,  sedes  ipsa  obtentu  devotionis  qua  persona  tua  erga  dictam  Romanam  preful- 
get  ecclesiam,  et  prò  fidei  puritate,  qua  christianissimum  genus  tuum  semper  noscitur 
claruisse,  perpenso  Consilio  disposuerit  ad  laudem  Dei,  honorem  et  pacem  ipsius 
ecclesie  ac  tranquillitatem  et  profectum  fìdelium  regni  eiusdem  de  regno  ipso  per- 
sonam  et  domum  tuam  regiam  honorare,  habitis  diligentibus  et  diutinis  inter  te  et 
sedem  eandem  tractatibus  de  predictis  regno  et  terra  in  feudum  tibi  tuisque  here- 


1  Rodhsbi-'ki.  om,  •  Cle 
E  .  \  .ti.  om. 


a.  1865  Carlo  1  d'Angiò  e  Clemente  IV  63 


dibus  concedendis,  nos,  ad  lìnalem  consumationem  eorundem  tractatuum  et  negotii 
regni  predicti  nostrum  animum  fìrmiter  dirigentes,  clilectis  filiis  nostris  Anibaldo 
Basilice  Duodecim  Apostolorum  presbvtero,  Riccardo  Sancti  Angeli,  Iohanni  Sancti 
Nicolai  in  Carcere  Tulliano,  et  Iacobo  Sancte  Marie  in  Cosmidin  diaconis  cardi- 
nalibus  nostris  dedimus  litteris  in  mandatis,  ut  iuxta  condiciones  et 'formarci  tibi  per 
venerabilem  fra  t  rem  nostrum  B(artholomeum)  archiepiscopum  Cusentinum  et  dilectum 
filium  magistrum  Petrum  notarium  nostrum  novissime  presentatas,  quas  condiciones 
et  formam  et  nostrani  super  dicto  negotio  difììnitionem  aliaque  ipsi  oportuna  negotio 
sub  bulla  nostra  eisdem  cardinalibus  miseramus,  ad  plenariam  consumationem  eius- 
dem  negotii  et  ad  collationem  et  investituram  tibi  de  predicto  regno  auctoritate 
nostra  faciendam  efficaciter  procedere  procurarent,  concessa  eisdem  per  dictas  litteras 
a  nobis  de  ipsorum  fratrum  Consilio  et  assensu  procedendi  ad  consumationem,  col- 
lationem et  investituram  huiusmodi  piena  et  libera  potestate.  Qui,  considerantes  difììni- 
tionem predictam  a  nobis  super  dicti  regni  negotio  editam  nostra  et  fratrum  nostro- 
rum  subscriptionibus  et  bulla  necnon  et  eorundem  fratrum  sigillis  ad  perpetuati! 
memoriam  roboratam  et  etiam  predictas  condiciones  et  formam  per  dictos  archie- 
piscopum et  notarium  tibi  ex  parte  nostra  novissime  presentatas,  ac  etiam  diligentius 
attendentes  quod  ea,  que  ante  consumationem  predicti  negotii  tibi  facienda  et  implenda 
incumbebant  ex  forma  predicta,  per  te  facta  fuerunt'  et  etiam  adimpleta,  ad  plenariam 
consumationem  eiusdem  negotii,  collationem  et  investituram  faciendam  tibi  de  regno 
et  terra  predictis  iuxta  prefatas  condiciones  et  formam  ex  mandato  nostro  et  pote- 
state sibi  super  hoc  tradita  processerunt  ;  tibique  totum  regnum  Sicilie  ac  totam  ter- 
nari que  est  citra  Farum  usque  ad  confinia  terrarum  predicte  Romane  ecclesie, 
excepta  cavitate  Beneventana  cum  toto  territorio  et  omnibus  districtibus  et  perti- 
nentiis  suis  per  Romanum  pontifìcem  distinctis  vel  in  posterum  distinguendis,  quam 
sibi  eadem  ecclesia  Romana  usque  ad  tempus  illud  retinuisse  ac  reservasse  dinosci- 
tur  et  tunc  etiam  expresse  retinuit  et  ad  suum  demanium  reservavit,  in  feudum 
perpetuo  tibi  tuisque  heredibus  ex  te  legitime  descendentibus,  predictum  consu- 
mando negotium,  sub  predictis  condicionibus  tibi  plenius  expressis  et  expositis  con- 
ferentes  et  etiam  concedentes,  investierunt  te  per  vexillum  ecclesie  presentialiter  de 
eisdem,  a  te  vice  nostra  et  predicte  Romane  ecclesie  fidelitatis  iuramento  recepto  - 
iuxta  formam  in  eisdem  condicionibus  comprehensam,  receptione  ligii  homagii, 
quod  teneris  nobis  et  diete  ecclesie  facere,  nobis  specialiter  reservata,  prout  in  paten- 
tibus  dictorum  cardinalium  litteris  exinde  confectis  et  ipsorum  sigillis  pendentibus 
communitis  plenius  continetur.  Ut  autem  collatio  seu  concessio  et  investitura  pre-  \ 
diete  sub  predictis  forma  et  condicionibus  expressis  et  appositis  robur  obtineant 
perpetue  firmitatis,  humiliter  supplicasti  eas  sub  ipsis  forma  et  condicionibus  apo- 
stolice  confirmationis  munimine  roborari.  Nos  igitur,  volentes  tibi  et  heredibus  tuis 
fai  posterum  super  hiis  salubriter  providere,  tuis  supplicationibus  inclinati,  collatio- 
nem, concessionem  et  investituram  predietorum  regni  et  terre  sub  condicionibus  et 
forma  predictis  a  prenominatis  cardinalibus  tibi  et  dictis  heredibus  tuis  factas  ac 
regnum  ipsum  et  totam  terram  predictam  tibi  et  eisdem  heredibus  ex  certa  scientia  et 
de  fratrum  nostrorum  Consilio  et  assensu  auctoritate  apostolica  confirmamus,  et  pre- 

1  Roi>fnbfr<;  :  «fuerant». 


Ol  Carlo  I  d'Angiò  e  Clemente  IV  a.  1265 


sentis  scripti  patrocinio  communimus.  Ceterum,  quia  in  quibusdam  articulis  seu  capi- 
tulis  condicionum  ipsarum  expressius  continetur,  quod  in  certis  casibus  tu  et  heredes 
tui  excommunicationis  sententiam  incurratis  et  dictum  regnum  ac  tue  et  ipsorum 
heredum  terre  sint  ecclesiastico  supposite  interdicto:  nos  exnunc  huiusmodi  senten- 
tias,  videlicet  excommunicationis  in  te  ac  eosdem  heredes  et  interdicti  in  prefatum 
regnum  ac  terras  predictas,  si  tua  vel  ipsorum  culpa  huiusmodi  casus  emerserit,  de 
dictorum  fratrum  nostrorum  Consilio  auctoritate  apostolica  promulgamus,  tenorem 
predictarum  litterarum  cardinaliuni  eorundem  de  verbo  ad  verbum  presentibus  inseri 
facientes.  Qui  talis  est: 

«  Excellentissimo  et  magnifico  principi  domino  Karolo  illustri  regi  Sicilie,  nato 
dare  memorie  Ludovici  regis  Francorum,  miseratione  divina  frater  Anibaldus  Basi- 
lice  Duodecim  Apostolorum  presbyter,  Riccardus  Sancti  Angeli,  Iohannes  Sancti 
Nicolai  in  Carcere  Tulliano  et  Iacobus  Sancte  Marie  in  Cosmidin  diaconi  cardinales 
ad  perpetuam  rei  memoriam. 

Quoniam  ad  subsistentiam  multorum  et  regimen  preesse  oportuit  unum  singu- 
lare  principium,  prò  eo  quod  pluralitas  in  presistentia  scissuram  induceret  et  solidam 
gubernaculi  disrumperet  firmitatem,  preminent  dispositione  divina  singulis  regnis  et 
mundi  provinciis  singula  regnantium  solia  et  singule  principantium  potestates,  quia 
dum  reges  populis  imperant,  et  populi  regibus  reverenter  intendunt,  dum  hii  humi- 
liter  subsunt  et  illi  benigne  presunt,  dum  congruis  illi  preeunt  iussibus  et  devotis 
isti  animis  obsequuntur,  viget  ex  hoc  in  eisdem  populis  concordium  animorum  unitas, 
misericordia  et  veritas  sibi  obviant  ac  iustitia  et  pax  se  invicem  complectuntur. 
Ideo  namque  a  summo  ilio  celesti  rege,  per  quem  singuli  reges  regnant  et  principes 
principantur,  temporalis  gladii  ad  malorum  vindictam  laudemque  honorum  terrenis 
est  regibus  attributa  potestas,  ut  ipsi  assumpto  dominandi  officio  iudicent  in  equi- 
tate  populos  et  dirigant  in  terris  subiectas  sibi  gentium  nationes,  quatinus  sit  voluntas 
eorum  in  executione  iustitie  ac  meditatio  in  lege  rectitudinis  et  observantia  sancte 
pacis.  Sane  regno  Sicilie  et  tota  terra  citra  Farum  usque  ad  confinia  terrarum 
Romane  ecclesie,  que  de  predicto  regno  Sicilie  esse  dinoscitur,  ad  dispositionem  et 
ordinationem  sedis  apostolice  ad  quam  specialiter  pertinent,  piene  et  libere  devo- 
lutis,  sede  ipsa  circa  statum  eiusdem  regni  sollicite  cogitante  illiusque  regimen  alicui 
catholico  et  devoto  principi  cupiente  committere,  qui  ad  laudem  Dei,  honorem  et 
pacem  ecclesie  et  tranquillitatem  et  profectum  l  fidelium  ipsius  regni  eius  solio  presi- 
derei: tandem,  quia  persona  vestra  multa  erga  Romanam  ecclesiam  devotione  refulget 
vestrumque  Christianissimum  genus  precipua  2  semper  fidei  claruit  puntate,  sedes 
ipsa  Consilio  perpenso  3  disposuit  vos  de  regno  ipso  domumque  vestram  regiam 
honorare.  Habitis  igitur  diligentibus  diutinisque  tractatibus  inter  eandem  sedem 
et  vos1  de  predictis  regno  et  terra  in  feudum  vobis  vestrisque  heredibus  conce- 
dendis,  demum  sanctissimus  pater  et  dominus  noster,  dominus  Clemens  sacrosancte 
Romane   et   universalis   ecclesie    summus   pontifex,  ad   salutarem    consumationem 


1    RoDRXBKRG    «,     «  L'I    profivlum  I 

ibi  K'.  :  «  precipue  ». 
1  Rodenbi-.kc:  i perpetuo». 
*  Rodkxbi  k(i  ora.    «Il   VOS». 


a.  12C.5  Carlo  I  d'Augia  e  Clemente  1 1  '  65 


eorundem  tractatuum  et  negotii  regni  Sicilie  suum  animum  firmiter  dirigens,  suas 
transmisit  nobis  litteras  in  hac  forma: 

"  Clemens  episcopus  servus  servorum  Dei  dilectis  filiis  Anibaldo  Basilice  Duo- 
decim  Apostolorum  presbytero,  Riccardo  Sancti  Angeli,  Iohanni  Sancti  Nicolai  in 
Carcere  Tulliano,  et  Iacobo  Sancte  Marie  in  Cosmidin  diaconis  cardinalibus  salutem 
et  apostolicam  benedictionem. 

Piene  vos  scire  credimus  conditiones  et  formam  dilecto  (ilio  nobili  viro  Carolo  ' 
Andegavie  et  Provincie  corniti  per  venerabilem  fratrem  nostrum  B.  archiepiscopum 
Cusentinum  et  dilectum  filium  magistrum  Petrum  notarium  nostrum  super  negotio 
regni  Sicilie  ex  parte  nostra  novissime  presentatas,  cum  et  nos  illas  necnon  et 
nostram  super  negotio  ipso  difnnitionem  et  alia  eidem  oportuna  negotio  nuper  vobis 
sub  bulla  nostra  duxerimus  destinanda.  Volumus  igitur  et  de  fratrum  nostrorum 
Consilio  et  assensu  vobis  per  apostolica  scripta  mandamus,  quatinus  ad  plenariam 
consumationem  ipsius  negotii  et  ad  collationem  et  investituram  de  predicto  regno 
ipsi  corniti  faciendam  auctoritate  nostra  iuxta  easdem  conditiones  et  formam  effica- 
citer  procedatis.  Nos  enim  procedendi  ad  consumationem,  collationem  et  investituram 
huiusmodi  plenam  et  liberam  de  ipsorum  fratrum  Consilio  et  assensu  vobis  conce- 
dimus  auctoritate  presentium  potestatem,  -  nobis  tamen  receptione  homagii,  quod  per 
ipsum  comitem  sine  alicuius  interpositione  ministri 3  volumus  nobis  oportuno  tem- 
pore presentialiter  exhiberi,  specialiter  reservata,  -  non  obstante  quod  dictus  comes 
ex  forma  diffinitionis  huiusmodi  tenebatur  infra  festum  beatorum  apostolorum  Petri 
et  Pauli  ad  nostram  personaliter  i  venire  presentiam,  collationem  et  investituram 
easdem  et  totani"'  ipsius  consumationem  negotii  de  nostris  manibus  recepturus. 

Dat.  Perusii,  XI  Kalendas  Iulii,  pontificatus  nostri  anno  I  „. 

Nos  itaque,  considerantes  difrinitionem  ab  ipso  summo  pontifice  editam  super 
dicti  regni  negotio  et  eiusdem  domini  pape  et  fratrum  suorum  subscriptionibus  eiusque 
bulla  et  eorundem  fratrum  sigillis  ad  perpetuam  memoriam  roboratam  ac  formam 
et  conditiones  per  venerabilem  patrem  B.  archiepiscopum  Cusentinum  et  discretum 
virum  magistrum  Petrum  notarium  ipsius  summi  pontificis  super  ipso  negotio  vobis 
ex  parte  ipsius  summi  pontificis  novissime  presentatas,  ac  diligentius  attendentes 
quod  "  ea,  que  ante  consumationem  predicti  negotii  vobis  facienda  et  implenda  incum- 
bebant  ex  forma  predicta,  per  vos  facta  sunt  et  etiam  adimpleta,  ad  plenariam  con- 
sumationem eiusdem  negotii  et  ad  collationem  et  investituram  faciendam  vobis  de 
regno  et  terra  predictis  iuxta  predictas  conditiones  et  formam  ex  mandato  ipsius 
summi  pontificis  et  potestate  tradita  nobis  per  supradictas  litteras  duximus  proce- 
dendum. 

Ad  honorem  igitur  Dei  omnipotentis  patris  et  filii  et  spiritus  sancti,  et  beate  et 
gloriose  semperque  virginis  Marie,  beatorum  quoque  apostolorum  Petri  et  Pauli  nec 
non  predicti  domini  Clementispape  IIII  et  sacrosancte  Romane  ecclesie  totum  regnum 


*  Rodenbbrg :  «  filio  nostro  Carolo». 

2  Rodenberg :   <  vobis  concedimus  auctoritatem  > 
!  Rodfnberg  :  «  sine  interpretatione  ministri  ». 

*  RODENBFR(.    Olii. 

••  Rodenberc :  •  etiam  ». 

"   RODSNBERG    "m. 


i'  Carlo  I  <l  Augia  e  Clemente  IV  a.  litìó 

Sicilie  et  totam  terram  que  est  citra  Farum  usque  ad  confinia  terrarum  Romane 
ecclesie,  excepta  civitate  Beneventana  cum  toto  territorio  et  omnibus  districtibus  et 
pertinentiis  suis,  quam  Romana  sibi  hactenus  retinuit  et  reservavit  et  nunc  prout 
plenius  infra  exprimitur  retinet  et  reservat  ecclesia,  '  in  feudum  perpetuo2  vobis 
vestrisque  heredibus  ex  vobis  legitime,  sicut  infra  dicitur,  descendentibus  sub  infra  - 
scriptis  conditionibus  auctoritate  et  potestate  nobis  in  hac  parte  concessa,  dictum 
eiusdem  regni  negotium  consumando,  concedimus  atque  conferimus,  vosque  de  ipsis 
regno  et  terra  per  vexillum  ecclesie  presentialiter  investimus  -  non  obstante  quod 
ex  forma  diete  diffìnitionis  tenebamini  infra  instans  festum  beatorum  apostolorum 
l'etri  et  Pauli  ad  ipsius  summi  pontificis  personaliter  ire a  presentiam,  collationem  et 
investituram  casdem  et  totam  ipsius  negotii  eonsumationem  de  suismanibus  recepturi. 
Recipimus  etiam  vice  ipsius  summi  pontificis  et  ecclesie  Romane  iuramentum  fide- 
litatis  a  vobis  secundum  formam  in  eisdem  contentam  conditionibus  et  inferius  anno- 
tatam  nec  non  et  aliorum,  super  quibus  secundum  tenorem  conditionum  ipsarum 
Romano  pontifici  et  predicte  ecclesie  prestare  tenemini  iuramenta,  receptione  homagii 
predicto  summo  pontifici  specialiter  4  reservata.  Omnes  quoque  concessiones  comi- 
tatuum,  '  baroniarum,  feudorum  et  aliorum  quorumeumque  bonorum  et  iurium  factas 
in  predicto  regno  Sicilie  per  quondam  Fridericum  olim  Romanorum  imperatorem 
et  Conradum  et  Manfredum  natos  eius  ipsorumque  officiales,  familiares,  et  fauto- 
res  post  depositionis  sententiam  in  ipsum  Fridericum  per  felicis  recordationis  domi- 
num  Innocentium  papam  UH  promulgatam  in  Lugdunensi  concilio  revocamus.  Con- 
ditiones  autem  sunt  he: 

Si  in  vestro  vel6  heredum  vestrorum  obitu  legitimum,  prout  subsequitur,  heredem 
vos  aut  ipsos,  quod  absit,  non  habere  contigerit,  regnum  ipsum  ad  Romanam  eccle- 
siam  eiusque  dispositionem  libere  revertatur.  Descendentes  autem  ex  vobis  et 
vestris  heredibus,  Sicilie  regibus,  mares  et  femine  in  eodem  regno  succedent,  sic 
tamen  quod  de  liberis  duobus  maribus  in  eodem  gradu  per  eandem  lineam  concur- 
rentibus  primogenitus,  et  de  duabus  feminis  primogenita,  et  de  mare  et  femina  in 
eodem  gradu  similiter  concurrentibus  masculus  omnibus  aliis  preferatur.  Si  vero  vos, 
quod  absit,  sine  liberis  ex  vobis  legitime  descendentibus  mori  contigerit,  possit  vobis 
in  regno  et  terra  predictis  succedere  dumtaxat  nobilis  vir  Alphonsus  comes  Picta- 
vensis,  germanus  vester.  Et  si  dictus  Alphonsus  vobis  non  supervixerit,  "  possit  vobis 
succedere  unus  ex  filiis  domini  Ludovici  illustris  regis  Francorum,  videlicet  maior 
natu  post  illum,  qui  succedet 8  in  regno  Francorum.  Et  hec  gratia  vel  successio  tam 
ex  parte  vestra  quam  ex  parte  illorum  erit  tantummodo  personalis,  ita  scilicet  quod 
ad  nullum  filiorum  vel  heredum  ipsius  Alphonsi,  si  Alphonsum  ipsum  premori  vobis 
contigerit,  huiusmodi  successio  se  extendet,  sed  huiusmodi  maior  natu  succedet  ■'  in 

1  Rodenberg  :  .  qu;im  Romana  ecclesia  hactemi!  sibi  reservat»  con  in  noia:  .reservavit?». 

Rodi  nbi  ne  om. 

R rbbro  :  ■  venire]   . 

'  R ubi  ve.    .  geni  caliti  i  >. 

'  RoDENBRRG  :   •  .  "imminJlal imi  ■. 

0  Rodenberg  . 

:  E*.  Vat.  «  sapervi  veret». 

»  Roni 

Rodi    beri      •  succi  lai  .. 


a.  1205  Carlo  l  d'Angiò  e  Clemente  1\  67 

regno  Sicilie  et  terra  predictis  ;  similiter  et  nullus  tìliorum  vel  heredum  ipsius 
maioris  natu,  si  idem  maior  natu  vobis  non  supervixerit,  huiusmodi  successionem 
habebit,  sed  regnum  Sicilie  et  terra  predicta  ad  Romunam  ecclesiam  eiusque  disposi- 
tionem  libere  devolventur.  Si  vero  Alphonsum  et  maiorcm  natu  predictos  premori 
vobis  contigerit,  nullus  alius  vobis  sine  '  liberis  ex  vobis  legitime  descendentibus  in 
ci>dem  regno  et  terra  succedet,  sed  liberum  erit  eidem  Romane  ecclesie  de  ipsis 
regno  Sicilie  et  terra  disponere  iu\ta  sue  beneplacitum  voluntatis.  Si  autem  predictos 
Alphonsum  et  maiorem  natu  post  successionem  huiusmodi  a  ut  eorum  heredes  sine 
liberis  ex  ipsis  legitime  descendentibus  mori  contigerit,  regnum  Sicilie  et  terra  pre- 
dicta similiter  ad  eandem  Romanam  ecclesiam  eiusque  dispositionem  libere  rever- 
tentur.  Sed  si  aliquem  de  aliis  successoribus  vestris,  regem  vel  reginam  Sicilie,  sine 
legitima  prole  sui  corporis  mori  contigerit,  in  futurum  succedent  eidem  servatis 
gradibus,  si  superstites  fuerint,  he  persone:  videlicet  regis  vel  regine  sine  prole 
legitima  sui  corporis  decedentis  frater  vel  soror  ac  collaterale*  superiores,  mares 
et  femine,  ut  puta-  patrui  et  avunculi,  amite  et  matertere,  et  sursum  usque  ad  quartum 
gradum  dumtaxat,  illis  collateralibus,  quos  vos  habetis  ad  presens  et  habebitis  dum 
vixeritis3  et  qui  post  vestrum  obitum  forsitan  ex  eisdem  orirentur,  '  exceptis;  collate- 
rales edam  inferiores  succedent  •  similiter,  mares  et  femine,  utpote'1  nepos  vel 7  neptis 
ex  tratte  vel  sorore,  et  inferius  usque  ad  eundem  tantummodo  quartum  gradum.  Quod 
autem  de  feminabus  recte  linee  et  collateralium  superius  est  expressum,  intelligendum 
est  tam  de  nuptis  quam  etiam  de  innuptis,  dummodo  nupte  sint  fidelibus  et  Romane 
ecclesie  devotis.  Et  sicut  inter  hass  personas  gradus  servali  volumus,  ut  scilicet  prior 
gradus  posteriori  gradui  preferatur, a  sic  et  in  eodem  gradu  pluribus  concurrentibus 
priorem  natu  posteriori  et  marem  femine  in  huiusmodi  successionibus  volumus  ante- 
ferri. Personarum  autem  huiusmodi  nulla  superstite,  regnum  ipsum,  sicut  predicitur, 
ad  Romanam  ecclesiam  et  eius  dispositionem  libere  revertatur.  Quod  si  forte,  defi- 
cientibus  masculis,  contigerit  feminam  innuptam  in  regno  succedere,  illa  maritabitur 
persone,  que  ad  ipsius  regni  regimen  et  defensionem  existat  idonea.  Romani  tamen 
pontificis  prius  l0  super  hoc  Consilio  requisito  ;  nec  nubet  "  nisi  viro  catholico  et  Romane 
ecclesie  devoto.  Et  si  contra  hoc  fieret,  ''-  licebit  eidem  Romano  pontifici  contra  ipsam 
ad  privationem  regni  et  terre  predictorum  sine  figura  iudicii  et  absque  omni  iuris 
solempnitate,  in  quacumque  etate  filia  "  ipsa  consistet,  procedere,  si  hoc  ei  videbitur 
expedire.  In  regnum  vero  et  terram  predictam  nullus  succedet,  qui  non  fuerit  de 
legitimo  matrimonio  procreatus. 

1  Rodenbbrg:  <  sive  •. 

-   RoDENBERG  :        UtpOtc». 

Rodenbbrg:  •  quo-;  vos  habebitis  ad  presens  .lum  rixenas» 

*  Rooenbekg  :  t  orientur  ». 
Rodbnbekg:  ■  succedunt  ». 

0  Cosi  anche  Es.  Vat. 

•  Rodrnbkrg:  •  .  t  ». 

"  Rodenbkkg  :   «  eas  ». 

■  Rodenbbrg:  >  preferetnr». 
1,1  Rodenberg  ora. 
"  Rodbnberg  :  «  nub.tt  -. 
'-  Rodfsberg  :  «  fecerit  ». 

1  Rodenbbrg    •  femina  •. 


68  Carlo  I  d'Angiò  e  Clemente  IV  a.  1265 

Adhec  tam  vos  quam  vestri  '  in  regno  heredes  regnum  et  terram  predicta 
nullatenus  dividetis, 2  sed  semper  illa  unus  tantum  sub  ipsis  conditionibus  immediate 
ac  in  capite  ab  ecclesia  Romana  tenebit. 

Vos  autem,  nobis  recipientibus  vice  predicti  Romani  summi  pontificis  et  ecclesie 
Romane,  prestatis  :t  ad  presens  iuramentum  fidelitatis,  reservata  receptione  ligii 4 
homagii  eidem  summo  pontifici  iuxta  ipsius  mandatum  ;  et  tam  vos  eius  successori- 
bus5  canonice  intrantibus  expressis  eorum  nominibus  et  ipsi  ecclesie  quam  vestri  in 
predicto  regno  heredes  sub  propriis  nominibus  prelibato  summo  pontifici  et  huius- 
modi  eius  successoribus  dicteque  ecclesie  f'  ligium  homagium  facietis,  et  dictum  iura- 
mentum fidelitatis  faciendo  mentionem  de  presenti  instrumento  seu  litteris  presta- 
bitis  in  hunc  modum: 

"  Ego  Carolus  Dei  gratia  rex  Sicilie,  plenum  et  ligium  vassallagium 1  faciens 
ecclesie  Romane  prò  regno  Sicilie  et  tota  terra  que  est  citra  Farum  usque  ad  con- 
finia  terrarum  ipsius  ecclesie,  excepta  civitate  Beneventana  cum  toto  territorio  et 
omnibus  districtibus  et  pertinentiis  suis  secundum  antiquos  fines  territorii,  pertinen- 
tiarum  et  districtus  civitatis  eiusdem  per  Romanum  pontificem  distinctos  vel  in 
posterum  distinguendos,  ab  hac  hora  inantea  fidelis  ero  et  obediens  beato  Petro  et 
domino  meo  domino  Clementi  pape  UH  suisque  successoribus  canonice  intrantibus 
et  sancte  apostolice  Romane  ecclesie.  Non  ero  in  Consilio  aut  consensu  vel  factp,  ut 
vitam  perdant  aut  membrum  aut  capiantur  mala  captione.  Consilium,  quod  mihi 
credituri  sunt  per  se  aut  per  nuncios  suos  sive  per  litteras,  ad  eorum  dampnum  me 
sciente  nemini  pandam,  et  si  scivero  fieri  vel  procurari  sive  tractari  aliquid,  quod  sit 
ad  ipsorum  dampnum,  illud  prò  posse  impediam;  et  si  impedire  non  possem, 8  illud  eis 
significare  curabo.  Papatum  Romanum  et  regalia  sancti  Petri,  tam  in  regno  Sicilie  et 
terra  predictis  quam  alibi  existentia,  adiutor  eis  ero  ad  retinendum  et  defendendum 
ac  recuperandum  et  recuperata  manutenendum  contra  omnem  hominem.  Universas  et 
singulas  conditiones  contentas  in  presenti  instrumento  seu  litteris  super  ipsorum  regni 
et  terre  concessione  confectis  et  omnia  et  singula,  que  continentur  in  eodem  instru- 
mento seu  litteris,  plenarie  adimplebo  et  inviolabjliter  observabo,  nec  ullo  umquam 
tempore  veniam  contra  illa.  Sic  me  Deus  adiuvet  et  hec  sancta  Dei  evangelia  ". 

lluiusmodi  autem  homagium9  vos  et  dicti  heredes  facere  et  iuramentum  fideli- 
tatis prestare  secundum  formam  prescriptam,  si  Romanus  pontifex  in  Italia  fuerit, 
infra  sex  menses,  si  vero  eum  extra  Italiani  esse  contigerit,  infra  annum,  postquam 
regni  dominium  adepti  fueritis,  teneamini;  et  singulis  ipsis  successoribus  et  eidem 
ecclesie  Romane  renovabitis  tam  ipsum  homagium  quam  huiusmodi  iuramentum. 
In  optione  autem  et  beneplacito  erit  Romane  ecclesie  vos  et  '"  heredes  vestros  vocare 


«  \  ìli  ». 

•  ih  idatis  .. 

■  prestabitis  ■. 

,.m. 

-'    RODHNBRRG 

«  tam  vis  sibi  ci  eius  successoribus 

om.  «  prelibato  -  ecclesii 

•  homagium  •. 

ini  .. 

.  1    • 

"    RODRSBBKc. : 

a.  1265  Carlo  I  d'Angiò  e  Clemente  IV  69 

ad  prestandum  personaliter  iuramentum  tidelitatis  et  ligium  homagium  Romano  pon- 
tifici et  eidem  ecclesie,  dummodo  ad  hoc  '  vobis  locum  tutum  statuant  et  assignent, 
vel  aliquem  cardinalem  ipsius  ecclesie  seu  alium,  qui  vice  Romani  pontificis  iura- 
mentum iuxta  eandem  formam  et  homagium  recipiat,  destinare. 

Vos  quoque  '  predicto  summo  pontifici  et  ecclesie  Romane  in  manibus  nostris 
iuratis,  3  ad  presens  vos  ad  hoc  '  specialiter  obligantes,  et  tam  vos  singulis  eius  suc- 
cessoribus  et  ipsi  ecclesie4  quam  vestri  in  dicto  regno  heredes  prefato  summo  pontifici 
et  singulis  eius  successoribus  ac  predicte  ecclesie,  quando  prestabitis  huiusmodi  iura- 
mentum tidelitatis,  iurabitis,  vos  ad  hoc'  specialiter  obligantes,  quod  numquam  per  vos 
vel  alios  seu  quocumque  modo  procurabitis,  ut  eligamini  vel  nominemini  in  regem  vel 
imperatorem  Romanorum  vel  regem  Theutonie  seu  dominimi  Lombardie  seu  Tuscie 
vel  maioris  partis  earundem  Lombardie  vel  Tuscie.  Et  si  electionem  vel  nomina- 
tionem  ad  imperium  vel  ad  regnum  Romanum  seu  ad  regnum  Theutonie  aut  ad 
dominium  Lombardie  vel  Tuscie  seu  maioris  partis  earundem  de  vobis  celebrari 
contigerit,  nullum  huiusmodi  electioni  vel  nominationi  assensum  prestabitis  nec 
intromittetis  vos  ullo  modo  de  regimine  ipsius  imperii  vel  regni  Romani  seu  regni 
Theutonie  aut  Lombardie  seu  Tuscie  vel  maioris  partis  ipsarum,  ad  quodcumque  horum 
nominati  fueritis  vel  electi.  Quod  si  vos  vel  aliqui  vestrorum  in  regno  heredum 
studentibus  et  procurantibus  5  vobis  aut  eis,  ad  imperium  ipsum  sive  ad  dictum 
regnum  Romanum  sive  regnum  Theotonie  aut  dominium  Lombardie  seu  Tuscie 
vel  maioris  partis  earum  electi  vel  nominati  fueritis  vel  fuerint,  si  hoc  verum  et 
manifestum  fuerit,  aut  si  post  talem  electionem  vel  nominationem  de  imperii  vel 
regni  Romani  seu  regni  Theutonie  aut  Lombardie  seu  Tuscie  seu  maioris  ipsarum 
partis  regimine  vos  manifeste  intromiseritis  vel  intromiserint  :  eo  ipso  a  iure  predi- 
ctorum  regni  Sicilie  et  terre  cadatis  et B  cadant  ex  toto  ipsaque  prorsus  amittatis  et 
amittant;  et  eadem  regnum  et  terra  ad  Romanam  ecclesiam  libere  devolvantur. 
Si  autem  vos  aut  aliquis  ex  predictis  heredibus  electioni  vel  nominationi  facte  non  pro- 
curantibus vobis  vel  eis,  aut  procurantibus  consenseritis  vel  consenserint  et 1  ut  huic 
electioni  vel  nominationi  facte  seu  iuri  omnino  renuncietis  et  renuncient,  et  quod  de 
imperio  seu  aliquo  alio  premissorum,  ad  quod  electi  seu  nominati  fueritis  vel  fuerint, 
vos  nullatenus  intromittatis  et  intromittant,  moniti,  infra  quatuor  mensium  spatium 
post  monitionem  huiusmodi  tali  electioni  vel  nominationi  seu  iuri  non  renunciaveritis 
vel  renunciaverint,  vel  de  ipso  imperio  vel  de  aliquo  premissorum,  ad  quod  electi 
seu  nominati  fueritis  vel  fuerint,  vos  intromiseritis  vel  intromiserint  quoquomodo: 
ex  hoc  sitis  et  sint  eisdem  regno  Sicilie  et  terra  et  omni  prorsus  eorundem  iure  pri- 
vati ;  et,  ut  dictum  est,  eadem  regnum  et  terra  ad  Romanam  ecclesiam  libere  devol- 
vantur. Si  vero  ad  vos  vel  vestros  in  eodem  regno  heredes  non  poterit  commode  talis 
monitio  pervenire, 8  super  quo  utique  impedimento,  videlicet  quod  moneri  commode 

1  Roubnberg  :  «hec». 

'  Rodenberg:  «  vosque  •. 

>  Rodenberg:  «et  ecclesie  in  vcsiris  nominibus  manibus  iunctis». 

«  Rodenberg  om.  «  et  ipsi  ecclesie  ». 

s  Rodenberg:  -in  rei»no  sedentium  heredum  eodem,  procurantibus». 

'  Rodenberg:  >vel». 

:  Rodenberg  om.  «  electioni-et  •. 

•  Rodenberg:  «provenire». 


70  Carlo  I  d'Angle  e  Clemente  II'  a.  1265 


nequeatis  vel  nequeant,  credetur  et  stabìtur  assertioni  Romani  pontificis  sive  dicto: 
sufficiet  prò  ea  super  hoc  ipsius  Romani  pontificis  monitio  publica  et  solempnis,  ita 
quod  si  infra  sex  menses  post  illam  non  renunciaveritis  seu  renunciaverint  aut  de 
imperio  seu  de  aliquo  alio  predictorum,  ad  que  vos  vel  dicti  heredes  electi  seu  nomi- 
nati fueritis  vel  fuerint,  vos  quolibet  modo  intromiseritis  vel  intromiserint,  ex  hoc 
cadatis  et  '  cadant  ab  omni  iure  ipsorum  regni  et  terre  ;  et  regnum  et  terra  ipsa  ad 
Romanam  ecclesiam  libere  devolvantur.  Ceterum  si  contigerit  aliquem  ex  vestris 
heredibus,  qui  deberent  "in  predictis  regno  Sicilie  et  terra  succedere,  in  regem  vel 
imperatorem  Romanorum  seu  in  regem  Theutonie  vel  dominum  Lombardie  seu  Tuscie 
sive  maioris  partis  earum  nominari  seu  eligi  vel  assumi,  nullatenus  possessionem 
eorundem  regni  Sicilie  et  terre  nanciscatur  vel  habeat,  nec  se  de  illorum  cura  seu 
dominio  et  regimine  per  se  vel  per  alios  aliquatenus  intromittat,  nisi  prius  imperio  vel 
regno  Romano  seu  regno  Theutonie  aut  dominio  Lombardie  vel  Tuscie  seu  maioris 
earum  partis,  ad  quodcumque  eorum  electus  seu  nominatus  fuerit  vel  assumptus,  et 
omni  iuri  sibi  in,  illis  competenti  omnino  renunciet,  et  illorum  regimen,  nec  de  iure 
nec  de  facto  illud  gerens  vel  retinens,  omnino  dimittat,  ipsum  nullo  umquam  tempore 
resumpturus;  alioquin  cadat  ab  omni  successione  et  iure,  que  in  regno  Sicilie  et 
terra  predictis  sibi  competerent,  ipso  facto,  ita  quod  eadem  regnum  Sicilie  et  terra 
ad  Romanam  ecclesiam  eiusque  dispositionem  piene  ac  2  libere  devolvantur.  Quod  si, 
non  extantibus  masculis,  femina  in  eisdem  regno  et  terra  successerit,  illa  regi  vel 
imperatori  Romanorum  seu  in  regem  vel  imperatorem  Romanorum  electo  aut  regi 
vel  electo  in  regem  Theutonie  aut  domino  Lombardie  seu  Tuscie  aut  maioris  partis 
earum  seu  electo  ad  earum  dominium  numquam  matrimonialiter  copuletur;  et  si 
contrarium  fecerit,  eo  ipso  cadat  a  Sicilie  regno  et  terra  predictis  maneatque  prorsus 
ipsorum  iure  privata,  ipsis  regno  et  terra  Sicilie  ad  eandem  ecclesiam  devolutis. 
Si  autem  vos  vel  aliquis  vestrorum  in  regno  heredum  contra  hec  veneritis  vel 
venerint,  eo  ipso  excommunicati  et  insuper  labe  et  reatu  periurii  respersi  et  notati 
existatis  vel  existant.  In  huiusmodi  quoque  iuramento  vos  nunc  expresse  additis, 3  et 
tam  per  vos  quam  per  vestros  in  dicto  regno  heredes  addetur  expresse,  quod  nullo 
umquam  tempore  regnum  seu  imperium  Romanum  aut  regnum  Theutonie  vel  domi- 
nium Lombardie  vel  Tuscie  vel  maioris  partis  ipsarum  aut  easdem  Lombardiam  vel 
Tusciam  vel  maiorem  partem  ipsarum  per  vos  vel  per  alium  aut  alios  occupabitis, 
capietis  vel  acquiretis  aut  vobis  alias  quolibet  modo  vendicabitis,  '  et  si  secus  feceritis, 
secundum  prescriptam  formam  penas  similes  incurratis.  Quod  autem  dicitur  de 
maiori  parte  domimi'  Lombardie  sive  Tuscie,  intelligitur  scienter;  si  vero  ignoranter, 
eam  ad  mandatum  ecclesie  dimittere  teneamini,  et  si  eam  ecclesia  mandante  dimit- 
tatis,  non  incidatis  in  penam  in  isto  articulo  et  in  consimilibus  constitutam.  Si  vero 
moniti  non  dimittatis,  remaneat  pena,  prout  est  in  hoc  articulo  et  in  aliis  similibus 
constituta.  Quod  si  forte  in  posterum  regem  Sicilie  contingat  in  imperatorem  eligi, 
postquam  fuerit  regni  Sicilie  possessionem  adeptus,  non  transeat  ad  imperium;  alio- 

I  K. .di  nbbbg  :  •  ei  ». 

18ERG  om.  •  pieni   ai   », 

RODBNBERO:  •  vos  addi  tis  ». 
'  Rodenberg  :    •  \  nuli.  u\  mi is     . 

{{ODI  nberg  om. 


a.  1265  Carlo  l  d'Angiò  e  (Irniente  IV  71 

quin  in  penas  incidat  in  hoc  articulo  vel  aliis  similibus  comprehensas.  Quod  si,  regni 
possessione  predicti  nondum  habita  '  seu  obtenta,  in  imperatorem  electus  transire 
voluerit  ad  imperium,  in  manu  prius  Romani  pontifìcis  vel  illius,  quem  ad  hoc  idem 
pontifex  duxerit  destinandum,  tilium  suum  successurum  in  regno,  cuiuscumque  fuerit 
etatis,  emancipet  et  regno  renunciet,  nichil  iuris  in  eo  retinens  clam  vel  palam  nec 
cuiuslibet  etiam  potestatis,  nec  ipsum  filium  ad  servitium  seu  subsidium  aliquod 
faciendum  iuramento  vel  voto,  stipulatione  vel  pacto  sibi  vel  successoribus  suis 
astringat  ;  sicque  factus  filius  sui  iuris  ab  eodem  Romano  pontifice  vel  alio  destinato 
ab  ipso  protinus  investiatur  de  regno,  ad  cuius  regis  -  successionem,  si  torte  decederet 
sine  liberis,  nullo  umquam  tempore  pater  veniat  imperator  existens.  Sed  si  imperio 
et  omnibus,  que  pertinent  ad  imperium,  idem  pater  renunciare  voluerit  et  regno 
tantum  esse  contentus,  post  renunciationem  huiusmodi  ad  illius  successionem  lìbere 
admittatur;  et  tunc  ab  ipso  Romano  pontifice  vel  alio  destinato  ab  eodem  investi- 
turam  recipiat  regni  eiusdem. 

Quod  si  dictus  filius  sic 3  ad  regnum  assumptus  maior  annis  XVIII  fuerit,  libere 
administret;  sed  quamdiu  minor  extiterit,  tam  ipse  quam  regnum  ipsius  in  custodia 
Romane  ecclesie  remaneat,  donec  rex  ipse  impleverit  supradictam  etatem,  fructibus 
et  obventionibus  regni,  ex  quibus  sumptus  necessarii  faciendi  prò  eiusdem  regni 
custodia  deducantur,  regi  conservandis  eidem  et  lucro  alterius  ratione  ipsius  custodie 
non  cessuris. 

Que  vero  de  filio  dicuntur,  ut  ei  videlicet  regnum  possit  sub  observatione 
premissa  a  patre  ad  imperium  transeunte  dimitti,  de  filia  etiam  duximus  conce- 
dendum.  Et  si  rex  non  habens  filios  in  imperatorem  electus  ad  imperium  transire 
voluerit,  et  de  personis,  quas  supra  diximus  liberis  non  extantibus  in  regno  posse 
succedere,  aliqui  superstites  fuerint  :  que  de  filio  et  filia  preordina vimus,  obser- 
ventur  in  illis,  excepto  emaneipationis  articulo,  que  in  solis  illis  procedere  poterit, 
qui  capaces  emaneipationis  existent  *  ratione  patrie  potestatis. 

Declaramus  etiam,  quod  si  regi :'  Sicilie  sine  filio  decedenti  superstes  sit  filia 
vel  mulier  alia,  que  iuxta  predictam  formam  debeat  ad  huiusmodi  successionem 
admitti,  que  imperatori,  dum  ipse  rex  viveret,  fuerat  desponsata  vel  nupta,  non 
succedat  in  regno;  et  si  regno  sibi  delato  imperatori  nupserit,  cadat  protinus  ab 
eo,  nisi  vir  eius  imperio  prorsus  renuntians,  regno  solummodo  sit  contentus.  In 
primo  autem  casu,  repulsis  filia  et  alia  predicta,  ad  personas  ipsas  servatis  gradibus 
regnum  perveniat,  quas  prenotavimus  in  regno  posse  succedere,  si  regi  premortuo 
liberi  non  supersint.  ';  In  secundo  autem  casu  regnum  ipsum  ad  Romanam  eccle- 
siam  devolvatur. 

Regnum  quoque  Sicilie  et  terra  predicta  imperio  nullo  modo  subdentur  seu  sibi 
ullo  umquam  tempore  in  eadem  persona  quolibet  modo  unientur  ;  et  precise  super 
hoc  articulo  tam  per  penas  spirituales  quam  alias  cautiones  cavebitur  iuxta  ecclesie 


1  Es.  Vat.  :   <  agnita  »  ! 

:  Rodenberg  :  «  in  regno,  ad  cuius  regni  ». 

1  Rodenberg  om. 

*  Rodenberg:  cexistant». 

*  Rodenberg:  •etiam,  si  illi  regi  •. 

«  Rodenberg:  «  rege  premortuo  filii  non  supersint 


72 


Carlo  I  (/Augii)  e  Clemente  IV  a.  1285 


voluntatem,  quandocumque  Romanus  pontifex  hoc  duxerit  requirendum,  cum  prorsus 
intentionis  sit  Romane  ecclesie,  ut  regnum  et  terra  predicta  nullo  umquam  tem- 
pore imperio  uniantur,  ut  scilicet  unus  Romanus  imperator  et  Sicilie  rex  existat. 
Quod  autem  circa  unionem  ipsorum  regni  et  terre  cum  imperio  dicimus,  hoc  ipsum 
circa  unionem  dictorum  regni  et  terre  cum  regno  Romano  aut  regno  Theutonie  seu 
cum  Lombardia  seu  Tuscia  seu  cum  maiori  parte  ipsarum  Lombardie  vel  Tuscie 
intelligimus  et  volumus  esse  dictum. 

Pro  toto  vero  generali  censu  ipsorum  regni  et  terre  '  octo  milia  unciarum  auri  ad 
pondus  ipsius  regni  in  festo  beati2  Petri,  ubicumque  Romanus  pontifex  fuerit,  ipsi 
Romano  pontifici  et  Romane  ecclesie  annis  singulis  persolventur.  Si  vero  vos  vel 
vestri  in  dicto  regno  heredes  quocumque  termino  non  solveritis  integre  ipsum  censum, 
et  expectati  per  duos  menses  terminum  ipsum  immediate  sequentes  de  ilio  ad  plenum 
non  satisfeceritis,  eo  ipso  eritis  exeommunicationis  vinculo  innodati.  Quod  si  in  secundo 
termino  infra  subsequentes  duos  menses 3  eundem  censum  sine  diminutione  qualibet 
non  persolveritis,  totum  regnum  Sicilie  ac  tota  terra  predicta  ecclesiastico  i  erunt 
supposita  interdicto.  Si  vero  nec  in  tertio  termino  nec  infra  duos  menses  proximos  per 
plenam  satisfactionem  illius  eiusdem  census  vobis  duxeritis  consulendum,  ita  quod 
transactis  eodem  termino  tertio  et  duobus  mensibus  proxime  sequentibus  non  sit  de 
octo  milibus  unciis5  huiusmodi  primi  termini  ipsi  ecclesie  integre  satisfactum,  ab  ipsis 
regno  et  terra  ipsorumque  iure  cadetis6  ex  toto,  et  regnum  ipsum  et  terra  ad  Romanam 
ecclesiam  integre  et  libere  revertentur. 7  Si  autem  de  censu  octo  milium  unciarum 
huiusmodi  primi  termini  infra  dictos  tertium  terminum  et  sequentes  duos  menses  ple- 
narie satisfeceritis,  nichilominus  semper  prò  singulis  octo  milibus  unciarum  singu- 
lorum  terminorum,  si  simili  modo  in  eorum  solutione  cessaveritis  vel  ipsas  non  sol- 
veritis, penas  similes  incurretis,  salvis  aliis  penis  et  processibus,  que  vel  qui  de  iure 
inferri  vel  haberi  poterunt  per  Romanum  pontificem  in  hoc  casu. 

In  quolibet  etiam  triennio  dabitis  vos  et  vestri  in  dicto  regno  heredes  Romano 
pontifici  unum  palafredum  album,  pulchrum  et  bonum  in  recognitionem  veri  dominii 
eorundem  regni  et  terre. 

Adhec  postquam  vos  predictum  regnum  vel  tantum  de  ipso  acquisiveritis  et8 
habueritis,  quod,  etiamsi  alique  ipsius  regni  civitates  vel  munitiones  aut  aliqua  alia  loca 
adhuc  vobis  rebellia  fuerint,  reputemini  et  possitis  ipsius  regni  rex  et 8  dominus  repu- 
tari,  solvetis  Romane  ecclesie  quinquaginta  milia  marcarum  sterlingorum  per  infra 
scriptos  terminos:  scilicet  quod  infra  sex  menses,  postquam  dictum  regnum  acqui- 
siveritis, prout  dictum  est,  solvetis  eidem  ecclesie  decem  milia  marcarum  sterlin- 
gorum, et  infra  singulos  sex  menses  successive  sequentes  solvetis  singula  decem 
milia,  donec  tota  predicta  quinquaginta  milium  summa  fuerit  integre  persoluta. 
Quod  si  vos  in  huiusmodi  terminis  illa  non  solveritis,  liberum  erit  Romano  pontifici 


1  Koiienbehì,  um.  :  ipsorum- terre  • . 

-  Rodi  nbhri.  :   •  sancti  ». 

1  Rodbnbbrg:   •  unii"  [et]  infra  scquenles  duos  menses 

•   RODBMHKRG   Oli. 

■■>  rg  om. 
■■  Rodbnbbkg:  •  cadatis  ■. 
T  Rodenberg :  ■  revertantur  ». 

»  Rodknbhkg  :  •  vel  •. 


a.  12(>5  Cariò  I  d'Augia  e  Clemente  IV  73 

contra  vos  prò  singulis  terminis  ad  penas  spirituales  procedere,  prout  sibi  videbitur 
expedire.  Quia  vero,  sicut  in  tractatu  negotii  actum  extitit,  tempore,  quo  esset  tra- 
ctatus  sive  negotium  consumandum,  dominus  papa  petitionem  vestram  super  remil- 
tendis  vobis  eisdem  quinquaginta  milibus  marcarum  factam  audiret  ex  parte  saltem 
aliqua,  de  qua  vos  teneri  sibi  ad  gratias  deberetis,  nolumus  quod  per  prefixionem  huius- 
modi  terminorum  aliquod  vobis  in  hoc  preiudicium  generetur,  quin  illa  pars  de  qua 
vobis  taciet  gratiam,  de  predicta  summa  quinquaginta  milium  deducatur. l 

Quandocumque  autem  Romanus  pontifex,  qui  prò  tempore  fuerit,  asseruerit  vel 
dixerit  Romanam  ecclesiam  indigere,  ita  quod  super  indigentia  huiusmodi  ipsius 
Romani  pontificis  simplici  verbo  stetur,  vos  vel  vestri  in  dicto  regno  heredes  requi- 
siti ab  co  in  Urbem,  in  Campaniam,  in  Maritimam,  in  patrimonium  beati  Petri 
in  Tuscia,  ducatum  Spoletanum,  marchiam  Anconitanam  et  in  premissam  civitatem 
Beneventanam  ac  eius  territorium  et  pertinentias,  que  remanebunt  ecclesie,  et  in 
omnes  terras  alias  ipsius  ecclesie  per  Italiani  trecentos  milites  equis  et  armis  bene  et 
decenter  munitos  et  paratos,  ita  quod  unusquisque  ipsorum  habeat  quatuor  equita- 
turas  vel  tres  ad  minus,  in  ecclesie  predicte  obsequium  et  subsidium  transmittetis, 
per  tres  menses  integros  in  vestris  vel  dictorum  in  regno  heredum  sumptibus  et 
stipendiis,  semel  tantum  in  anno,  in  servitio  eiusdem  ecclesie  moraturos,  mensibus 
ipsis  a  die,  quo  iidem  milites  terram  vestri  domimi  vel  fines  vestri  districtus  egressi 
fuerint,  per  vulgares  dietas  et  solitas  computandis.  Quod  si  maluerit  ecclesia  eadem 
ingruenti  necessitate,  super  qua  stetur 2  verbo  Romani  pontificis,  ut  dictum  est,  navali 
iuvari  exercitu,  predicti  milites  debita  taxatione  et  recompensatione  prehabita  in 
navale  stolium  commutentur. 

Verum  predicta  civitas  Beneventana,  quam  hactenus  Romana  ecclesia  sibi  reti- 
nuit  et  in  suum  demanium  et  dominium  cum  omnibus  iuribus  suis  et  pertinentiis 
reservavit,  et  totum  tenimentum  civitatis  eiusdem  cum  finibus  eius  antiquis,  quos 
Romanus  pontifex  quandocumque  semel,  cum3  sibi  placuerit,  bona  fide  distinguet, 
eidem  ecclesie  et  in  eius  proprietate  libere  remanebit,  nullo  iure  vobis  vel  cuicumque 
alii  de  regno  predicto  ibidem  retento  seu  quolibet  modo  reservato.  Distinctioni  quoque 
per  Romanum  pontificem  semel  faciende,  ut  dictum  est,  stabitis  absque  contra- 
dictione  seu  refragatione  quacumque,  prout  ipsa  distinctio  per  apostolicas  litteras 
apparebit. 

Pro  predicta  quoque  ci  vitate  Beneventana  hac  vice  reficienda  per  Beneventanos 
exponetis  per  septennium  prò  lignaminibus  omnia  nemora  ipsorum  regni  et  tene 
et  omnem  materiam  ad  edificia  oportunam,  puta  lapides,  arenam  que  puteolana 
vocatur,  cementum  et  similia,  sine  preiudicio  iuris  singularum  personarum  ad  unam 
dietam  prope  Beneventum.  Prestabitis  etiam  ipsis  Beneventanis  securitatem  per  totum 
regnum  et  terram  predictam,  nisi  in  terra  vestra  de  novo  delinquant;  propter  quod 
ad  vos  de  iure  iustitia  pertinebit.  Privilegia  insuper  diete  civitati  a  regibus  et  prin- 


1  Rodenberg:  «  super  remittendis  vobis  eisdem  decem  milibus  marcarum  factam  crederet  ex  parte  saltem  aliqua. 
de  qua  vos  teneri  sibi  ad  padani  deberetis,  nolimus,  quod  per  prefixionem  huiusmodi  aliquod  in  hoc  vobis  faciet 
vobis  per  gratiam  de  predicta  summa  decem  milium  marcarum  deducatur  »  con  in  nota  una  proposta  non  felice  di 
correzione  al  «  locus  corruptus  >  del  testo  da  lai  seguito. 

■'  Es.   Val.:    .  statuì"  ». 

3  Es.  Vat.:  «  tantum  •, 


,'J 


Carlo  l  d'Aìtgiò  e  Clemente  IV  »•  1^65 


cipibus  concessa  illibata  servabitis.  Omnia  statuta  per  quondam  Fridericum  olim 
Romanorum  imperatorem  seu  quoscumque  alios  reges  Sicilie  facta  contra  libertatem 
civitatis  eiusdem  revocabitis;  et  in  omnibus  et  per  omnia  que  libertatis  fuerint  ceteris 
regnicolis  parifìcabitis  illam  ;  nec  aliqua  statuta  seu  aliquas  leges  condetis  inposterum, 
per  que  diete  civitati  directe  vel  indirecte  possit  preiudicium  generari;  ac  prò  apo- 
stolice  sedis  et  beati  Bartholomei  patroni  civitatis  eiusdem  reverentia  fidancias  ab 
omnibus  remitti  facietis  et  remittetis  eisdem.  Fidanciarum  autem  remissio  est  con- 
cessio  libertatis,  ut  cives  Beneventani  possint  libere  proprias  vineas  et  terras  exco- 
lere  ipsarumque  fruges  et  fructus  colligere  et  easdem  vineas  ac  terras  vendere  et 
de  ipsis  prò  sua  voluntate  disponere  sine  aliqua  exactione  vel  munere  vel  etiam 
datione. 

Vos  autem  et  vestri  in  regno  Sicilie  heredes  in  dieta  civitate  ac  eius  territorio 
et  pertinentiis  suis,  que  Romane  remanebunt  ecclesie,  vel  in  Urbe  seu  Campania  vel 
Maritima  seu  in  ducatu  Spoletano  aut  marchia  Anconitana  aut  in  patrimonio  beati 
Petri  in  Tuscia  sive  in  aliis  quibuscumque  tetris  aut  demaniis  sive   feudis  ipsius 
ecclesie  ubilibet  constitutis  ex  successione  vel  legato  aut  venditione  sive  donatione 
aut  alio  quocumque  iure  vel  titulo  seu  contractu  nichil  umquam  vobis  acquiretis  vel 
vendicabitis  seu  poteritis  acquirere  vel  quolibet  modo  vendicare,  et  nichil  umquam 
recipietis,  habebitis  vel  retinebitis,  seu  poteritis  recipere,  vel  habere  seu  etiam  reti- 
nere;1  ac  nullam  potestariam  seu  capitaniam  vel  rectoriam.nullumque  alium  honorem 
nullamque  dignitatem  seu  potestatem,  senatoriam  vel  quameunque  aliam,  aut  admi- 
nistrationem  vel  commendam,  nec  quodeumque  aliud  officium  recipietis  seu  recipere 
poteritis,  habebitis  vel  retinebitis,  seu  habere  vel  retinere  poteritis  in  eisdem.  Hoc 
autem  intelligimus  de  illis  heredibus  vestris,  qui  vobis  in  eodem  Sicilie  regno  succe- 
dent.  Nolumus  enim,  quod  delictum  aliorum  heredum,  qui  succedent  vobis  in  comi- 
tatibus  et  aliis  terris  vestris,  in  penam  heredis,  qui  est  vobis  successurus  in  regno, 
aliquatenus  extendatur.  Ne  vero  huiusmodi  alii  heredes  vestri  contra  ea,  que  conti- 
nentur  in  isto  articulo,  forsan  aliquo  tempore  venire  presumant,  acquirendo  vel  vendi- 
cando aut  recipiendo  vel  habendo  seu  retinendo  sibi  aliquid  in  terris  in  articulo  ipso 
expressis,  vel  recipiendo,  habendo  seu  retinendo  in  eisdem  terris  potestariam  seu 
capitaniam  vel  aliquid  aliud  de  his  que  in  articulo  continentur  eodem:  sic  super 
hoc  duximus  providendum,  ut   videlicet   nulli   etiam  huiusmodi  aliorum   heredum 
vestrorum  ullo  umquam  tempore  liceat  sibi  quicquam  in  eisdem  terris  acquirere  vel 
vendicare,  recipere,  habere  vel  etiam  retinere  aut  recipere  vel  habere  seu  retinere  - 
potestariam  seu  capitaniam  vel  rectoriam  aut  aliquid  aliud  ex  his,  que,  prout  dictum 
est,  in  eodem  articulo  plenius  exprimuntur.  Quicumque  autem  ipsorum  secus  presum- 
pserit,  eo  ipso  exeommunicatus  existat,  nec  ipse  nec  eius  posteri  in  perpetuum  pos- 
sint in  eodem  regno  succedere,  si  eis  in  casu  aliquo  huiusmodi  successio  deferretur;  'J 
sed  ab  illa  repellantur  '  omnino,  et  nichilominus  ille,  qui  tunc  eiusdem  regni  guber- 
naculis  presidebit,  ;>  Romano  pontifici  contra  eum  patenter  assistere  teneatur. 


i  Rohenbeki;  :  ■  recipere,  habere  vel  retinere  < 
-  Rodenhkki.  om.  •  aut-retinere  ». 

Roderbbrc:  •  devolvere  tur  •. 
'  Rodenuekg  .  ■  repellatUT  >, 

■'  Rodenberi.  .  «  irubernacula  possidet  ». 


a.  1285  Carlo  /  d'Angiò  e  Clemente  l\  75 

Si  vero  vos  vel  vestri  in  regno  heredes  predictam  Beneventanam  civitatem,  ter- 
ritorium  vel  pertinentias  cius,  que  remanebunt  ecclesie,  vel  aliquam  partem  earum, 
aut  Campaniam  aut  Maritimam  seu  Urbem  aut  ducatum  Spoletanum  vel  marchiani 
Anconitanam  sive  patrimonium  beati  Petri  in  Tuscia  aut  alias  quascumque  terras 
Romane  ecclesie  ubilibet  constitutas  occupaveritis  vel  occupati  feceritis  aut  super 
hiis  offenderitis  vel  molesta veritis  ecclesiam  seu  feceritis  molestari,1  et  postquam 
super  hoc  a  Romano  pontifice  moniti  vel  requisiti  fueritis,  vel  si  commode  moneri 
aut  requiri  nequiveritis,  iuxta  ipsius  Romani  pontificis  assertionem  vel  dictum,  post- 
quam de  hoc  ipse  publice  ac  2  solempniter  vos  monuerit,  intra  tres  menses  non  resti- 
tueritis  integre  omnia  occupata:  eo  ipso  ab  eorundem  regni  Sicilie  et  terre  iure 
cadatis  totaliter,  ipsaque  regnum  et  terram  prorsus  amittatis,  et  hec  ad  Romanam 
ecclesiam  libere  devolvantur.  Quod  si  etiam  restitueritis  occupata,  nichilominus  ad 
plenum  de  universis  iniuriis  et  dampnis  illatis  ad  mandatum  eiusdem  Romani  pontificis 
satisfacere  teneamini.  Alii  quoque  heredes  vestri,  videlicet  qui  vobis  non  3  succedent 
in  regno,  occupare  vel  facere  occupari  easdem  terras  Romane  ecclesie  vel  molestare 
et  molestari  facere  super  illis  eandem  ecclesiam  non  attemptent.  UH  vero,  qui  secus 
attemptaverint,  premissas  penas,  ut  videlicet  eo  ipso  sint  excommunicati  et  tam  ipsi 
quam  eorum  posteritas  in  perpetuum  ad  successionem  predicti  regni,  si  in  aliquo 
forte  casu  eadcm  successio  devolveretur  4  ad  illos,  nullatenus  admittantur,  incurrant  ; 
et  rex  Sicilie,  qui  tunc  erit,  teneatur  assistere  Romano  pontifici  contra  ipsos,  prout 
superius  est  expressum. 

Sane  omnibus  ecclesiis,  tam  cathedralibus  quam  aliis,  regularibtts  et  secularibus, 
necnon  et  omnibus  prelatis  et  clericis  ac  universis  personis  ecclesiasticis,  secula- 
ribus et  religiosis, r'  et  quibuslibet  religionis  locis  plenarie  dimittentur  et  restituentur 
integre  omnia  bona  eorum  immobilia,  a  quibuscumque  ablata  vel  occupata  sint  et 
per  quoscumque  detineantur.  Mobilia  vero,  que  extant  et  poterunt  inveniri,  simili 
modo  restituentur  eisdem.  Hec  autem  restitutio  fiet  absque  contradictione  vel  diffi- 
cultate  qualibet,  sicut  nanciscemini  predictorum  regni  Sicilie  et  terre  possessionem, 
hoc  modo,  scilicet  quod  statim  in  illa  parte  ipsorum  regni  et  terre,  que  vobis  obediet, 
restitutio  ipsa  fiet  ipsaque  postmodum  successive  consumabitur,  sicut  eadem  regnum 
et  terra  habebuntur.  Ne  autem  super  his  rebus  restituendis  ingerì  possit  aliqua  diffi- 
cultas,  deputabuntur  a  Romano  pontifice  aliqui  viri  discreti,  ad  quorum  mandatum 
et  arbitrium  iurium  et  rerum  immobilium  et  mobilium  que  extant  restitutio  piena 
fiat,  ita  quod  ea,  de  quorum  dominio  vel  proprietate  seu  possessione  notorium 
fuerit,  ad  eorum  mandatum  et  arbitrium  mox  reddentur.  In  dubiis  vero  per  ipsos 
de  plano  et  absque  strepitu  iudicii  veritas  diligentiusinquiretur.  Sufficiet  autem 6  vocari 
camerarium  vel  procuratorem  seu  ballivum,  in  cuius  iurisdictione  vel  ballivia  seu 
territorio  bona,  de  quibus  agetur, 7  consistant,  ad  videndum  iurare  testes,  qui  in 
huiusmodi  inquisitione  deponent. 

1  Rodeinberc.  :  e  occupaveritis  vel  occupari  feceritis  am  molestari  •. 

■  Rodexberg  :  ■  aut  >. 
J  Es.  Vat.  ora.  ! 

*  Rodexrerc,  :  ■  devolventi- •. 

■  Rodexberg  :  «  regularirius  .. 

6  Rodenberg:  <  sufficit  enim  .. 

7  Es.  Yat.:  caseretur». 


7b  Carlo  I  d'Angiò  e  Clemente  IV  a.  1265 


Omnes  insuper  ecclesie,  tam  cathedrales  quam  alie,  regulares  et  seculares, 
necnon  et  omnes  prelati  et  clerici  et  universe  persone  ecclesiastice,  seculares  et 
religiose,  et  quecumquc  religionis  loca  cum  omnibus  bonis  suis  in  electionibus,  postula- 
tionibus,  nominationibus,  provisionibus  et  omnibus  aliis  piena  libertate  gaudebunt  ;  nec 
ante  electionem  sive  in  electione  vel  post  regius  assensus  vel  consilium  aliquatenus 
requiretur.  Quam  utique  libertatem  vos  et  vestri  in  predicto  regno  heredes  semper 
manutenebitis  et  conservabitis  et  manuteneri  et  conservari  facietis  '  ab  omnibus  subditis 
vestris;  dicteque  ecclesie  ac  persone  utentur  libere  omnibus  bonis  et  iuribus  suis, 
salvo  vobis  et  vestris  in  regno  heredibus  iure  patronatus  in  ecclesiis  in  tantum,  quantum 
in  hac  parte  patronis  ecclesiarum  canonica  instituta  concedunt,  ubi  antiqui  reges 
Sicilie  huiusmodi  ius  patronatus  in  ipsis  ecclesiis  habuerunt.  Omnes  etiam  cause  ad 
forum  ecclesiasticum  pertinentes  libere  et  absque  ullo  impedimento  agitabuntur, 
tractabuntur  et  ventilabuntur  coram  ordinariis  et  aliis  ecclesiasticis  iudicibus  et  termi- 
nabuntur  per  eos.  Et  si  ad  sedem  apostolicam  super  huiusmodi  causis  appellari  conti- 
gerit,  tam  appellantes  quam  appellati  ad  eandem  venire  sedem  prò  appellationum 
prosecutionibus 2  libere  et  absque  aliqua  inhibitione  permittantur.  Sacramenta  vero 
(ìdelitatis  prestabuntur  secundum  antiquam  et  rationabilem  consuetudinem,  prout 
canonica  instituta3  permittunt,  ab  illis  ecclesia  rumprelatis,  quorum  predecessores  anti- 
quis  illa  Sicilie  regibus  prestiterunt.  Ab  illis  autem  prelatis  et  ecclesiis,  qui  tempo- 
ralia  sive  regalia  bona  tenent,  si  qui  tamen  sunt,  qui  huiusmodi  bona  teneant  a  domino 
regni  et  aliis  dominis  temporalibus,  et  qui  huiusmodi  ratione  honorum  ab  antiquo 
consueverunt  regibus  et  ipsis  dominis  temporalibus  servitia  exhibere,  huiusmodi 
honesta  et  antiqua  servitia  eis  secundum  rationabilem  et  antiquam  consuetudinem,  et 
sicut  antiqua4  patiuntur  canonica  instituta,3  impendantur,  salva  semper  circa  ecclesias 
cathedrales  et  alias  regulares  et  seculares  ac  personas  et  loca  ecclesiastica  tam  in 
faciendis  provisionibus  et  electionibus  confirmandis  quam  in  omnibus  quibuscumque 
aliis  Romani  pontificis  et  ecclesie  romane  iurisdictione  :'  ac  auctoritate  plenaria  et 
libera  potestate. 

Revocabitis  quoque  omnes  constitutiones  seu  leges  per  dictum  Fridericum  vel 
per  reges  Sicilie  seu  per  Conradum  ipsius  Friderici  fìlium  aut  Manfredum  quondam 
principem  Tarentinum,  qui  de  facto  detinet 6  ipsum  regnum  occupatum,  editas  contra 
ecclesiasticam  libertatem,  nec  statuta  vel  constitutiones  aliquas  edetis  aut  etiam 
promulgabitis,  per  que  iuri  aut  ecclesiastice  libertati  derogetur. 7 

Promittitis"  etiam,  quod  nullus  clericus  vel  persona  ecclesiastica  eorundem  regni 
et  terre  in  civili  vel  criminali  causa  convenietur  coram  iudice  seculari,  nisi  super 
feudis  iudicio  petitorio  '  conveniatur  civiliter,  sed  omnes  ecclesie  et i0  persone  eccle- 
siastice omnimode  erunt  libere  et  in  nullo  regi  vel  principi  subiacebunt. 


1  Rodbnberg:  "i  manuteneri  facietii 
-  Rodbnberg:  «executionibns». 

3    RODENBERG :    .  stallila.  . 

'  Bs.  Val.  om. 

*  Rodenhkrg  :  >  iurisdictionibus  •. 

•  RoDBKBI  BC      ■  "ini'  l  •. 
:  RoDBNBBRG  :    ■  derOgCtl 

"  Rodbnberg:  «  Premiti 

-  pi  i  itorìs  .. 

-.m.     ei  i  lesie  <  i  •. 


a-  1265  Carlu  I  d'Angiò  e  Clemente  TV  77 

Xullas  insuper  tallias  vel  collectas  imponetis  ecclesiis,  monasteriis,  clericis  et 
riris  ecclesiasticis  vel  rebus  eorum;  et  in  ecclesiis  vacantibus  vos  vel  vestri  in 
regno  heredes  nulla  habebitis  regalia;  nullosque  fructus,  redditus  et  proventus,  nullas 
edam  obventiones  ac  nulla  prorsus  alia  percipietis  ex  iisdem,  custodia  earundem 
ecclesiarum  interim  libera  '  remanente  penes  personas  ecclesiasticas  iuxta  canonicas 
sanctiones. 

Comites  vero,  barones,  milites  et  universi  homines  totius  regni  et  terre  pre- 
diete  vivent  in  eadem  libertate  et  habebunt  illas  immunitates  illaque  privilegia  ipsisque 
gaudebunt,  quas  et  que  tempore  dare  memorie  Guilk-lmi  secundi  Sicilie  regis  et 
aliis  antiquis.  temporibus  habuerunt. 

Omnes  exules  regni  Sicilie  et  terre  predicte,  cuiuscumque  conditionis  existant, 
ad  mandatum  ecclesie  reducentur  -  in  regnum  et  terram  predicta,  ipsisque  de  bonis 
et  iuribus  eis  debitis  restitutio  piena  fiet.  In  huiusmodi  autem  restitutione  secundum 
predictam  formarti  in  capitulo  de  bonis  ecclesiarum ;l  restituendis  contentam  tam 
in  notoriis  quam  in  dubiis  procedetur;  omnesque  captivos  et  obsides,  qui  tenentur 
in  regno  et  terra  predictis,  Romanos,  regnicolas  et  alios  de  terra  ecclesie,  Tuscos  et 
Lombardos  et  illos  de  marchia  Tarvisina  bona  fide  restituetis  libertati  prò  posse. 

Heredibus  vero  quondam  Riccardi  comitis  Sorani,  germani  felicis  recordationis 
domini  Innocentii  pape  tertii,  ius,  quod  in  comitatu  Sorano,  et  aliis  ecclesie  Romane 
tidelibus  illud,  quod  in  aliis  civitatibus  et  bonis,  si  qua  eis  in  regno  et  terra  predictis 
a  regibus  et  principibus  sunt  concessa,  obtinent,  penitus  erit  salvum;4  nec  per  pre- 
sentem  ipsorum  regni  et  terre  concessionem  comitatuum  Sore  :'  concessorum  eorun- 
dem  cuique,  quo  ad  proprietatem  seu  possessionem,  preiudicium  generetur,  regio 
in  his  omnibus  iure  salvo. 

Nullam  etiam  confederationem  vel  pactionem  seu  societatem  cum  aliquo  impe- 
ratore vel  rege  vel  principe  seu  barone,  Sarraceno,  Christiano  vel  Greco,  aut  cum 
aliqua  provincia  seu  civitate  aut  communitate  vel  loco  aliquo  scienter  contra  Roma- 
nam  ecclesiam  vel  in  dampnum  ecclesie  facietis;  et  si  etiam  feceritis  ignoranter, 
teneamini  ad  mandatum  ecclesie  revocare. 

Habebitis 6  autem  mille  ad  minus  Ultramontanorum  militum  comitivam;  quorum 
quilibet  equitaturas  quatuor  secum  habeat.  '  Habebitis  etiam  trecentos  balistarios  et 
tot  alios  bellatores,  quot  ad  prosecutionem  negotii  sufficere  videbuntur. 8 

Et  usque  ad  annum  a  presenti  die  computandum  sic  muniti  cum  tota  vestra 
huiusmodi  comitiva  esse  teneamini  et  sitis  extra  fines  comitatus  Provincie  versus 
Italiani  vel  in  Italia,  et  ex  tunc  infra  tres  menses  immediate  sequentes  esse  teneamini 
et  sitis  in  terris  conterminis9  regno  Sicilie,  nisi  forsitan  in  Italia  hostium  obstaculo 
impediamini  vel  occursu  ;  quorum  impugnationi  et  debellationi  quamdiu  taliter  muniti 

1  Rodknberg:  «libere». 

2  Rosenberg  :  «  reducantnr  ». 

■  Rodenberg:  •  ecclesiasticis». 

«  Rodenbekg:  .illud  in  aliis  comitatibus-pridcipibus  concessa  obtinent,  erit  salvum». 

1   RODF.NBERG  :    «  sic  ». 

«  Rodenberg:  •  Haheatis  .. 

<  Rodenberg  :  «  habebit  ». 

»  Rodenberg:  »  negotii  tidei  sufficere  videntur  ». 

»  Rodenberg:  »contiguis». 


78  CarlQ  1  d-'Angiò  <•  Clemente  IV  a.  1265 

perscveranter  institeritis,  intelligamini  negotium  prosequi,  nec  vobis  tempus  predi- 
ctorum  trium  mensium  currat.  Quod  si  vos  sic  muniti  usque  ad  huiusmodi  annum 
non  fueritis  extra  fines  predicti  comitatus,  vel  si  infra  eosdem  tres  menses  tali  non 
prepediti  obstaculo  non  fueritis  in  terris  eisdem  Sicilie  regno  conterminis  cum  comi- 
tiva huiusmodi  constituti,  vel  in  quocumque  easu,  vobis  prosecutioni  negotii  opor- 
tunam  non  impcndentibus  '  operam,  in  eisdem  terris  conterminis  dicto  regno  infra 
ipsos  tres  menses  non  fueritis  sic  muniti:  liberum  erit  Romano  pontifici  ac  in  pote- 
state  remanebit  ipsius  dicere,  pronunciare  vel  proferre  in  scriptis  vel  sine  scriptis 
de  Consilio  vel  sine  Consilio  fratrum  suorum,  vobis  aut  alio  etiam  quocumque,  cuius 
forsitan  interesset,  non  vocatis  et  absque  omni  iuris  solempnitate,  collationem,  con- 
cessionem,  investituram,  vobis  et  lieredibus  vestris  de  regno  et  terra  predictis  factas, 
vacuas  omnino  esse  nullumque  robur  vel  valorem  habere  ac  eas  revocare,  cassare, 
irritare  ac  ipsas  cassas  et  irritas  nunciare.  Liberum  quoque  erit  eidem  Romano  pon- 
tifici hoc  idem  facere,  si,  quod  absit,  vel  longa  prepediti  valitudine  vel  morte  pre- 
venti dictum  negotium  iuxta  eandem  formam  non  assumpseritis  vel  assumptum  non 
fueritis  prosecuti,  nisi  forte  talis  persona  et  tam  idonea  iuxta  formam  eandem  vices 
vestras  vel  vestrorum  heredum  in  hac  parte  suppleverit,  que  merito  ad  hoc  suffi- 
ciens  possit 2  et  debeat  a  Romana  ecclesia  reputari.  Quod  si  forte  vos  alio3  impedi- 
mento fueritis  irretiti  et  hoc  significaveritis  Romano  pontifici,  tunc  liberum  erit  eidem 
Romano  pontifici  et 4  in  potestate  remanebit  ipsius  vel  '  dicere,  pronunciare  et  appro- 
bare  et  proferre  iuxta  formam  in  capitulo  ipso  contentam  collationem,  concessionem 
et  investituram  huiusmodi,  vobis  et  heredibus  vestris  factas  de  regno  et  terra  pre- 
dictis, vacuas  omnino  esse  nullumque  valorem  et  robur  habere  ac  eas  revocare, 
cassare  et  irritare  et  ipsas  cassas  et  irritas  nunciare,  vel  talem  personam  et  tam 
idoneam  assumere  vel  admittere  ad  dictum  negotium,  que  merito  ad  hoc  ab  ipso 
suftìciens  reputetur. 

Denique  "  omnes  premissas  conditiones,  que  in  persona  vestra  apponuntur,  circa 
vestros  etiam  in  dicto  regno  heredes  et  successores  intelligimus  et  volumus  esse 
dictas,  sai  vis  omnibus,  que  circa  alios  heredes  vestros  ordinata  consistunt,  prout 
superius  est  expressum. 

Vos  etiam  dabitis  privilegium  vestrum  domino  pape  ac  Romane  ecclesie  bulla 
aurea  bullatum,  in  quo  proprio  iuramento  fatebimini  et  recognoscetis  expresse 
regnum  Sicilie  et  totam  terram  que  est  citra  Farum  usque  ad  confinia  terrarum 
Romane  ecclesie,  cxcepta  civitate  Beneventana  cum  territorio  et  pertinentiis  eius, 
que  ecclesie  remanebit  eidem,  ex  sola  gratia  et  mera  liberalitate  sedis  apostolice 
vobis  vestrisque  heredibus  de  novo  fore  concessa,  vosque  recepisse  ac  tenere  regnum 
et  terram  huiusmodi  a  dieta  Romana  ecclesia  sub  pactis  et  conditionibus  supradictis. 

Ut  autem  predicti  negotii  consumatio  et  hec  nostra  collatio,  concessio  et  inve- 
stitura ac  revocano  ac  alia  premissa  illibata  perpetuo  maneant  et  inconeussam  semper 

1  E-.  Vat.:  •  impedientibus  »  ! 

RODBMBERG      ■     UfBl  eri    el    possil   .. 

RoDENBI  «..  :    €  aliquo  ». 
'    RoDINBBKC   "in.    «  uni.  -et  .. 

Rodi  ibi  k..  om. 
Rodi  kbbrc     ■  Deii 


a.  1372  Gregorio  XI  e  Federico  HI  d'Aragona  7C< 

obtineant  fìrmitatem,  presens  instrumentum  seu  presentes  litteras  sigillorum  nostro- 
rum  munimine  roboratas  vobis  duximus  concedendas. 

Actum  Rome  apud  Lateranum  in  basilica  Salvatoris  l  que  appellatur  Constan- 
tiniana,  ante  sacratissimum  altare  ipsius  basilice,  Il II  Kalendas  Iulii,  *  anno  Do- 
mini MCCLXV,  pontificatus  vero  predicti  Clementis  pape  INI  anno  primo  ». 

Nulli  ergo  omnino  hominum  liceat  hanc  paginam  nostre  confirmationis  infrin- 
gere  vel  ei  ausu  temerario  contraire.  Si  quis  autem  hoc  attemptare  presumpserit, 
indignationem  omnipotentis  Dei  et  beatorum  Petri  et  Pauli  apostolorum  eius  se 
noverit  incursurum. 

Dat.  Perusii  per  man  uni  magistri  Michaelis  de  Tholosa  sancte  Romane  ecclesie 
vicecancellarii,  IlNonas  Novembris,  indictione  nona.incarnationis  Dominice  MCCLXV, 
pontificatus  vero  domini  Clementis  pape  UH  anno  primo. 

Da  Montini.  Gemi.  Histor.  Epistolae  saeculi  XIII  e  regestis  Pontificum  Romanorum 
selectae,  ed.  C.  Rodenberg.  Tomus  III  (.Berolini  1894),  639-653  (n.  646)  il  quale,  salvo  il 
tratto  fino  alla  parola  «  officio  »  in  1.  25  di  p.  o4,  tradito  anche  in  Reg.  Val.  32  neh'  Archivio 
segreto  Vaticano  (nuovamente  ora  collazionato i,  tolse  dall'edizione  di  E.  Martene-U. 
Durand,  Thesaurus  novits  anecdotorum  II,  Lutetiae  Parisiorum  1717,  col.  220-237  (n.  174) 
e  corresse  il  testo  sulla  base  delle  «conditiones  super  negotio  regni  Sicilie»,  colle  quali 
Urbano  IV  era  stato  disposto  a  conferire  a  Carlo  il  regno  di  Sicilia,  ripubblicate  da  Roden- 
berg, loc.  cit.  510-520  (n.  539),  collazionato  ora,  e  seguito  in  tutto  ciò  che  possa  avere  qualche 
valore,  il  testo  contenuto  nella  dichiarazione  originale  in  data  di  Roma  17  febbraio  1295, 
con  cui  Carlo  li  d'Angiò  riconosce  che  il  padre  aveva  ricevuto  in  feudo  dalla  Chiesa 
Romana  la  Sicilia  e  le  terre  napoletane,  in  AA.  Arni.  I-XVIII  480  (già  Ann.  II,  e.  V, 
>i.  5)  nell  Archivio  segreto  Vaticano.  L'esemplare  vaticano  pone  compiuta  l'investitura 
«HII  Kalendas  Iunii»,  ciò  che  è  incompatibile  colla  data  (XI  Kalendas  Iulii)  della  com- 
missione e  podestà  conferite  dal  Papa  ai  Cardinali. 


/  re  di  Napoli  e  Sicilia  ripeterono  in  seguito  questa  formula  nell'atto  dell'omaggio 
feudale.  Essa  presenta  qualche  variazione  negli  accordi  intervenuti,  nel  1372,  per  opera 
di  Gregorio  XI  fra  Giovanna  I  di  Napoli  e  Federico  IH  d'Aragona,  che  dolcette  pro- 
mettere, fra  altro,  l'osservanza  di  quanto  segue: 

Item  quod  praefatus  Fredericus  promittet  solemniter  et  jurabit,  quod  omnibus  ecclesiis 
tam  cathedralibus  quam  collegiatis  regularibus  et  secularibus,  nec  non  aliis  ecclesiis,  et 
omnibus  praelatis  et  clericis,  ac  universis  personis  ecclesiasticis  secularibus  et  regularibus, 
et  quibuscunque  reliyiosis  locis  et  personis  in  regno  Trinacriae  seu  insulis  praedictis  infra 
tres  annos,  et  ante,  quantocius 3  poterit,  bona  fide  assignabit  realiter  et  cum  effectu  suo  posse 
omnia  castra,  fortalitia,  jura  et  bona  ad  ipsas  ecclesias,  seu  ecclesiasticas  personas  spectantia 
quoquo  modo,  seu  per  eas,  seu  earum  nomine  •  quomodolibet  possessa,  seu  in  quorum  posses- 
sione fuerunt  tempore,  quo  Siculi  contra  inclytae  memoriae  praefatum  Regem  Carolum  rebel- 

1  Rodenberg:  <  saniti  Salvatoris  .. 

-  Es.  Vat.:  «  Iunii  >. 

3  Raynaldcs:  «annos,  quanto  citius  .. 

"  Rayxaldus:  €  prò  eis  seu  eorum  nomine». 


Gregorio  XI  e  Federico  III  d'Aragona  a.  1372 

larunt;  ita  quod  de  nullo  cursu  temporis  opponatur  eisdem,  cum  notorie  dictis  temporibus 
hostilitates  duraverint;  nisi  '  per  praelatos  ecclesiarum  ipsarum,  vel  alios  authoritatem  haben- 
tes,  aliqua  ex  praedictis  castris,  fortalitiis,  possessionibus,  juribus,  et  bonis  quibuscunque 
personis  concessa,  permutata,  si  ve  alienata  legitimc  extiterint:  quo  casu  praedicta  concessio, 
datio,  permutatio,  seu  alienatio  inviolabiliter  observentur,  et  in  suo  robore  perseverent: 
quodque  libertatem  ecclesiasticam  conservabit  suo  posse,  universis  personis  ecclesiasticis  ac 
rebus  et  bonis  earum,  et  ecclesias  praedictas  ecclesiasticasque  personas,  omnia  religiosa,  et 
pia  loca,  resque  et  bona  eorum  in  sua  libertate  restituet,  et  gaudere  permittet  et  curabit 
restituì  tacere,  et  gaudere  permitti  '  juribus  et  jurisdictionibus,  privilegiis,  libertatibus  a  jure 
concessis,  beneficiis,  bonis,  juribus,  redditibus,  et  proventibus  earundem:  nec  aliquas  exa- 
ctiones  quovis  quaesito  colore  petet  vel  exiget  ab  eisdem  per  se  vel  alium,  directe  vel  indirecte; 
nec  peti,  vel  cxigi  permittet.  Ne  autem  super  iis  restituendis  ingerì  possit  aliqua  difficultas, 
deputabuntur  a  Romano  Pontefice  aliqui  viri  discreti,  ad  quorum  mandatum  et  arbitrium 
jurium  et  rerum  immobilium  (si  qua  extent)  restitutio  piena  fiat,  ita  quod  ea  de  quorum 
dominio  vel  proprietate  seu  possessione  notorium s  fuerit,  ad  eorum  mandatum,  et  arbitrium 
mox  reddantur.  In  dubiis  vero  per  ipsos  summarie,  simpliciter,  et  de  plano,  ac  sine  strepitu 
et  figura  judicii  veritas  inquiretur, 4  et  justitia  ministrabitur. 

Omnes  insuper  ecclesiae  tam  cathedrales  quam  aliae  regulares  et  seculares,  nec  non 
omnes  praelati  et  clerici,  ac  universae  personae  ecclesiasticae  seculares  et  religiosae  in  ele- 
ctionibus,  postulationibus,  nominationibus,  provisionibus,  et  omnibus  aliis  piena  libertate 
gaudebunt:  nec  ante  electionem  nec  in  electione,  vel  post  dicti  Frederici  seu  eius  succes- 
sorum  in  regno  sive  insulis  praedictis,  consensus  vel  consilium  aliquatenus  requiretur  : 5  quam 
utique  libertatem  ipse  Fredericus,  ipsiusque  in  dictis  insulis  seu  regno  successores  semper 
manutenebunt  et  conservabunt,  et  manuteneri  facient  ab  omnibus  subditis  suis:  dictaeque 
ecclesiae  et  personae,  et  omnia  religiosa  et  pia  loca  utentur  libere  omnibus  bonis  et  juribus 
suis;  salvo  sibi  et  successoribus  suis  in  regno  praedicto  Trinacriae  seu  insulis  jurepatro- 
natus,  prout  et  secundum  quod  patronis  ecclesiarum  canonica  instituta  concedunt,  et  in  illis 
tantum  ecclesiis,  in  quibus  Reges  antiqui  Siciliae  huiusmodi  juspatronatus  habuerunt;  salva 
semper  circa  ecclesias  cathedrales,  et  alias  regulares  et  seculares  quascumque,  ac  personas 
et  loca  ecclesiastica  tam  in  faciendis  provisionibus  et  electionibus  confirmandis,  quam  in 
reservationibus  de  ipsis  ecclesiis  faciendis,  quam  in  omnibus  et  quibuscumque  aliis  Romani 
Pontificis  et  ecclesiae  Romanae  jurisdictione,  ordinatione,  et  authoritate  plenaria,  et  libera 
potestate. 

Omnes  vero  causae  ad  forum  ecclesiasticum  pertinentes  libere  et  absque  ullo  impedi- 
mento agitabuntur,  ventilabuntur,  et  tractabuntur  coram  ordinariis,  et  delegatis  apostolicis,  et 
aliis  ecclesiasticis  judicibus,  et  terminabuntur  per  eos:  et  si  ad  sedem  Apostolicam  super 
hujusmodi  causis  appellari  contigerit,  tam  appellantes  quam  appellati  ad  eamdem  venire 
sedem  prò  appellationum  prosecutionibus  libere,  et  absque  inhibitione  aliqua  et  impedi- 
mento quolibet  permittentur.  Sacramenta  vero  fidelitatis  praestabuntur  Frederico  praefato, 
et  eius  in  regno  Trinacriae  successoribus  secundum  antiquam  et  rationabilem  consuetudinem 
Iprout  canonica  instituta  permittunt)  ab  illis  ecclesiarum  praelatis,  quorum  praedecessores 
antiquis  Regibus  Siciliae  praestiterunt.  Si  qui  autem  sint  praelati  et  clerici,  qui  temporalia 
sive  regalia  bona  teneant  a  dicto  Rege  et  aliis  dominis  temporalibus,  et  qui  ratione  hujus- 
modi honorum  ab  antiquo  consueverunt  Regibus  et  ipsis  dominis  temporalibus  servitia 

lALDira    •  nisi  quod  •. 

Rayhaldui    »  i,   i.ni-i  titni  lacere  et  gaudere  permittet  ». 

1  Ratralods    ■  notum  ». 
'  Ra YN ALDUS  :  »  inquinimi  », 

R  n  .-.  u  Dua    •  n  quiratui  •. 


a.  1274  Rodolfo  I  di  Habsburg  '   Gregorio  X  81 

exhibere  hujusmodi  lionesta  et  antiqua  servitia  ipsis  '  Regi  et  dominis  secundum  rationa- 
bilem  et  antiquam  consuetudinem,  et  sicut  statuta  patiuntur  canonica  impendent.  Promittet 
etiam  quod  nullus  clericus  vel  persona  ecclesiastica  eorumdem  regni,  seu  insularum  in 
civili,  vel  criminali  causa  conveniatur  '•'  coram  judice  seculari:  sed  omnes  personae  ecclesia- 
sticae  omnimode  erunt  liberae,  et  in  nullo  dicto  Frederico  seu  ejus  successoribus  subjace- 
bunt.  N'ullas  insuper  talias  vel  collectas,  seu  alia  onera  ecclesiis,  monasteriis,  clericis,  et 
viris  ecclesiasticis  vel  rebus  eorum  directe  vel  indirecte  imponent,  imponi  facient,  vel  per- 
miuent;  et  in  ecclesiis  ac  benefìciis  vacantibus  ipse  Fredericus  vel  ipsius  in  regno  Trina- 
criae  vel  insulis  successores  nulla  habebunt  regalia,  nullam  custodiam,3  nullosque  fructus, 
redditus,  et  proventus;  nullas  obventiones  et  nulla  prorsus  alia  percipient  ab  eisdem;  sed 
custodia  earumdem  ecclesiarum  et  beneliciorum  interim  libera  penes  personas  ecclesiasticas 
juxta  et  secundum  statuta  canonica  remanebit.  Revocabunt  etiam  omnes  constitutiones  seu 
leges  per  eumdem  Fredericum  seu  praedecessores  suos,  praefatarum  insularum  detentores, 
si  quae  editae  existant  contra  ecclesiasticam  libertatem:  quas  nos  etiam  ex  nunc  irritas 
nunciamus,  nec  constitutiones  vel  statuta  edent  aut  promulgabunt,  quae  juri  vel  ecclesiasticae 
libertati  in  aliquo  derogent. 

Da  O.  Raynaldus,  Ann.  Eccl.  ad  a.  1372,  x  s.,  ed.  J.  D.  Mansi  VII,  Lucae  1752,  212 s., 
collazionato  il  Reg.  Aligli.  185,  f.  4b3r-4t>4r  e  ristrumento  originale  di  Giovanna  I  di  Napoli 
in  data  31  marzo  1373  (cfr.  Raynaldus,  loc.  cit.  xxiv,  p.  221)  in  AA.  Ann.  IXVIII  510  (già 
Arni.  II,  e.    V,  n.  34)  nell  Archivio  segreto  Vaticano. 


XVI. 
RODOLFO  I  DI  HABSBURG  E  GREGORIO  X. 

1.  -  Confirmatio  privilegiorum  et  iuramentorum  per  procuratorem  data. 

6  ghigno  1274. 

In  nomine  Domini  amen. 

Ego  Otto  Sancti  Guidonis  Spirensis  prepositus  regie  aule  cancellarius,  gloriosis- 
simi principis  domini  mei  Rodulfi  Dei  gratia  regis  Romanorum  semper  augusti  pro- 
curator  et  nuntius,  habens  ab  ipso  mandatum  in  forma  subscripta  presenti  scripto 
confiteor,  me  privilegia  necnon  et  iuramenta  dare  memorie  Ottonis  II II.  et  quondam 
Fr(ederi)ci  secundi  imperatorum,  tunc  regum  Romanorum,  non  cancellata,  non  abo- 
lita nec  in  aliqua  sui  parte  vitiata,  sed  in  prima  sui  facie  aureis  bullis  regum  ipsorum 
regie  maiestatis  impressis  typario  consignata,  diligenter  inspexisse,  de  verbo  ad  ver- 
bum  legisse  ac  in  Theotonico  ydiomate  propter  infrascriptos  nobiles  exposuisse  in 
consistorio  vestro,  sanctissime  pater  et  domine  domine  Gregori  papa  decime,  astan- 
tibus  vobis  reverendis  patribus  Iohanne  Portuensi,  Petro  Tusculano,  Vicedomino 
Prenestino,  fratribus  B.  Albanensi,  Petro  Ostiensi  episcopis,  Symone  tituli  Sancti  Mar- 
tini in  Montibus,  A.  tituli  Sancte  Praxedis,  Guillelmo  tituli  Sancti  Marci,  Symone 
tituli  Sancte  Cecilie  presbiteris,  Ottobono  Sancti  Adriani,  Iacobo  Sancte  Marie  in 


R AVN ALDUS  :    ■  ipsi  ». 

Raynaldus  om. 
Raynaldus  :  «  justitiam  ■ 


Rodolfo  I  di  Habsburg  e  Gregorio  A  a.  1274 


Cosmidin,  Gottifrido  Sancti  Georgii  ad  Velum  aureum,  Uberto  Sancti  Eustachii  et 
Matheo  Sancte  Marie  in  Porticu  diaconis  cardinalibus,  et  presentibus  inibi  venera- 
bilibus  patribus  Henrico  Treverensi,  Guarnero  Maguntino,  Engueberto  Coloniensi, 
Conrado  Magdeburgensi,  Giselberto  Bremensi  archiepiscopis,  Conrado  Argentinensi, 
Leone  Ratisponensi,  Brunone  Brixinensi,  Ottone  Mindensi,  Fr(ederi)co  Merseburgensi, 
Widegone  Misnensi,  Iohanne  Kimensi,  Ildebrando  Eistetensi  episcopis  et  nobilibus 
viris  Frederico  burclavio  de  Nurenberk  ac  Gottefrido  comite  Seunensi. 

Tenores  autem  predictorum  privilegiorum  et  iuramentorum  de  verbo  ad  verbum 
tales  sunt: 

Forma  iuramenti  Ottonis  quarti  imperatoris  tunc  regis  Romanorum  prestiti 
felicis  recordationis  Innocentio  pape  III  :  «  Ego  Otto  -  coronam  adeptus  »  (in  Monum. 
Germ.  Histor.  Legum  Sectio  IV.  Constit.  etc.  T.  II,  27  s.  [n.  23]). 

Tenor  privilegii  dicti  Ottonis  quarti  imperatoris  tunc  regis  Romanorum  con- 
cessi eidem  Innocentio  et  ecclesie  Romane:  «  In  nomine  sancte  -  Kalendas  Aprilis  » 
(v.  sopra  p.  38  s.). 

Tenor  privilegii  Frederici  secundi  imperatoris  tunc  regis  Romanorum  concessi 
eidem  Innocentio  pape  III.  et  ecclesie  Romane:  «In  nomine  sancte  -  Idus  Iulii  » 
(v.  sopra  p.  43  s.). 

Simile  privilegium  concessum  ab  eodem  Fr(ederi)co  tunc  rege  Romanorum  felicis 
recordationis  Honorio  pape  III:  «  In  nomine  Dei  -  indictione  prescriptis  »  (v.sopra  p.45s.). 

Forma  iuramenti  eiusdem  Frederici  tunc  regis  Romanorum  prestiti  prefato  Inno- 
centio pape  tercio  :  «  In  nomine  sancte  -  indictionis  prime  »  (in  Montini.  Germ.  Histor., 
loc.  cit.  62  [n.  50]). 

Forma  iuramenti  eiusdem  Frederici  tunc  regis  Romanorum  prestiti  prefato  ' 
Honorio  pape  tercio:  «  In  nomine  sancte  -  indictione  octava  »  (in  Monum.  Gemi. 
Histor.,  loc.  cit.  79 s.  [n.  66]). 

De  predictorum  itaque  archiepiscoporum,  episcoporum  ac  nobilium  Consilio  et 
expresso  consensu  ego  memoratus  cancellarius  omnia  et  singula  in  eisdem  con- 
tenta privilegiis  eiusdem  regis  R.  nomine  ratifico,  rata  et  firma  habeo  et  ab  aliis 
haberi  volo  et  eadem  innovo  atque  de  novo  concedo,  promittens  eodem  nomine 
beato  Petro,  celestis  regni  clavigero,  ac  vobis  patri  sanctissimo  eius  successori 
ceterisque  vestris  successoribus  et  ecclesie  Romane  ac  iurans  in  animam  ipsius 
regis  R.,  quod  ipse  per  se  vel  per  alium  seu  alios  non  occupabit  nec  invadet  in 
totum  vel  partem  aliquam  terras  ipsius  ecclesie  Romane  aut  terras  vassallorum 
eius,  quas  iure  feudi  vel  sub  census  aut  alterius  prestationis  titulo  sive  alio  quo- 
cumque  modo  tenent  ab  ipsa  ecclesia,  nec  eas  vel  earum  aliquam  procurabit 
occupari  per  alium  seu  alios  vel  invadi.  Quin  etiam  nec  ipsas  nec  tenentes  eas- 
dem,  se  vel  terras  ipsas  sibi  ultro  volentes  subicere,  nec  officium  aliquod  aut 
dignitatem  vel  quamcumque  potestatem  ih  terris  eisdem  et  specialiter  in  civitate 
Romana  recipiet  sub  quocumque  colore  sine  vestra  seu  successorum  vestrorum 
licentia  speciali.  Et  si  qui  eas  occupare  vel  invadere  temptarent,  non  solum  dene- 
gabit  illis  auxilium,  consilium  et  favorem  publicum  et  occultum,  verum  etiam 
ad  requisitioncm   vestram  vestrorumve   successorum   adiutor  erit   contra  illos  in 

1  Si  BWA1  v 


a.  1274  Rodolfo  I  di  Habsburg  e  Gregorio  A  83 

defendendis  et  conservandis  eisdem.  Item  quod  idem  Rex  Rudolphus  per  se  vel  per 
alium  non  offender  vassallos  ecclesie  et  specialiter  magnificum  principem  dominum 
Carolimi  regem  Sicilie  illustrem  seu  heredes  ipsius,  nec  volentibus  ipsum  offendere 
prestabit  consilium,  auxilium  aut  tavorem  publice  vel  occulte,  nec  regnum  Sicilie, 
quod  idem  rex  C.  ab  eadem  Romana  tenet  ecclesia,  vel  aliquam  eius  partem  occu- 
pabit  aut  invadet  per  se  vel  per  alium  aut  occupali  vel  invadi  procurabit,  nec 
invadere  aut  occupare  temptantibus  prestabit  auxilium,  consilium  aut  favorem  publi- 
cum  vel  occultum.  Alios  etiam  devotos  ipsius  ecclesie,  qui  eidem  ecclesie  astiterunt 
contra  dictum  Fredericum,  heredes  vel  successores  ipsius,  propterea  non  gravabit, 
sed  nichilominus  favorabiliter  prosequetur.  Vassallos  autem  suos  contra  predicto- 
rum  aliquod  facientes  prò  posse  bona  fide  compescet.  Servabit  preterea  et  faciet 
omnia  et  singula,  que  in  canonibus  positis  sexagesima  tertia  distinctione,  quorum 
quidem  canonum  alter  "  Ego  Lodowicus  „ ,  alter  vero  "  Tibi  domino  pape  ,,  incipit, 
contine[n]tur.  Quodque  idem  rex  R.  premissa  omnia  tam  in  privilegiis  ipsis  contenta 
quam  alia  inviolabiliter  observabit  ac  de  premissis  omnibus  et  singulis  observandis 
prestabit  tactis  corporaliter  sacrosanctis  euangeliis  iuramentum,  et  privilegia  per 
omnia,  verbis  tamen  competenter  mutatis  prout  facti  qualitas  exigit,  similia  supra- 
scriptis  continentia  et  nichilominus  piene  alia  omnia,  que  preter  privilegiorum  pre- 
missorum  tenores  superius  exprimuntur,  ac  insuper  ratificationem,  confirmationem, 
innovationem  ac  novam  concessionem  omnium  renuntiationum,  dimissionum,  pro- 
missionum,  pollicitationum,  sponsionum,  concessionum,  cessionum,  confirmationum 
et  confessionum,  quas  tam  dictus  Fredericus  secundus  quam  alii  reges  et  impera- 
tores  Romanorum  precedentes  eundem  beato  Petro  apostolorum  principi,  summis 
pontificibus  qui  prò  rempore  fuerunt  vel  ecclesie  Romane  prestitisse  noscuntur,  pre- 
fato apostolorum  principi  ac  vobis  sanctissimo  patri  eius  successori  ceterisque 
catholicis  vestris  successoribus  et  ecclesie  Romane  concedet,  quandocumque  per 
sedem  apostolicam  super  hoc  litteris  fuerit  vel  nuntio  requisitus.  Et  iuramenta  etiam 
prestabit  et  litteras  super  huiusmodi  prestatione  concedet,  prout  dicti  reges  Roma- 
norum prestiterunt  et  concesserunt.  Postquam  autem  Romam  ad  recipiendum  unctio- 
nem,  coronationem  seu  imperiale  diadema  pervenerit  ipsaque  perceperit,  premissa 
omnia  et  singula  innovabit  seu  de  novo  faciet,  ac  sine  aliqua  difficultate  iuramenta 
prestabit,  que  imperatores  romani  hactenus  prestiterunt.  Item  quod  dictus  rex 
Rudolfus  bona  fide  sine  fraude  et  malo  ingenio  procurabit,  quod  omnes  principes  Ale- 
manie  laici  promittent  et  iurabunt,  se  bona  fide  curaturos  et  facturos,  quod  ipse  rex 
Rudolfus  premissa  omnia  et  singula  inviolabiliter  observabit,  et  si  quod  absit  ipse  rex 
Rudolfus  predicta  non  servaret,  iidem  principes  in  hoc  ipsi  aliquatenus  non  assistent. 
Tenor  quoque  predicti  mandati,  quod  ab  eodem  Rudolfo  recepì,  per  omnia  talis  est  : 
«  Sanctissimo  in  Christo  -  anno  primo  »  (in  Montini.  Gcnn.Histor.,  loc.  cit.42  fn.48]). 
Acta  sunt  hec  Lugduni  in  predicto  consistorio,  anno  Domini  MCCLXXIIII, 
mense  Iunii,  die  Martis  VI.  mensis  eiusdem,  pontificatus  vestii  anno  tercio.  Porro 
ad  certitudinem  presentium  et  memoriam  futurorum  de  premissis  omnibus  presentes 
litteras  fieri  feci  et  mei  sigilli  munimine  roborari. 

Da  Montini.  Gemi.  Histor.  Leguni  Sectio  IV.  Constit.  Tomus  III  (Hannoverae  et 
Lipsiae  1904-1906),  ed.  I.  Schwalm,  42-44  (n.  49),  collazionato  nuovamente  il  transunto  del  1278 
in  Arni.  I-XVIII  48  (già  Arni.  I,  e.  V,  ».  9)  nell'Archivio  segreto  Vaticano. 


84 


Rodolfo  I  di  Hubsbitrg  e  Gregorio  X  a.  1275 


2.  -  Privilegium  regium. 

21  ottobre  1275. 

In  nomine  sancte  et  individue  Trinitatis.  Rudolfus  divina  favente  clementia  Roma- 
norum  rex  semper  augustus. 

Ab  eo  solo,  per  quem  reges  regnant  et  potentes  scribunt  iustitiam,  recogno- 
scentes  inextimabilem  nostre  promotionis  gratiam,  qui  regali  iam  in  nobis  culmine 
consumato  nos  ad  obtinendum  imperialis  glorie  solium  sua  sola  pietate  disponens, 
ut  non  solum  cum  principibus  sedeamus,  sed  ut  illis  presideamus,  erexit,  sancteque 
matris  ecclesie  ac  vestra,  pater  reverentissime  domine  Gregori  divina  providentia 
papa  X,  immensa  beneficia,  quibus  nos  in  benedictione  dulcedinis  prevenistis  feli- 
cibus  eiusdem  nostre  promotionis  auspitiis,  multiplicibus  concurrendo  favoribus  et 
ipsam  favorabilis  prosecutionis  auxiliis  confòvendo,  attenta  sollicitudine  recensentes, 
reddimur  corde  solliciti,  cogimur  cogitare  profundius,  qua  tante  dignationis  gratiam 
digna  saltem,  prout  humana  insufficientia  sufficit,  gratitudine  prosequamur.  Illi  ergo, 
a  quo  cuncta  procedere  novimus  et  humiliter  confitemur  quod  ab  eo  recepimus, 
offerentes  eius  et  apostolice  sedis  ac  vestris  obsequiis,  nos  quicquid  possumus,  quic- 
quid  sumus,  in  perpetuum  humili  voto  et  incommutabili  '  proposito  devovemus,  vobis- 
que,  beatissime  pater,  et  omnibus  successoribus  vestris  catholicis  ac  eidem  sancte 
Romane  ecclesie,  speciali  matri  nostre,  omnem  obedientiam,  honorificentiam  atque 
reverentiam  semper  humili  corde  ac  devoto  spiritu  impendemus,  quam  predeces- 
sores  nostri  reges  et  imperatores  catholici  vestris  antecessoribus  impendisse  noscun- 
tur,  nichil  exinde  volentes  diminui,  sed  magis  augeri,  ut  nostra  magis  devotio  enitescat. 
Illum  igitur  abolere  volentes  abusum,  quem  interdum  quidam  predecessorum  nostro- 
rum  exercuisse  noscuntur  et  dicuntur  in  electionibus  prelatorum,  concedimus  et  san- 
cimus,  ut  electiones  prelatorum  libere  et  canonice  fiant,  quatinus  ille  preficiatur  ecclesie 
viduate  quem  totum  capitulum  vel  maior  et  sanior  pars  ipsius  duxerit  eligendum, 
dummodo  nichil  desit  de  canonicis  institutis.  Appellationes  autem  in  negotiis  et  causis 
ecclesiasticis  ad  sedem  apostolicam  libere  fiant,  earum  prosecutionem  sive  processum 
nullus  impedire  presumat.  Illuni  quoque  dimittimus  et  refutamus  abusum,  quem  in 
occupandis  bonis  decedentium  prelatorum  aut  etiam  ecclesiarum  vacantium  nostri 
consueverunt  antecessores  committere  prò  motu  proprie  voluntatis.  Omnia  vero  spiri- 
tualia  vobis  et  aliis  ecclesiarum  prelatis  relinquimus  libere  disponenda,  ut  que  sunt 
cesaris  cesari  et  que  sunt  Dei  Deo  recta  distributione  reddantur.  Super  eradicando 
autem  heretice  pravitatis  errore  auxilium  dabimus  et  operam  efficacem.  Possessiones 
etiam,  quas  Romana  ecclesia  recuperavi^  ab  antecessoribus  nostris  seu  quibuslibet 
aliis  ante  detentas,  liberas  et  quietas  sibi  dimittimus  et  ipsam  ad  eas  obtinendas  bona 
fide  promittimus  adiuvare.  Quas  vero  nondum  recuperavit,  ad  recuperandum  erimus 
prò  viribus  adiutores;  et  quecumque  ad  manus  nostras  devenient,  sine  difficultate 
ac  mora  ei  restituerc  satagemus.  Ad  has  pertinet  tota  terra  que  est  a  Radicofono 
usque  Ceperanum,  marchia  Anconitana,  ducatus  Spoletanus,  terra  comitisse  Matil- 
dis,  comitatus  Rrittenorii,  exarchatus  Rauenne,  Penthapolis,  Massa  Trabaria  cum 


a.  J275  Rodolfo  I  di  Habsburg  e  Oregon     V  85 

adiacentibus  terris  et  omnibus  aliis  ad  Romanam  ecclesiam  pertinentibus,  ut  eas 
habeat  Romana  ecclesia  in  perpetuum  cum  omni  iurisdictione,  districtu  et  honore 
suo.  Verumtamen  cum  ad  recipiendum  coronam  imperii  vel  prò  necessitatibus  eccle- 
sie ab  apostolica  sede  vocati  venerimus,  de  mandato  summi  pontificis  reeipiemus 
procurationes  sive  fodrum  ab  ipsis.  Omnia  igitur  supradicta  et  quecumque  alia  per- 
tinent  ad  Romanam  ecclesiam  de  voluntate  et  conscientia,  Consilio  et  consensu  prin 
cipum  imperii  libere  il  li  dimittimus,  renuntiamus  et  restituimus,  nec  non  ad  omnem 
scrupulum  removendum,  prout  melius  valet  et  efficacius  intelligi,  concedimus,  con- 
ferimus  et  donamus,  ut  sublata  omnis  contentionis  et  dissensionis  materia,  firma  pax 
et  piena  concordia  inter  ecclesiam  et  imperium  perseverent.  Adiutores  erimus  ad 
retinendum  et  defendendum  ecclesie  regnum  Sicilie  cum  omnibus  ad  ipsum  spectan 
tibus  tam  citra  Farum,  quam  ultra,  necnon  Corsicam  et  Sardiniam  ac  cetera  ima 
que  ad  eam  pertinere  noscuntur,  tamquam  devotus  filius  et  catholicus  princeps. 

Promittimus  quoque  beato  Petro,  celestis  regni  clavigero,  ac  vobis  patri  sancis- 
simo ipsius  beati  Petri  [successori]  '  ceterisque  vestris  successoribus  et  eidem  ecclesie 
Romane,  quod  per  nos  vel  per  alium  seu  alios  non  occupabimus  nec  invademus  in 
totum  vel  in  partem  aliquas  terras  ipsius  ecclesie  Romane  aut  vassallorum  eius,  quas 
iure  feudi  vel  sub  census  seu  alterius  prestationis  titulo  sive  alio  quocumque  modo 
tenent  ab  ipsa  ecclesia,  nec  eas  vel  earum  aliquam  proturabimus  occupali  per  alium 
seu  alios  vel  invadi.  Quin  etiam  nec  ipsas  nec  tenentes  easdem,  se  vel  terras  ipsas 
nobis  ultro  volentes  subicere,  nec  orficium  aliquod  aut  dignitatem  vel  quamcumque 
potestatem  in  terris  eisdem  et  specialiter  in  civitate  Romana  reeipiemus  sub  quo- 
cumque colore  sine  vestra  seu  successorum  vestrorum  licentia  speciali.  Et  si  qui 
eas  occupare  vel  invadere  temptarent,  non  solum  denegabimus  illis  auxilium,  con- 
silium  et  favorem  publicum  et  occultum,  verum  etiam  ad  requisitionem  vestram 
vestrorumve  successorum  adiutores  erimus  contra  illos  in  defendendis  et  conservandis 
eisdem.  Nec  offendemus  per  nos  vel  per  alium  vassallos  ecclesie  ipsius  et  specia- 
liter magnificum  principem  dominimi  Carolum  regem  Sicilie  illustrem  seu  heredes 
ipsius,  nec  volentibus  ipsum  offendere  prestabimus  auxilium,  consilium  vel  favorem 
publice  vel  occulte,  nec  regnum  Sicilie,  quod  idem  rex  Carolus  ab  eadem  Romana 
tenet  ecclesia,  vel  aliquam  eius  partem  occupabimus  aut  invademus  per  nos  vel  per 
alium  aut  occupari  vel  invadi  procurabimus,  nec  invadere  aut  occupare  temptantibus 
praestabimus  publicum  vel  occultum  auxilium,  consilium  aut  favorem.  Alios  etiam 
devotos  ipsius  ecclesie,  qui  eidem  ecclesie  astiterunt  contra  quondam  Fredericum 
olim  Romanorum  imperatorem,  heredes  aut  successores  ipsius,  propterea  non  gra- 
vabimus,  sed  nichilominus  favorabiliter  prosequemur.  Vassallos  autem  nostros  contra 
predictorum  aliquod  facientcs  compescemus  prò  viribus  bona  fide.  Servabimus  pre- 
terea  et  faciemus  omnia  et  singula,  que  in  canonibus  positis  sexagesima  tertia  distin- 
zione, quorum  quidem  canonum  alter  "  Ego  Lodouicus  „,  alter  vero  "  Tibi  domino 
pape  „  incipit,  continentur.  Postquam  autem  Romam  ad  recipiendam  unctionem, 
coronationem  et  imperiale  diadema  pervenerimus  ipsaque  perceperimus,  premissa 
omnia  et  singula  -innovabimus  seu  de  novo  faciemus,  et  sine  aliqua  difficultate  iura- 
menta  prestabimus,  que  imperatores  Romanorum  hactenus  prestiterunt.  Promittimus 

i  Manca  nell'originale. 


86  Onorio  IV  e  Carla  II  <l  Angiò  a.  1285 

insuper,  quod  bona  fide  sine  fraude  ac  malo  ingenio  procurabimus,  quod  omnes 
principe?  Alemanie  laici  promittent  et  iurabunt,  se  bona  fide  curaturos  et  facturos, 
quod  nos  premissa  omnia  et  singula  inviolabiliter  observemus,  et  si  quod  absit  eadem 
non  servaremus,  ipsi  principes  nobis  in  hoc  aliquatenus  non  assistent.  Ut  autem  hec 
omnia  vobis  memorato  sanctissimo  patri  nostro  domino  Gregorio  sacrosancte  Romane 
ecclesie  summo  pontifici  vestrisque  successoribus  per  nos  et  nostros  successores 
Romanorum  reges  et  imperatores  observentur  firmaque  semper  et  inconvulsa  per- 
maneant,  presens  privilegium  conscriptum  nostro  iussimus  sigillo  cereo  communiri. 
Promittentes  nichilominus  aliud  de  verbo  ad  verbum  et  per  omnia  simile  aurea  bulla 
typario  nostre  maiestatis  impressa  munitum  infra  tempus  coronationis  nostre  vobis 
et  sedi  apostolice  sine  difficultate  qualibet  exhibere. 

Testes  hii  sunt:  Ademarus  Lugdunensis,  Bonifatius  Rauennas,  Odo  Bisuntinus, 
et  Iacobus  Ebredunensis  archiepiscopi,  Stephanus  Parisiensis,  Henricus  Basiliensis, 
Johannes  Leodiensis  et  Amedeus  Valentinus  episcopi,  Ludowicus  comes  palatinus 
Reni  dux  Bowarie,  Phylippus  dominus  Karinthie,  Cunradus  dominus  de  Tekke,  Hen- 
ricus marchio  de  Batslerch,  Fredericus  burgravius  de  Nurenberch,  Henicho  et  Fre- 
dericus  comites  de  Liningen,1  Albertus  et  Burchardus  comites  de  Hohenberch,  Theo- 
baldus  comes  de  Pherreto,  Ebhardus  comes  de  Karrenellenbogen,  Gibertus  langravius 
Alsatie  inferioris,  Henricus  comes  de  Vriburch,  Mangoldus  comes  de  Nellenburch, 
Eberardus  comes  de  Habesburch,  Hermannus  comes  de  Sulz,  Lodowicus  comes  de 
Honberch,  Gottifredus  comes  de  Leustein,  Cunradus  nobilis  de  Wartenberch,  Ebhar- 
dus nobilis  de  Luphe  et  Reinhardus  nobilis  de  Hanawe,  comes  de  Buchekke. 

Acta  sunt  hec  anno  Domini  millesimo  ducentesimo  septuagesimo  quinto,  indi- 
ctione  HII,  regnante  domino  Rudolfo  Romanorum  rege  glorioso,  regni  eius  anno  tertio. 

Signum  domini  Rudolphi  Romanorum  regis  invictissimi  (M.). 

Dat.  Lausane,  per  manum  Henrici  episcopi  Tridentini  regalis  aule  prothonotarii, 
XII.  Kal.  Novembr. 

Da  Monum.  Gemi.  Histor.,  loc.  cit.  81-83  (n. 90),  con  nuova  collazione  dell'autografo 
in  AA.  Ann.  I-X  Vili  40  (già  Ami.  I,  e.   V,  n.  1)  nell'Archivio  segreto  Vaticano. 


XVII. 

CONFERMAZIONE  DA  PARTE  DI  ONORIO  IV  DELLE  COSTITUZIONI 
DI  CARLO  II  D'ANGIÒ  RELATIVE  ALLE  COSE  ECCLESIASTICHE. 

17  settembre  1285. 

Ad  perpetuam  rei  memoriam.Dilectus  filius  nobilis  vir  C(arolus),2  dare  memorie  C. 
regis  Sicilie  primogenitus,  tunc  princeps  Salernitanus  et  ejusdem  regis  in  regno  Sicilie 
vicarius  generalis,  tanquam  vir  catholicus  de  genere  ortus  christianissimo  devotam 
ad  Dcum  et  ipsius  ecclesias  mentem  gerens  ejusdem  generis  vestigia  imitatus  prò 
bono  statu  ecclesiarum  regni  predicti  et  ad  conservationem  jurium  earundem  inter 

1  Originale  :  •  Liuin^'cn  •. 
:  I'kou  om. 


a.  1285  Onorio  IV  e  Carlo  II  d 'Augia  87 

cetera,  licet  sub  alio  forsan  verborum  scemate,  dicitur  statuisse  et  mandasse  invio- 
labiliter  observari. 

Quod  decime  que  debebantur  ecclesiis  et  personis  ecclesiasticis  regni  ejusdem 
catholicorum  regum  Sicilie  temporibus  et  debentur  et  recipi  ab  ecclesiis  consueve- 
runt,  eisdem  ipsis  ecclesiis  sine  difficultatis  obstaculo  ac  more  dispendio  persolvantur, 
scilicet  que  debentur  in  pecunia  in  festo  Pentecostes  et  alia  que  debentur  in  fru- 
mento et  aliis  victualibus,  vino,  oleo,  seu  fructibus  aliis,  illis  temporibus,  quibus  per- 
cipiuntur,  et  si  aliqua  sint  que  ceteris  diebus  persolvi  consueverunt  die  debita  per- 
solvantur, et  ne  de  hoc  ecclesie  vel  persone  ecclesiastice  necesse  habeant  singulis 
annis  a  curia  litteras  impetrare,  statuit  quod  sub  pena  dupli  ejus  quod  prò  decimis 
vel  aliis  juribus  personis  vel  ecclesiis,  quibus  secundum  ordinationem  premissam 
solutum  non  fuit,  debetur,  secreti  seu  magistri  procuratores  ac  magistri  salis  bajuli 
vel  alii  officiales  qui  eas  debent  persolvere  tam  presentes  quam  futuri  teneantur  ea 
integraliter  solvere,  secundum  quod  superius  est  distinctum,  nullo  inde  mandato  alio 
expectato. 

Item,  quod  comites,  barones  et  ceteri  qui  tenentur  ad  decimas  et  jura  alia  eccle- 
siis vel  personis  ecclesiasticis  prò  bonis  que  tenent  ea  teneantur  solvere  suis  tem- 
poribus, quibus  hactenus  extitit  consuetum,  adiciens  quod  ad  hoc  auctoritate  sui  sta- 
tuti super  hoc  editi  ad  requisitionem  personarum  quibus  debentur  per  justitiarios 
Provincie  compellantur,  quodque  solvantur  a  baliis  quibuscumque  per  quos  bona 
pupillorum  terras  et  feuda  tenentium  procurantur,  sive  baliatus  curia  teneat,  sive 
alii  sint  commissi  sive  terre  vel  feuda  aliquorum  occasione  delieti  vel  quacumque 
alia  causa  per  curiam  teneantur. 

Item,  quod  clerici,  nisi  prò  bonis  feudalibus,  prout  continetur  in  conventionibus 
inter  dictum  regem  et  Romanam  ecclesiam  habitis,  ad  judicia  saecularia  non  tra- 
hantur. 

Item,  quod  ecclesie  in  toto  regno  predicto  gaudeant  privilegio,  eis  per  com- 
munia  jura  indulto,  scilicet  quod  rei  qui  ad  eas  confugiunt  abinde  non  extrahantur 
inviti,  nisi  in  casibus  a  jure  permissis.1 

Item,  quod  domus  prelatorum,  religiosorum  et  aliarum  ecclesiasticarum  perso- 
narum sine  voluntate  ipsorum  causa  hospitandi  ab  officialibus  vel  aliis  personis,  eis 
invitis,  nullatenus  capiantur;  et  si  de  voluntate  ipsorum  prelatorum,  religiosorum 
vel  aliarum  personarum  ecclesiasticarum  recepti  fuerint,  ibi  criminalia  judicia  exer- 
cere  aliquatenus  non  presumant,  nec  lectos  vel  res  eorum  contra  voluntatem  ipsorum 
accipiant,  et  si  secus  factum  fuerit,  post  emendationem  et  restitutionem  dampni,  si 
comes  fuerit  vel  baro  qui  contra  fecerit,  teneatur  2  ad  penam  duodecim  unciarum 
auri,  si  simplex  miles  ad  sex,  et  si  burgensis  ad  tres. 

Item,  quod  officiales,  comites,  barones,  vel  alie  quecumque  persone  laicales  non 
intromittant  se  de  electionibus  prelatorum,  vel  collationibus  prebendarum  seu  quo- 
rumlibet  ecclesiasticorum  beneficiorum  directe  vel  indirecte,  nec  de  aliis  ad  spiri- 
tualia  pertinentibus,  nisi  quantum  ratione  juris  patronatus  aliquibus  competit,  vel  ex 
privilegio  est  concessum,  nec  propter  prelatos  capitula  ecclesiarum  seu  conventus 
piorum  locorum  ipsorum  consanguinei  vel  vassalli  quomodolibet  molestentur. 

1  Prou:  «  premissis  •• 
-  Prou  :   «  tenentur  » 


88  Onorio  IV  e  Carlo  II  a" Augia  a.  1285 

Item,  quod  clerici  qui  clericaliter  vivunt  in  collectis  et  exactionibus  aliis  quibus- 
cumque  nec  prò  bonis  ecclesiasticis,  nec  prò  patrimonialibus  de  portionibus  eos  legi- 
time  contingentibus  cum  aliis  teneantur. 

Item,  quod  res  et  possessiones,  que  non  sunt  in  aliquo  curie  vel  alii  obligate, 
dari,  donari  possint  ecclesiis  et  legari,  sed,  et  si  ea  obligatione  tenentur  propter  quam 
datio,  donatio,  vel  legatio  de  jure  impediri  non  possit,  hoc  casu  res  et  possessiones 
hujusmodi  prefatis  titulis  cum  onere  suo  ad  ecclesias  transferantur. 

Item,  quod  vassallis  ecclesiarum,  qui  ea  que  habent  ab  ecclesiis  tenent  et  sunt 
eisdem  ecclesiis  ad  servitia  personalia  obligati,  officia  per  curiam,  comites,  barones 
vel  alios  sine  ipsorum  prelatorum  licentia  nullatenus  committantur. 

Item,  quod  privilegia  et  jura  concessa  ecclesiis  et  personis  ecclesiasticis  a  catholicis 
et  antiquis  regibus  Sicilie,  in  quorum  possessione  sunt,  serventur  illesa  ;  de  illis  vero 
in  quorum  possessione  non  sunt,  fiat  eis  sine  difficultate  justitia  in  curia  competenti. 

Item,  quod  officiales  et  commissarii  curie  possessiones  et  res  que  ab  ecclesiis  possi- 
dente non  auferant  nec  in  ipsis  easdem  ecclesias  contra  justitiam  perturbare  presumant. 

Item,  quod  officiales  seu  seculares  persone  se  nullatenus  intromittant  ad  cogno- 
scendum  de  aliquo  crimine  ecclesiastico  nec  impediant  prelatos  aut  ipsorum  officiales 
quin  de  hujusmodi  crimine  libere  cognoscant  et  puniant  ut  est  juris. 

Item,  quod  justitiarii  vel  alii  officiales  vassallos  ecclesiarum  coram  se  vel  ad 
ipsorum  judicia  in  civilibus  trahere  non  presumant. 

Item,  quod  prelati  ecclesiarum,  ecclesiastice  persone  ac  officiales  ipsarum  vas- 
sallos earum  debitores  suos  possint,  prout  eis  competit,  compellere  ad  satisfaciendum 
sibi  de  debitis  et  juribus  earundem,  contradictione  aliqua  illegitima  non  obstante. 

Item,  licet  idem  princeps  statuerit  aliqua  de  vassallis  ecclesiarum  eis  ad  per- 
sonalia servitia  obligatis  si  forsan  a  terris  in  quibus  morari  debent  aufugerint  per 
prelatos  et  personas  ecclesiasticas  revocandis,  nos  tamen  dicimus  distinguendum  ut, 
si  ratione  persone  ad  hujusmodi  servitia  teneantur,  possint,  si  recesserint,  legitime 
revocari;  si  vero  tenentur  rerum  tantummodo  ratione  et  recedere  voluerint  res  ipsas 
ecclesiis  et  personis  eisdem  omnino  dimittere  compellantur. 

Item,  quod  Judeis  qui  sunt  ecclesiarum  vassalli  nulla  committantur  officia  nec 
eis  alie  oppressiones  vel  gravamina  inferantur. 

Nos  itaque,  cum  fratribus  nostris  deliberatione  habita,  '  premissa  in  favorem 
ecclesiarum  Dei  et  ministrorum  ipsius  attendentes  inducta  de  ipsorum  fratrum  Con- 
silio et  assensu  ac  plenitudine  potestatis  ea  firmitatis  perpetue  robur  statuimus  obti- 
nere,  ipsaque  precipimus  perpetuis  temporibus  inviolabiliter  observari.  Decernimus 
ergo  ut  nulli  omnino  hominum  liceat  hanc  paginam  nostre  constitutionis  atque  pre- 
cepti  infringere,  vel  ei  ausu  temerario  contraire.  Si  quis  autem  etc. 

Ego  Honorius  catholice  ecclesie  episcopus  subscripsi. 

Ego  Ordonius  Tusculanus  episcopus  subscripsi  et  sic  de  aliis  ut  in  proximc 
superiori. 

Dat.  Tibure  per  manum  magistri  Petri  de  Mediolano  etc,  ut  supra. 
Da  M.  Prou,  Les  registres  d' Honorius  /FfBibl.  des  Écoles  frane.  d'Athènes   et  de 
Rome),  Paris   1888,  86-89,  n.  97,  nuovamente  collazionato  il  Reg.  Vat.  43,  f.  29  (Archivio 
secreto  Vaticano). 

i  Prou:  •  prehablta  >. 


a.  1289  Re  Dionigi  e  i  Prelati  del  Portogallo  89 


XVIII. 

CONCORDIA   DEGLI    UNDICI   ARTICOLI 

FRA  I  PRELATI   DEL  PORTOGALLO, 

AUTORIZZATI  DA  NICCOLÒ  IV,  E  IL  RE  DIONIGI. 

7  febbraio  1289.' 

Nos  Dyonisius  Dei  gratia  Portugalie  et  Algarbij  rex  Notum  facimus  uniuersis 
presentes  litteras  inspecturis,  quod  pridem  in  Romana  Curia  inter  venerabiles  patres 
fratrem  T(ellium)  archiepiscopum  Bracharensem,  A(imericum)  Colimbriensem,  B(ar- 
tholomeumt  Siluensem  et  I'oannem)  Lamecensem  episcopos  prò  se  et  alijs  prelatis  et 
personis  ecclesiasticis,  prò  quibus  componendi  et  pacificandi  nobiscum,  seu  cum  pro- 
curatoribus  nostris  nomine  nostro,  sanctissimus  pater  dominus  Nicholaus  diuina  proui- 
dentia  papa  quartus  concessit  eis2  plenariam  et  liberam  potestatem  ex  parte  una, 
et  dilectos  clericos  et  procuratores  nostros,  Martinum  Petti  cantorem  Elborensem, 
et  Iohannem  Martini  canonicum  Colimbriensem,  ad  componendum  et  pacificandum 
cum  prelatis  predictis  sufficiens  a  nobis  mandatum  habentes  ex  altera  super  quibus- 
dam  articulis  numero  undecim  per  Dei  gratiam  pax  et  compositio  interuenit  prout 
instrumentum  publicum  confectum  per  manum  discreti  viri  magistri  Nicholai  Bar- 
tholomei  de  Gracino3  publici  auctoritate  sedis  apostolice  tabellionis  manifestat, 
quorum  quidem  articulorum  tenor  talis  est: 

Primus  articulus  est.  Item  quod  ipse  rex  non  vult  soluere  decimas  de  suis  reddi- 
tibus,  licet 4  debeantur  de  iure  communi  et  etiam  ex  concessione  priuilegij  patris  sui 
et  manutenet  communitates  contra  episcopos  et  ecclesias  in  sua  malicia  quod  non 
soluant.  Respondent  Martinus  Petri  cantor  Elborensis  et  Iohannes  Martini  canonicus 
Colimbriensis  procuratores  prefati  domini  D(ionysii)  regis  Portugalie  et  Algarbij, 
nomine  et  vice  dicti  regis,  quod  ipse  soluit  et  soluet  decimas  de  pane,  de  vino,  de 
lino,  et  de  alijs  rebus,  de  quibus  soluere  consueuit  et  debet  secundum  terre  consue- 
tudinem,  saluis  compositionibus  si  que  sunt.  Item  respondent  ipsi  procuratores,  quod 
placet  dicto  regi  quod  persoluant  communitates  decimas  et  quod  nec  ''  manutenet  nec 
manutenebit  quod  non  soluant  et  quod  placet  ei  quod  soluant  et  quod  episcopi  et 
alij  prelati  exerceant  iusticiam  in  rebelles.  Secundus  articulus  est.  Item  quod  idem 
rex  non  solum  inhibet  episcopis  et  personis  ecclesiasticis,  quod  possessiones  non 
emant  aliquas  etiam  non  emphiteoticas ,:  neque  feudales,  immo  etiam  ab  antiquo  vel 
de  nouo  emptas  ab  ipsis  vel  eorum  antecessoribus  vel  aliter  acquisitas  facit  per 
iniuriam  occupari.  Volunt  prelati  et  dicti  procuratores  nomine  regis  quod  seruetur 

1  Samare»  -  L.  A.  Rebello  da  Silva,  Quadro  dementar  das  relafòes  politicase  diplotnaticas de Portugal  IX. 
Lisboa  1864,  278  ne  pone  la  data  al  «  1:80  [?)  •,  ma  nel  Livia  das  Leis  e  Posturas  (\ .  ■•"ito),  dal  quale  si  apprende 
che  questi  «  onze  artigos  ...  forom  apartados  dos  outros  por  que  eram  caros  »,  è  detto  che  la  concordia  fu  conclusa 
a  Roma  nella  casa  di  Latino   fMalabranca    Vescovo   di  Ostia  ai  V  di   febbraio  del  1-89  (f.  \38r). 

•  Cod.  Parig.  :  «  eam  >. 
Co-i  Cud.  Parig.   invece  di   <  Garcino  ». 

«  Cod.  Parig.:  e  liceat  ». 

»  Cod.  Parig.  om. 

0  Cod.  Parig.:  «  enphiteucitas  ». 


90  Re  Dionigi  e  i  Prelati  del  Portogallo  a.  1286 


in  hoc  lex  aui  sui  domini  regis  Alfonsi,  que  talis  est.1  «  Quia  posset  contingere  quod 
monasteria  et  ordines  regni  nostri  tot  possessiones  emerent,  quod  in  nostrum  [et] 2  eius- 
dem  regni  magnum  incommodum  redundarent,  et  ob  hoc  opporteret  nos  aliquid  tale 
tacere  per  quod  ecclesie  iacturam  incurrerent  et  nos  incommodum  et  grauamen,  super 
hoc  deliberato  Consilio  nobis  et  ipsis  prouidimus  in  futurum,  et  iudieamus  quod  de 
cetero  nulla  religiosa  domus  possessiones  emat  sine  consensu  nostro  eo  excepto  quod 
possint  eas  prò  anniversarijs  comparare,  et  alijs  modis  possint  sine  peccato  possessio- 
nes et  alias  res  acquirere.  Nec  aufferimus  potestatem  alicui  clerico  emendi  possessio- 
nes et  faciendi  de  ipsis  quicquid  voluerit.  Et  si  aliquis  contra  hoc  fecerit  puniatur  in 
perdendo  peccuniam  quam  alij  dederit  ».      Tercius  articulus  est.  Item  quod  quandam 
inquisitionem  ad  prelatorum  instantiam  et  magnos  eorum  sumptus  super  iniurijs, 
inuasionibus  et  rapinis  ac  monasteriorum  effractionibus  et  diuersis   enormitatibus 
alijsque  multiplicibus  malis  abbatibus,  prioribus,  alijsque  personis  religiosis  eccle- 
siarum  rectoribus  et  alijs  clericis  irrogatis  fieri  generalem  fecit  eamque  in  regia 
curia  publice  apperiri  et  dari  per  litteras  formam  et  modum  secundum  quas3  ad  exe- 
cutionem  procederetur  in  inquisitione  huiusmodi  contentam,  sed  hec  omnia  post- 
modum  nullo  iure  cogente  sed  voluntatis  motu  proprio  reuocauit,  et  sic  nulla  facta 
est  iusticia  vel  emenda  de  commissis.  Respondent  procuratores  predicti  quod  placet 
regi  quod  procedat  inquisitio  secundum  formam  iuris  vocatis  partibus  et  auditis,  et 
quod  corrigantur  que  de  iure  inuenta  fuerint  corrigenda.        Quartus  articulus  est. 
Item  quod  auffert  clericis  et  religiosis  bladum,  seruos  et  ancillas,  sarracenos  et  sar- 
racenas,  destrarios  et  equitaturas  et  res  alias  pretiosas  et  interdum  idem  rex,  barones, 
pretores  et  consiliarij  et  familiares  sui  vacas,  porcos,  arietes,  et  gallina  s  et  alia 
huiusmodi  prò  velie  capiunt  seu  capi  faciunt  titulo  emptionis  et  tamen  uix  huius- 
modi rerum  dominis   mediam  aut  terciam  aut  quartam  eius  quod  valet  partem  et 
.iliquando  penitus  nichil  soluunt  contra  deum  et  iusticiam  et  ipsius  regni  consuetu- 
dinem  approbatam.  Respondent  iidem  procuratores  quod  rex  multa  de  predictis  prò 
voluntate  dominorum  suorum  habuit  et  quedam  comparauit  et  si  aliqua  habuit  de 
predictis  que  de  iure  teneatur  restituere  vel  emendare  promittunt  regem  restitu- 
turum  et  emendaturum.  Item  de  victualibus  respondent  quod  de  consuetudine  regni 
est,  quod  in  certis  locis  ipse  rex  et  barones  sui  accipiunt  victualia  secundum  quod 
appreciata  fuerint  et  usitata  ab  antiquo   et  in  alijs  locis  per   almotacariam,  et   si 
aliter  factum  fuit  quod  ipse  rex  fecit  querelantibus  emendari.  Et  si  forte  in  ali- 
quibus  non  fuit  emendatum  quod  paratus  est    facere  emendari,  et  quod  precepit 
et  precipiet  et  prohibuit  et  prohibebit  quod  de  cetero  non  fiat,  et  quod  si  fiat  ipse 
rex  faciet  emendari.         Quintus  articulus  est.  Item  quod  impingit  aliquibus  viris 
ecclesiasticis  et  mulieribus  religiosis  et  abbatissis  quod  inuenerunt  thesauros  quorum 
occasione   facit  eos  vel  eas  capi  et  secum  taliter  captos   duci   non   parcens  reli- 
gioni vel  dignitati  et  intendens  et  compellens  contra  iura  ut  totus  thesaurus  sibi 
restituatur  etiam  si  in  propria  domo,  possessione,  villa,   cauto,  seu  allodio  ipsius 
inuentus  sit  aut  dicatur  inuentus.  Respondent  procuratores  prefati  quod  placet  regi 
quod  seruetur  lex  quam  pater  suus  statuit  super  hoc  et  prelati  consenserunt.  Legis 

i  in  Porlugaliae  Monumenta  Histoiica.  Leges  et  eonstuttiiiincs  I,  Olisipone  1856, 169. 
■  Manca  in  ambedue  le  copie. 
>  Cosi  in  ambedue  le  copie. 


a.  1289  Re  Dionigi  e  i  Prelati  del  Portogallo  91 

autem  tenor  de  verbo  ad  verbum  talis  est.  '  «  Quanquam  de  consuetudine  antiqua 
ubicunque  in  nostro  regno  thesaurus  inueniretur  esset  nobis,  nicbilominus  nostris 
subditis  volentes  facere  gratiam  specialem,  statuimus  quod  si  quis  thesaurum  in  agro 
suo,  aut  in  suo  fondo,  ab  ignotis  dominis  reconditum  inuenerit,  duas  partes  vendieet 
inuentor,  nos  partem  terciam  habeamus.  Sed,  si  in  agro  nostro  siue  fundo,  vel  in 
loco  publico  alicuius  ciuitatis  vel  ville  vel  eorum  ressio  2  thesaurus  inuentus  fuerit 
a  quocunque,  nos  duas  partes  eiusdem  thesauri  habeamus  aliam  vero  terciam  partem 
habeat  inuentor.  Item  si  in  fundo  alterius  thesaurus  inuentus  fuerit,  tercia  pars  nobis 
et  tercia  domino  fundi  et  alia  inuentori  pars  tercia  tribuatur,  ita  tamen  quod  inuentor 
non  opera  odiosa  vel  arte  magica  thesaurum  in  fundo  alieno  vel  contra  voluntatem 
domini  fundi  expetat 3  vel  perquirat,  quia  in  hoc  casu  inuentor  nichil  habere  debet. 
Sed  si  thesaurus  sic  inuentus  fuerit  in  fundo  nostro  totus  a  nobis  thesaurus  vendi- 
cetur.  Si  autem  in  fundo  alterius  inueniatur,  dominus  fundi  duas  partes  et  nos  terciam 
habeamus.  Si  vero  nobis  negauerit  inuentor  thesaurum  aut  non  manifestauerit  cum 
primo  potuerit  quando  inuenerit  amittat  totum  illud  quod  habere  debebat  supra- 
dictus  ».  Sextus  articulus  est.  Item4  quod  si  aliqua  persona  ecclesiastica  Parisius 
commorans  vel  alibi  aut  edam  in  Curia  Romana  ex  causa  aliqua  prò  substentatione 
vel  prò  libris  emendis  aut  alijs  necessarijs  vel  ad  contrada  olim  debita  persoluenda  ex 
propriis  prouentibus  propter  monete  illius  terre  utilitatem  et  cambij  difhcultatem  facit 
sibi  peccuniam  de  Ulixbona  vel  ex  alijs  locis  in  mercibus  per  mare  transuhei,  idem  rex 
contra  consuetudinem  cum  antecessoribus  suis  obtentam,  et  usque  nunc  cum  ipso 
inuiolabiliter  obseruatam  nunc  nouam  seruitutem  inducens  cogit  per  se  et  suos  quasi 
nouum  pedagium  seu  portagium  inducendo  in  elusionem  proprij  iuramenti  et  contra 
ecclesiasticam  libertatem  huiusmodi  personas  seu  eorum  procuratores  fideiussoria 
cautione  cauere  quod  equiualentes  merces  ad  portum  refferant  de  quibus  regi  decima 
persoluatur  in  redditu,  alias  non  extrahantur  a  portu  vel  statim  in  ipso  ingressu  de 
eisdem  transuhendis  mercibus  decima  occupatur  quod  nunquam  ante  huiusmodi 
regis  tempora  factum  fuit,  quod  scilicet  talis  exigeretur  decima  nisi  de  mercibus  a 
mercatoribus  ad  terram  illam  aliunde  transuectis.  Respondent  predicti  procuratores 
quod  placet  regi  quod  aurum  et  argentum  et  peccuniam  quamuis  non  tamen  Portu- 
galie  de  regno  extrahatur  per  prelatos  et  quaslibet  personas  ecclesiasticas  absque 
alicuius  onere  vectigali,  et  promittunt  quod  ipse  rex  hoc  in  futurum  eis  permittet 
et  firmiter  obseruabit  et  prelati  consentiunt  in  hoc  propter  bona  pacis.  Septimus 
articulus  est.  Item  quod  si  milites  vel  alij  viri  aut  (emine  nobiles  in  possessionem 
aliquam  que  dum  tenetur  ab  eis  libera  est  et  exempta  ab  omni  seruitute  regali  ex 
causa  donationis  inter  viuos  vel  ex  testamento  in  ultima  voluntate  seu  quocunque 
alio  titulo  in  ecclesie  aut  monasterij  dominium  transferunt  prò  suorum  remedio  pec- 
catorum,  idem  rex  et  sui  statim  possessionem  ipsam  exutam  omni :'  libertatis  priuilegio 
vel  honoris  in  Dei  et  ecclesie  sue  contemptum  in  eam  seruitutem  redigunt  que  exerce- 


1  Vedine  il  testo  portoghese  in  Portug.  Mommi.  Hislor.,  loc.  cil.  328  s. 

-  Cod.  Parig.  :  «  sessio  »;  nella  copia  di   Lisbona  «ressio»   con   un  segno  di  abbreviazione  sulla  lettera 
che  dev'essere  una  svista  dell'amanuense,  poiché  anche  il  testo  portoghese  ha  <  ressio  ». 
3  Cod.   Parig.  ■  expectat  ». 
*  Cod.  Parig.  om. 
5  Cod.  Parig.  :  «  omnis  » . 


92  Re  Dionigi  e  i  Prelati  del  Portogallo  a.  1289 


tur  ab  cis  in  possessionibus  uilium  rusticorum  ecclesiam  Dei  personis  innobilibus  et 
seruilis  condictionis  hominibus  miserabiliter  comparantes.  Prelati  et  procuratores 
nomine  regis  volunt  quod  seruetur  in  hoc  consuetudo  regni  duin  tamen  permittantur 
excolentes  ipsas  possessiones  vel  casalia  rumpere  in  suis  testarijs,  videlicet  quod  in 
casalibus  distinctis  quilibef  rumpat  prò  parte  eum  contingente.  '  Octauus  articulus 
est.  Item  cum  contingit  eumdem  regem  ad  aliquas  ciuitates,  villas  et  alia  dicti  regni 
loca  venire,  officiales  et  alij  de  familia  sua  barones  et  ceteri  milites  sequentes  eum 
et  non  sequentes  quandoque  domos  episcoporum,  personarum  et  canonicorum,  eccle- 
siarum  cathedralium  et  aliorum  clericorum  et  ecclesiasticorum  ad  hospitandum  seu 
quiescendum  in  eis  prò  suo  velie  occupant  inuitis  dominis  earundem  contra  liber- 
tatem  ecclesiasticam  et  ipsius  patos  sui  statuta,  que  ipse  facere  obseruari  non  curat 
in  odio  clericorum.  Respondent  supradicti  procuratores  quod  dominus  rex  inhibuit 
baronibus  et  inhibebit  et  alijs  de  domo  sua  ne  pausent  in  domibus  episcoporum,  seu 
canonicorum  et  aliorum  clericorum  et  de  hoc  habent  ab  eo  bonas  litteras.  In  alijs  vero 
domibus  clericorum2  quas  ibi  non  inliabitant  et  in  quibus  bona  sua  non  tenent,  consue- 
uerunt  pausare  aliqui  quando  pausando  neccessitas  imminet,3  maxime  quia  non  est 
ibidem  de  consuetudine,  quod  hospicia  inueniantur  conductiua  sicut  in  alijs  partibus 
inueniri  consueuerunt.  Et  quod  si  forte  in  domibus  predictis  episcoporum  et  canoni- 
corum aliqui  contra  voluntatem  eorundem  pausauerunt  ipse  rex  fecit  eos  incontinenti 
expelli  inde,  et  quod  ita  faciet  de  cetero  obseruari.  Quod  si  aliqua  statuta  sunt  super 
hoc  in  fauorem  clericorum  placet  regi  quod  seruentur  et  quod  precipiet  obseruari. 
Nonus  articulus  est.  Hoc  ipsum  diceris  facere  quando  prelati,  capitula  et 
conuentus  vel  alie  ecclesiastice  persone  super  ecclesijs,  juribus  et  rebus  eccle- 
siasticis  nolunt  in  tua  curia  coram  te  uel  coram  superiudice  respondere,  dictus 
etiam  superiudex  in  clericos  et  personas  ecclesiasticas  dicti  regni  indebitam  sibi 
iurisdictionem  usurpans  de  causis  ad  ecclesiasticum  forum  spectantibus  cogno- 
scere  et  de  rebus  ecclesiasticis  iudicare  presumit,  et  si  dicti  prelati  propter  hoc  ad 
apostolicam  sedem  appellant  dictus  superiudex  eorum  appellationibus  vilipensis 
eos  reputat  contumaces  et  conquerentes  in  possessionem  dictorum  honorum  indu- 
cere non  veretur.  Tu  quoque  predictos  clericos  et  possessiones  ecclesiasticas  pas- 
sim in  omni  causa  in  tua  et  aliorum  laicorum  iudicum  curijs  respondere  com- 
pellis.  Respondent  procuratores  predicti  quod  dominus  rex  non  intendit  vocare 
seu  citare,  nec  iudicare  aliquem  episcopum  nec  clericum  super  ecclesijs  iuribus 
et  rebus  ecclesiasticis  nec  super  possessionibus  earundem,  sed  placet  ei  quod 
in  omnibus  istis  respondeant  coram  iudice  ecclesiastico.  Sed  quia  reges  progeni- 
tores  dicti  regis  habuerunt  de  iure  semper  et  de  consuetudine  quod  tam  clerici 
quam  laici  qui  fìscales  notorias  fundatarias4  et  regalengas  possessiones  excolunt 
respondere  debent  et  consueuerunt  super  huiusmodi  possessionibus  iuribus  et  cen- 
sibus  earundem  in  curia  sua,  vel  coram  alio  iudice  seculari,  quod  ipse  vult  quod 
hoc  fiat  et  quod  seruetur  tam  ei  quam  successoribus  suis,  et  hanc  responsionem  pre- 
lati approbant  et  concedunt.        Decimus  articulus  est.  Noua  etiam  pedagia  et  exa- 

1  «  videlicet  -  contingente  »,  cosi,  servendomi  ilei  testo  portoghese,  restituisco  il  testo  guasto  in  ambedue  le  copie. 

'  Cod.  Parig.  om. 

J  Cod.  Parig.  om. 

*  Bs.  Lisbon.:  •  feudatarias  »:  tosi  anche  la  versione  portoghese. 


a.  1289  Re  Dionigi  e  i  Prelati  del  Portogallo  93 

ctiones  indebitas  impones  tam  clericis  quam  laicis  vassallis  et  colonis  suis  ab  ipsis 
in  eorum  preiudicium  nomine  pedagij  decimam  partem  omnium  que  de  regno  pre- 
dicto  extrahunt  exigi  et  extorqueri  facis  contra  canonicas  sanctiones,  latam  in  tales 
per  sedem  apostolicam  exeommunicationis  sentenciam  non  formidans.  Respondent 
procuratores  predicti  quod  talis  sentencia  non  est  lata  contra  principes  cum  ipsi 
principes  et  reges  de  iure  et  consuetudine  vectigalia  et  pedagia  possint  imponere 
regno  suo  in  locis  quibus  viderint  expedire  et  quod  dominus  rex  non  exigit  decimam 
partem  nisi  de  illis  rebus  que  per  mare  transuehuntur.  Quedam  vero  alia  de  nouo 
imposita  que  populus  atque  clerus  reputabant  ad  grauamen,  ipse  rex  remouit  licet 
de  iure  imponi  potuisse[n]t.  Et  ideo  dominus  rex  utendo  iure  suo  nulli  facit  iniuriam 
dummodo  huiusmodi  vectigalia  seti  pedagia  imponantur  ex  causa  prout  iura  volunt 
et  consuetudines  approbatc  et  prelati  acceptant  pio  bono  pacis.  Undecimus  arti- 
culus  est.  A  colonis  preterea  prediorum  clericorum  et  ecclesiarum  et  etiam  laicorum 
in  ipsorum  clericorum  et  ecclesiarum  preiudicium  contra  antiquam  consuetudinem 
partem  fructuum  dictorum  prediorum  sub  nomine  iugate  contra  iusticiam  exigis  et 
tam  clericis  quam  laicis  in  ipsorum  clericorum  preiudicium  in  fructibus  et  laborum 
prediorum  suorum  ac  in  emptionibus  et  venditionibus  rerum  venalium,  onera  leges  et 
consuetudines  nouas  imponis.  Respondent  procuratores  predicti  quod  in  isto  articulo 
dictus  rex  obseruabit  forum  suum  et  quod  habent  per  cartam.  Nos  itaque  dictam 
compositionem  ac  omnia  et  singula  que  cum  archiepiscopo  et  episcopis  memoratis 
per  eosdem  procuratores  nostros  acta  sunt  nostro  nomine  in  premissis  pacificamus, 
acceptamus,  approbamus,  ex  certa  scientia  tanquam  nomine  nostro  acta,  et  eisdem 
consentientes  expresse  promittimus  prelatis  archiepiscopo  et  episcopis  prò  se  suisque 
successoribus  et  ecclesiis,  necnon  capitulis  ecclesiarum  ipsarum  et  personis  ecclesia- 
sticis  ac  omnibus  alijs  prefati  regni  Portugalie  et  Algarbij  quorum  interest  solemniter 
stipulantibus  et  promissionem  nostram  recipientibus  nos  et  successores  nostros  pre- 
dictos  quos  omnes  et  singulos  ad  hoc  specialiter  obligamus  predictam  compositionem 
et  omnia  et  singula  premissa  prout  ad  nos  et  successores  ipsos  pertinet  per  nos  et  suc- 
cessores nostros  piene  impleturos  et  perpetuo  inuiolabiliter  seruaturos,  preséntes 
patentes  litteras  plumbeo  nostro  regio  sigillo  munitas  venerabili  patri  domino  V(in- 
centio)  episcopo  Portugalensi  in  perpetuum  veritatis  testimonium  concedentes.  Datum 
apud  Portum  vicesima  quarta  die  Augusti  rege  mandante.  Franciscus  Johannis 
notarius.  Era  millesima  trecentesima  tricesima. 

Dal  «  transumptum  »  in  Cod.  latin  .  5956  A,  f.  14t>r  -  147v,  della  Biblioteca  Nazionale 
in  Parigi,  collazionata  anche  la  copia  che  contiene  meramente  il  testo  degli  articoli  colle 
risposte  dei  procuratori  del  re,  esistente  in  Gav.  17,  mafo  7,  n.  4  nell'Arqulvo  nacional 
da  Torre  do  Tombo  In  Lisbona.  Versione  portoghese  in  Livro  das  Leis  e  Posturas  (in 
quest'ultimo  Archivio),  f.  136  ss.  (cfr.  il  testo  datone  da  G.  Pereira  de  Castro,  De  manti 
regia,  prima  pars,  Ulyssipone  1622,  237v  -  2411)-  La  data  della  conferma  del  Re  Dionigi 
risponde  al  24  agosto  1292. 


i-4  Re  Dionigi  e  i  Prelati  del  Portogallo  a.  12S9 


XIX. 

CONCORDIA  DEI  QUARANTA  ARTICOLI 

FRA  RE  DIONIGI  DI  PORTOGALLO  E  I  PRELATI  DEL  REGNO 

APPROVATA  DA  NICCOLÒ  IV. 

12  febbraio  1289. 

Ad  certitudinem  presentium  et  memoriam  futurorum.  Cum  olim  inter  prelatos 
regni  Portugalie  et  Algarbii  ac  reges  qui  diversis  temporibus  regnaverunt  in  eo 
super  variis  gravaminibus  que  iidem  prelati,  sibi,  ecclesiis,  et  personis  ecclesiasticis 
regni  eiusdem  ab  ipsis  regibus  irrogari  dicebant  longa  controversia  extitisset  et 
usque  ad  tempus  Dionisii  regis  qui  nunc  regno  predicto  preesse  dinoscitur  proro- 
gata, tandem  operante  pacis  actore  inter  venerabiles  fratres  nostros  T.  Archie- 
piscopum  Bracharensem,  A.  Colimbriensem,  B.  Silvensem  et  J.  Lamecensem  epi- 
scopos  apud  sedem  apostolicam  existentes,  habentes  a  nobis  liberam  facultatem 
componendi  suo  ac  aliorum  omnium  prelatorum  et  ecclesiarum,  ecclesiasticarumque 
personarum  prefati  regni  nomine,  super  gravaminibus  prelibatis,  cum  dilectis  fìliis 
Martino  Petri  cantore  Elborensi  et  Iohanne  Martini  Canonico  Colimbriensi  procu- 
ratoribus  dicti  regis  ab  ipso  ad  hoc  sufficiens  mandatum  habentibus  ex  parte  una, 
et  eosdem  procuratores  nomine  memorati  regis  ex  altera,  quantum  ad  infrascri- 
ptos  articulos  quadraginta,  pax  et  compositio  intervenit,  sicut  per  instrumentum 
publicum  inde  confectum  manu  dilecti  filii  magistri  Nicolai  Bartholomei  de  Guar- 
cino  scriptoris  nostri  publici  auctoritate  sedis  apostolice  tabellionis,  et  signatum 
sigillis  venerabilis  fratris  L.  episcopi  Ostiensis  et  dilectorum  filiorum  nostrorum 
P.  tituli  sancti  Marci  presbyteri  et  B.  sancti  Nicolai  in  Carcere  Tulliano  diacono- 
rum  Cardinalium  evidenter  apparet.  Cuius  instrumenti  tenorem  dictarum  partium 
suppìicationibus  inclinati  ad  perpetuam  rei  memoriam  fecimus  presentibus  anno- 
tari,  decernentes  et  auctoritate  apostolica  statuentes,  ut  idem  tenor  taliter  anno- 
tatus  etiam  si  dictum  originale  instrumentum  contingeret  deperire  seu  alias  quo- 
cumque  casu  vel  occasione  ipsius  copiam  non  haberi,  easdem  vires  habeat, 
eandemque  fidem  faciat,  quam  originale  instrumentum  predictum  haberet  et  faceret, 
si  non  abolitum,  non  cancellatum,  nec  in  aliqua  sui  parte  vitiatum,  sed  in  prima 
sui  figura  omnino  integrum  appareat.  Tenor  autem  instrumenti  et  articulorum  in 
eodem  instrumento  ut  premittitur  contentorum  de  verbo  ad  verbum  per  omnia 
talis  est: 

In  nomine  Domini.  Amen.  In  regno  Portugalie  et  Algarbii  grandis  inter  pre- 
latos ipsius  regni  et  reges  qui  fuerunt  prò  tempore  super  eo  ab  olim,  sicut  habet 
assertio  infrascriptarum  partium,  dissentio  est  exorta,  quod  iidem  prelati  se,  eccle- 
sias  et  personas  ecclesiasticas  regni  ejusdem,  non  solum  in  depressionem,  sed  etiam 
in  subversionem  ecclesiastice  libertatis,  in  multis  gravatos  fuisse  ac  gravari  dice- 
bant; super  quibus  sub  diversis  romanis  pontificibus  et  per  eos  multiplicatis  pro- 
cessibus  et  tractatibus  habitis  inter  partes,  contigit  controversiam  super  infrascriptis 
artiiulis,  quorum  aliqui  primo  coram  felicis  recordationis  domino  Clemente  papa  IIII, 


a.  12S9  Re  Dionigi  e  i  Prelati  del  Portogallo 


et  tam  ipsi  quam  nonnulli  alii  coram  recolende  memorie  domino  Gregorio  papa  \. 
ex   parte   dictorum    prelatorum    oblati   fuisse    dicuntur,  ut   inferius   exprimitur  in 
eisdem,  usque  ad  tempora  magnifici  principis  domini  Dionisii,  illustris  regis  Por- 
tugalie    et    Algarbii,   prorogari,   et  tandem  inter    venerabiles    patres   dominos  T., 
archiepiscopum  Bracharensem,  A.,  Colimbriensem,  B.,  Sylvensem,  et  J.,  Lamecensem 
episcopos,  in  curia  romana  presentes,  tam  prò  se  quam  prò  aliis  prelatis,  ecclesiis 
et  personis  ecclesiasticis  regni  ejusdem,  prò  quibus  sanctissimus  pater  et  dominus 
dominus  Nicolaus,  divina  providentia  papa  UH,  ad  componendum  et  pacificandum 
super  pretactis  articulis,  eis  concessit  per  suas  litteras  subscripti  tenoris  liberam 
potestatem;  et  discretos  viros  Martinum  Petri,  cantorem  Elborensem,  et  Johannem 
Martini,  canonicum  Colimbriensem,  procuratores  regis  ejusdem,  ab  ipso  in  forma 
infrascripta  mandatum  habentes,  dicti  regis  nomine,  mediantibus  reverendis  patribus 
dominis  L.,  Ostiensi  et  Velletrensi   episcopo,  P.,  tituli  S.   Marci  presbytero,  et   B., 
S.  Nicolai  in  Carcere  Tulliano  diaconis  cardinalibus,  ab  eodem    summo  pontifice 
ad  discutiendum  et  dirigendum  hujusmodi  negotium   deputatis,  talis  super  eisdem 
articulis,  in  presentia  eorumdem  cardinalium,  mei  notarii  et  testium  subscriptorum, 
pax  et  compositio  intervenit.  Predictis  siquidem  archiepiscopo  et  episcopis,  prò  se 
ac   illorum  nomine,  prò   quibus   ad  pacificandum  et  componendum  receperant  ab 
eodem    summo    pontifice,   ut   premittitur,   potestatem,   et    prefatis   procuratoribus 
dicti  regis,  prò  ipso  rege,  in  dictorum  cardinalium  et  testium  ac  mei  notarii  pre- 
sentia constitutis;  lectisque  singulis  subscriptis  articulis  per  me  notarium  dictum, 
et  subter  annexis  responsionibus  per  eosdem  procuratores  ad  singulos  eorumdem 
singulariter  subsecutis,  vice  ac  nomine  dicti  regis,  cum  expressa  intentione  ipsum 
regem  ad  contenta  in  ipsis  responsionibus  obligandi,  quibus  quidem  responsionibus 
iidem  prelati  se  dixerunt  expresse  et  vocaverunt  piene  contentos;  demum  iidem 
cantor  et  Johannes  archiepiscopo  et  episcopis  memoratis  et  michi  subscripto  notario, 
prò  ipsis  omnibus  et  singulis  ecclesiis  et  ecclesiasticis  personis  regni  predicti  sti- 
pulantibus,  sollemniter  promiserunt,  nomine  prefati  regis  et  prò  ipso,  eundem  regem 
expresse  ratificaturum,  approbaturum  et  acceptaturum  omnia  et  singula  contenta 
in  responsionibus  supradictis;  et  tam  se  quam  suos  quoslibet  successores  in  regno 
prefato   eadem  omnia  et  singula   que   in  dictis  responsionibus  continentur,  prout 
eorum  singulorum  qualitas  exigit,  piene  adimplendis,  et  perpetuo  per  se  ac  succes- 
sores suos  inviolabiliter  observandis  in  forma  quam  sedes  eadem  super  hoc  ei  duxerit 
destinandam. 

Tenor  vero  articulorum  predictorum  et  responsionum,  ut  predicitur,  subsecu- 
tarum  ad  ipsas  de  verbo  ad  verbum  talis  est. 

Hii  sunt  articuli  qui  prò  parte  prelatorum  regni  Portugalie  et  Algarbii  coram 
felicis  recordationis  predicto  domino  Clemente  papa  UH  fuerint  oblati: 

Primus  articulus  est:  In  primis  idem  rex  prò  sua  voluntate  compellit  priores 
et  abbatissas  ac  ecclesiarum  rectores  ut  prioratibus  et  abbatiis  et  ecclesiis  suis 
renuntient,  maxime  in  illis  monasteriis  et  ecclesiis  in  quibus  contendit  jus  patronatus 
habere.  Respondent  Martinus  Petri,  cantor  Elborensis,  et  Johannes  Martini,  cano- 
nicus  Colimbriensis,  procuratores  predicti  domini  D.,  regis  Portugalie  et  Algarbii, 
quod  ipse  rex  non  fecit  hactenus  hec,  et  promittunt  ejus  nomine  quod  non  faciet 
in  futurum. 


96  Re  Dionigi  e  /  Prelati  del  Portogallo  a.  1289 


Secundus  articulus  est:  Si  episcopi  vel  ecclesiarum  rectores  in  parrochianos 
suos,  prò  eo  quod  decimas  et  alia  jura  sibi  debita  non  solvunt  eisdem,  exeommu- 
municationis  ferunt  sententias,  vel  loca  supponunt  ecclesiastico  interdicto,  justitia 
erigente,  dominus  rex  et  sui,  occasione  hujusmodi,  exeommunicatores  banniri  faciunt 
et  alia  bona  eorum  occupari.  Respondet  dicti  procuratores  quod  idem  rex  contenta 
in  articulo  non  fecit  hactenus,  et  promittunt  quod  ipse  '  non  faciet  in  futurum,  et 
quod,  si  contra  per  suos  subditos  factum  fuerit,  justitie  complementum  conqueren- 
tibus  exhibebit,  occupata  restituì  et  de  injuriis  satisfieri  faciendo. 

Tertius  articulus  est:  Item  si  episcopi  vel  alii  conveniunt  seu  convenire  velint 
abbates,  abbatissas,  priores  aut  alias  personas  ecclesiasticas,  auctoritate  litterarum 
sedis  apostolice,  prefatus  rex  id  fieri  non  permittit.  Respondent  procuratores  pre- 
dicti  quod  idem  rex  non  fecit  hec  hactenus,  et  promittunt  quod  ipse  non  faciet  in 
futurum,  et  quod  permittet  ipsos  libere  uti  litteris  apostolicis. 

Quartus  articulus  est  :  Item  si  forte  feratur  definitiva  sententia  prò  actore,  non 
permittit  executioni  mandari  et  actori  judicata  precipit  occupari,  sibi  retinens 
occupata.  Respondent  procuratores  predicti  quod  idem  rex  non  fecit  hec  hactenus, 
et  promittunt  quod  ipse  non  faciet  in  futurum,  et  quod  permittet  quod  sententie 
executioni  legitime  demandentur. 

Quintus  articulus  est  :  Item  si  archiepiscopus,  episcopi  vel  eorum  vicarii  locum 
aliquem  vel  ecclesiam  supponunt  ecclesiastico  interdicto,  vel  in  homines  ipsius 
regis  exeommunicationis,  prout  justitia  exigit,  ferant  sententias,  dominus  rex  et  sui 
episcopos  vel  eorum  vicarios  ad  relaxandum  hujusmodi  sententias  per  minas  et 
terrores  et  occupationem  bonorum  suorum  compellunt,  judicans  eos,  si  sententias 
relaxare  noluerint,  judicio  judeorum,  subtrahendo  ipsis  communionem  fidelium,  ac 
fideles  ipsos,  si  eis  in  aliquo  communicaverint,  vel  receperint  ipsos  in  castris,  villis 
aut  domibus  suis,  capiendo,  incarcerando  et  bonis  propriis  spoliando.  Respondent 
procuratores  predicti  quod  idem  rex  contenta  in  articulo  non  fecit  hactenus,  et  pro- 
mittut  quod  non  faciet  in  futurum;  et  quod  si  contra 'per  suos  subditos  factum 
fuerit,  justitie  complementum  conquerentibus  exhibebit,  de  dampnis  et  injuriis  satis- 
fieri faciendo,  et  puniendo  contrarium  facientes,  prout  fuerint  puniendi. 

Sextus  articulus  est:  Item  si  aliqui  judices  a  sede  apostolica  vel  ab  ordinariis 
delegati,  aut  etiam  ipsi  ordinarii,  prò  aliquibus  clericis,  contra  communitatem  ali- 
quam  ad  regem  pertinentem  eundem  vel  aliquos  de  ipsa  communitate  interdicti 
vel  exeommunicationis  sententiam  ferunt,  exigentibus  culpis  suis,  interdicitur  quan- 
doque  per  regem  ipsum,  quandoque  per  officiales  suos,  quandoque  per  ipsam  com- 
munitatem clericis  ipsis  commune  commertium  ;  et  ne  ipsos  aliquis  in  suis  domibus 
recipiat  prohibetur,  aqua  et  igne  ipsis,  pena  super  hoc  gravi  apposita  hiis  qui  contra 
fecerint,  interdictis,  et  hec  officiales  ipsius  regis  et  communitates  per  muros  et 
districtum  suum  ac  alia  loca  voce  faciunt  preconia  proclamari;  nichilominus  iidem 
clerici  diffidantur  et  bonis  spoliantur  suis  ecclesiasticis  et  paternis;  idem  etiam  fìt2 
ordinariis  et  eorum  delegatis  et  vicariis,  si  sententias  ex  aliquibus  aliis  causis  ferant. 
Respondent  procuratores  predicti  quod  idem  rex  nicliil  horum   fecit  hactenus,  et 


1  Languii*,  om. 
'  Lanclois):  «  si 


a.  1289  Re  Dionigi  e  i  Prelati  del  Portogallo  97 


promittunt  quod  ipse  in  futurum  non  faciet,  sed  et  fieri  prohibebit,  et  quod,  si  per 
suos  subditos,  communitates  vel  alias  contra  factum  fuerit,  justitie  complementum 
conquerentibus  exhibebit,  de  dampnis  et  injuriis  satisfieri  faciendo. 

Septimus  articulus  est:  Item  si  contingit  quod  locus  aliquis  vel  ecclesia  sup- 
ponatur  ecclesiastico  interdicto,  vel  judex  aut  alius  oflìcialis  regis,  vel  aliquis  aut 
aliqui  de  ipso  loco  excommunicentur,  statuunt  inter  se  communiter  quod  nullus 
solvat  decimas,  vel  in  testamento  aliquid  relinquat  ecclesie,  seu  oblationem  aliquam 
ad  ecclesiam  ipsam  ferat.  Respondent  procuratores  predicti  et  promittunt  quod 
idem  rex  hoc  (ieri  prohibebit,  et  prohibitionem  suam  faciet  observari,  de  dampnis 
et  injuriis  satisfieri  faciendo,  et  puniendo  contrarium  facientes,  prout  fuerint  puniendi. 

Octavus  articulus  est:  Preterea  prefatus  rex  et  communitates  ejus  non  permit- 
tunt  episcopos  ecclesiarum  suarum  civitatum  et  diocesium  parrochias  limitare. 
Respondent  procuratores  predicti  quod  placet  regi  ut  hujusmodi  limitatio  fiat  per 
prelatos  justa  et  equa,  vocatis  eis  quorum  interest  per  edictum  publicum  propo- 
nendum  in  ecclesiis  de  quorum  parrochiis  limitandis  agetur,  tribus  dominicis  diebus 
continuis,  infra  missarum  sollempnia,  coram  populo  tunc  presente,  ita  quod  dies  ad 
faciendum  limitationem  prefixa  in  quolibet  exprimatur  edicto,  ipsamque  diem  edi- 
ctum in  tertia  dominica  proponendum  unius  saltem  mensis  spatio  antecedat.  Quod 
si  rex  ipse  in  aliqua  ecclesiarum  hujusmodi  jus  patronatus  habuerit,  erit  tempore 
congruo  ante  faciende  limitationis  diem  specialiter  evocandus;  et  consentiunt  prelati 
quod  si  limitatio,  eis  quorum  interest  non  vocatis,  ut  dictum  est,  de  cetero  fuerit 
tacta,  non  teneat;  ita  tamen  quod  patroni  qui  sunt  barones  aut  milites  vel  fìlli  militum 
non  veniant  personaliter,  sed  mittant  procuratores,  si  velintjet  promittunt  predicti 
procuratores  quod  dictus  rex  prelatos  in  hoc  nullatenus  impediet,  sed  observabit 
que  predicta  sunt,  quantum  pertinebit  ad  ipsum,  et  faciet  a  suis  subditis  observari. 

Nonus  articulus  est:  Item  usurpat  sibi  ipse  rex  et  communitates  ejus,  in  quibus- 
dam  episcopatibus  regni  tertias  decimarum  ecclesiarum  fabricis  deputatas,  et  in 
quibusdam  pontifìcales,  et  faciunt  de  ipsis  tertiis  construi  et  retici  muros  suos,  et 
quandoque  illas  prò  stipendiis  rex  assignat  militibus  memoratus.  Respondent  procu- 
ratores predicti  quod  rex  consentit  quod  tertia  decimarum  percipiatur  ad  muros 
construendos  vel  reficiendos  in  illis  dumtaxat  ecclesiis  in  quibus  a  fundatione 
ipsarum  ecclesiarum  hoc  expresse  actum  est  de  consensu  prelatorum,  in  aliis  vero 
jus  commune  servetur;  et  promittunt  dicti  procuratores  regem  ita  in  posterum 
servaturum,  et  hanc  responsionem  prelati  prò  bono  pacis  patienter  acceptant. 

Decimus  articulus  est  :  Item  quod  hospitalia  seu  albergarias  pauperum  usibus 
deputatas,  que  in  episcoporum  dispositione  de  jure  consistunt,  cum  possessionibus  et 
pertinentiis  suis  usurpat.  '  Respondent  procuratores  predicti  quod  placet  regi  ut  circa 
hoc  serventur  jus  commune  et  bone  consuetudines,  et  promittunt  ipsum  regem  ita 
perpetuo  servaturum. 

Undecimus  articulus  est:  Item  quod  compellit  tam  per  se  quam  per  communi- 
tatos  suas  clericos  et  personas  ecclesiasticas  ad  contribuendum  in  constructione  seu 
refectione  murorum  civitatum  et  locorum  suorum  cum  laicis,  contra  libertatem  eccle- 
siasticam,  necnon  contra   legem   paternam.  Respondent  procuratores  prefati  quod 

1  Laxglois     «usurpanti. 


Re  Dionigi  e  i  Prelati  del  Portogallo  a.  1289 


ipse  rex  predictas  personas  non  compulit  ad  contributionem  hujusmodi,  et  promit- 
tunt  quod  non  compellet  in  futurum  et  quod  contra  injuriantes  in  hoc  ecclesiis  vel 
personis  predictis  exhibebit  justitie  complementum. 

Duodecimus  articulus  est  :  Item  cogit  colonos  ecclesiarum  et  monasteriorum,  ad 
hoc  nullo  jure  obnoxios,  ad  constructionem  seu  refectionem  murorum  hujusmodi; 
per  quod  contingit  colonos  suas  deserere  colonias  et  possessiones  devastari  predictas. 
Respondent  dicti  procuratores  quod  rex  in  hoc  faciet  observari  quicquid  de  jure 
communi  fuerit  observandum,  salvis  gratiis  seu  privilegiis  vel  compositionibus,  si 
apparuerint  que  de  jure  debeant  observari. 

Tertius  decimus  articulus  est:  Item  quod  personas  ad  ecclesias  fugientes,  in 
illis  casibus  in  quibus  debent  per  ecclesias  defensari,  violenter  facit  ipse  ac  sui  per 
Sarracenos  et  judeos  vel  per  christianos  extrahi  ab  eisdem,  vel  facit  eos  ibi  custo- 
dia vel  compediri  quandoque  per  suos  satellites,  et  eis  cibaria  denegari,  ut  exire 
de  ecclesia  compellantur.  Respondent  procuratores  predicti  quod  rex  non  extrahet 
nec  extrahi  faciet  de  ecclesiis  fugientes  ad  ipsas,  nec  compediri,  nec  eis  cibaria  dene- 
gari, nisi  in  casibus  a  iure  permissis. 

Quartus  decimus  articulus  est:  Item  ipse  ac  merini  sui  et  judices  capiunt  pre- 
sbyteros  et  clericos,  irrequisitis  eorum  episcopis,  nec  volunt  eos  restituere,  licet 
petantur  ab  eis.  Item  hujusmodi  capti  quandoque  per  ipsum  et  suos,  denegatis  ali- 
mentis,  vel  per  suspendium,  aut  modis  aliis,  occiduntur,  quorum  interdum  aliqui 
parrochianis  ecclesiarum  suarum,  ad  eorum  parrochianorum  instantiam  importunam, 
restituuntur  cum  cautione,  ut  missarum  eis  sollempnia  celebrent,  quibus  utique  cele- 
bratis,  juxta  formam  cautionis  prestitam,  reducuntur  in  pristinam  captionem.  Respon- 
dent procuratores  memorati  quod  idem  rex  talia  nunquam  fecit,  nec  tempore  suo 
facta  fuerunt,  et  promittunt  quod  non  faciet  in  futurum,  et  quod,  si  aliquando  per- 
sona ecclesiastica  etiam  ex  causa  capta  fuerit,  restituetur  prelato  suo  ad  requisi- 
tionem  ipsius,  et  si  injuriose  capiatur  hujusmodi  persona  vel  capta  fuerit  hactenus, 
justitie  complementum  conquerentibus  exhibebit,  faciendo  satisfieri  de  dampnis  et 
injuriis,  et  puniendo  capientes,  prout  fuerint  puniendi. 

Quintus  decimus  articulus  est:  Item  quod  sepe  minatur  archiepiscopo  et  epi- 
scopis mortem,  et  quandoque  procurat  et  facit  eos  inclusos  in  ecclesiis,  monasteriis 
et  alibi  detineri,  Sarracenis,  judeis  et  aliis  suis  apparitoribus,  pretoribus  et  meyrinis 
ad  interfìciendum  eos  adhibitis  circumquaque;  facit  etiam  amputari  auriculas  ser- 
vientum  episcoporum,  et  quandoque  alios  capi  et  alios  interrici  coram  eis.  Respon- 
dent procuratores  sepedicti  quod  idem  rex  talia  nunquam  fecit,  et  promittunt  quod 
ipse  non  faciet  in  futurum. 

Sextus  decimus  articulus  est:  Item  quod  facit  ipsos  episcopos  in  aliquibus  obsi- 
deri  locis  per  vassallos  suos,  eosdem  sepe  ac  publice  dehonestans,  et  contumeliosa 
verba  proferens  contra  eos,  et  hoc  idem  temeritate  propria  barones  sui  faciunt  et 
vassalli.  Respondent  procuratores  predicti  quod  idem  rex  non  fecit  aliquid  de  con- 
tentis  in  articulo,  et  promittunt  quod  ipse  non  faciet  in  futurum,  et  quod  contrarium 
facientes  puniet,  prout  fuerint  puniendi. 

Septimus  decimus  articulus  est:  Item  quod  idem  rex  ac  sui,  tam  barones  quam 
alii  milites,  verbis  et  factis,  prò  sui  motus  libito,  dehonestant  religiosos,  clericos  et 
conversos,  et  quandoque  aliquos  ex  eisdem  faciunt  coram  se  denudari  totaliter  prò- 


a.   1289  Re  Dionigi  e  i  Prelati  del  Portogallo  99 

priis  indumentis,  in  grave  vituperium  eorumdem  et  totius  ordinis  clericalis.  Respon- 
dent  procuratores  predicti  quod  idem  rex  non  feiit  aliquid  de  contentis  in  articulo, 
et  promittunt  quod  ipse  non  faciet  in  futurum,  et  quod,  si  per  barones  vel  alios  in 
regno  suo  factum  fuit  hactenus,  vel  fuerit  in  futurum,  justitie  complementum  con- 
querentibus  exhibebit,  de  dampnis  et  injuriis  satisfìeri  faciendo,  et  puniendo  contra- 
rium  facientes,  sicut  fuerint  puniendi. 

Octavus  decimus  articulus  est  :  Item  quod  facit  inquisitiones  per  totum  regnum 
per  homines  proprios,  in  ecclesiarum  tam  cathedralium  quam  aliarum  de  regno 
ipso  prejudicium,  super  possessionibus  et  ecclesiarum  patronatibus  fieri,  patronis 
ecclesiarum  vel  possessionum  dominis  ecclesiasticis  non  vocatis,  et  si  per  talem 
inquisitionem  illieitam  et  iniquam  invenit  quod  jus  patronatus  alicujus  ecclesie  vel 
possessio  aliqua  spectet  ad  ipsum,  ilico  facit  omnia  occupari,  licet  possessa  fuerint 
ab  eorumdem  dominis  a  tempore  cujus  memoria  non  existit,  amotis  nichilominus 
ab  hujusmodi  ecclesiis  rectoribus  violenter;  cum  in  tali  casu,  non  per  inquisitionem 
foret  procedendum,  sed  in  foro  competenti  judicium  potius  ordinandum.  Respondent 
supradicti  procuratores  quod  idem  rex  non  fecit  aliquid  de  contentis  in  articulo,  et 
promittunt  quod  non  faciet  in  futurum. 

Nonus  decimus  articulus  est:  Item  occupat  episcoporum  et  aliorum  ecclesias, 
quas  a  longis  temporibus  pacifice  possederunt,  et,  quod  est  absurdius,  presentatos 
a  sede  ad  huiusmodi  ecclesias,  ipsos  compellit  admittere  ac  instituere  in  eisdem  ; 
quod  si  forte  aliqui  ex  ipsis  finaliter  nolunt  admittere  hujusmodi  presentatos,  idem 
rex  per  homines  suos  facit  detineri  easdem,  ac  fructus  et  proventus  ipsarum  per 
eos  percipit  ex  eisdem.  Respondent  procuratores  prefati  quod  idem  rex  talia  nun- 
quam  fecit  hactenus,  et  promittunt  ipsum  regem  ea  non  facturum  in  futurum. 

Vicesimus  articulus  est:  Item  si  ad  vacantem  ecclesiam  in  discordia  diversas 
patroni  diocesano  episcopo  presentant  personas,  et  ipse,  discussis  cause  meritis  de 
altero  presentatorum  vel  alio  forsitan  ecclesiam  ordinat,  juxta  canonicas  sanctiones, 
dum  ille  de  quo  ecclesie  '  providetur  per  aliquorum  ex  patronis  violentiam  corpo- 
ralem  nancisci  possessionem  non  potest,  si  tunc  diocesanus  ad  hoc  dicti  regis 
invocet  brachium,  ipse  non  solum  non  defendit  eundem,  immo  favet  injuriam  infe- 
renti, hoc  ipsum  servans  in  omnibus  que  sunt  contra  ecclesiasticam  libertatem. 
Respondent  prefati  procuratores  quod  idem  rex  nichil  eorum  de  quibus  premissus 
articulus  querelam  continet  fecit  hactenus,  et  promittunt  quod  ipse  non  faciet  in 
futurum,  et  quod  brachium  suum  contra  facientes  injuriam  in  premissis,  quando 
fuerit  invocatum,  exhibebit,  sicut  jura  volunt. 

Vicesimus  primus  articulus  est:  Item  quod,  pretextu  exercende  justitie,  ponit 
non  modestos  et  timoratos  meyrinos  et  submeyrinos,  qui  exactiones  in  ecclesiis 
faciunt  sicut  volunt,  et,  cum  de  stipendiis  que  ab  ipso  rege  percipiunt  sustentari 
deberent,  cum  intolerabili  evectionum  et  personarum  multitudine,  in  ecclesiis,  mona- 
steriis  et  cameris  seu  capellis  et  possessionibus  episcoporum,  et  Templariorum  quo- 
que ac  Hospitalariorum  domibus,  et  aliis  piis  locis  et  eorum  possessionibus  hospi- 
tantur,  per  loca  hujusmodi  passim  et  assidue  discurrentes,  de  bonis  eorum  sibi 
faciunt  necessaria  ministrari;  id  ipsum  etiam  a  baronibus,  judicibus  et  aliis  officia- 

1  Laxclois  :    -  ecclesia  >. 


100  Re  Dionigi  e  i  Prelati  del  Portogallo  a.  1289 

libus  elicti  regis  et  quibuslibct  aliis  perpetratili-.  Respondent  supradicti  procuratores 
quod  idem  rex  talia  non  fecit  hactenus,  et  promittunt  quod  ipse  non  faciet  in  futu- 
rum,  et  quod,  si  talia  tempore  patris  sui  vel  suo  per  alios  facta  dicantur,  exhibebit 
conquerentibus  justitie  complementum,  de  dampnis  et  injuriis  satisfieri  faciendo,  et 
delinquentes  puniendo,  prout  fuerint  puniendi. 

Vicesimus  secundus  articulus  est:  Item  quod  ab  illis  ecclesiis  in  quibus  jus 
obtinet  patronatus  procurationes  immoderatas  seu  servitia  onerosa  de  novo  exigit, 
et  ad  dandum  sibi  equitaturas,  si  habeant,  et  ad  emendum  prò  ipso  quales  sibi 
placet,  si  non  habeant,  earumdem  compellit  rectores.  Respondet  procuratores  pre- 
fati quod  idem  rex  de  hiis  omnibus  nichil  fecit,  et  promittunt  quod  non  faciet  in 
futurum,  et  specialiter  quod  procurationes  non  recipiet,  nisi  sibi  debitas,  et  illas 
recipiet  moderatas. 

Vicesimus  tertius  articulus  est:  Item  quod  si  aliquis  balivus,  vicarius,  officialis 
seu  major  domus  terre  regis,  baronis,  seu  cujuscumque  alterius  ab  eo  terram  tenentis 
in  beneficium,  vassallo  seu  cuilibet  alicui  alii  nomini  alicujus  episcopi,  clerici  vel 
religiosi  crimen  impingit  aliquod,  trahens  super  hec  eum  in  causam  coram  terre 
judice,  ut  ea  possit  occasione  pecuniam  extorquere,  non  permittitur  ei  a  supradictis 
potentibus  in  illa  terra  quod  contra  eas  habeat  advocatum;  nec  judex  est  ausus  de 
advocato  sibi,  ut  de  jure  tenetur  et  consuetudine,  providere,  nec  ausus  foret  advo- 
catus  àliquis  alnmde  adductus  advocationis  inibì  prò  eo  uti  officio  contra  eos. 
Respondent  predicti  procuratores  quod  idem  rex  in  domo  sua  habet  advocatos, 
quibus  dat  portionem  et  vestitum,  quod  advocent  prò  populo  atque  clero,  et  etiam 
contra  eum,  si  necesse  fuerit,  unde  credunt  quod  dictum  est  superius  regem  non 
audi  visse,  nec  sci  visse  quod  factum  fuisset,  quia,  si  scivisset,  fecisset  emendari; 
et  promittunt  quod  rex  precipiet  quod  de  cetero  hujusmodi  non  committantur,  et 
quod  placet  eidem  regi  quod  quilibet  in  terra  sua  libere  habeat  advocatum,  et  qui- 
libet  advocatus  libere  prestet  patrocinium,  sicut  ei  competit;  et  quod  judices  non 
habentibus  advocatos  libere  de  ipsis  provideant;  et  quod  si  contra  factum  fuerit, 
querelantibus  emendabit. 

Vicesimus  quartus  articulus  est  :  Item  quod  quando  barones  aut  alii  milites  reci- 
piunt  castra  a  rege  tenenda  et  servanda  prò  stipendiis  propriis,  faciunt  ei  homagium 
quod  sibi  irato  et  pacato  in  omnem  eventum  restituent  castra  sua;  alioquin  rema- 
nebunt  exinde  proditores.  Hujusmodi  autem  castellani,  ingruente  guerra,  vel,  ut 
avaritie  sue  satisfaciant,  fingentes  guerram  in  vicino  futuram,  ipsi  et  sui  bladum, 
vinum,  vaccas,  porcos  et  alia  vietili  necessaria  ab  ecclesiis  episcoporum  et  aliis 
clericis  ac  hominibus  eorumdem,  ad  castra  hujusmodi  munienda,  ut  dicunt,  acci- 
piunt  indifferenter,  et  sive  guerra  superveniat,  sive  non,  nullo  modo  restituunt  sibi 
ablata,  nec  rex  eos  ad  restitutionem  compellit,  nec  barones,  aut  quoslibet  milites 
terram  ab  eodem  rege  seu  baronibus  ipsis  tenentes,  et  alios  quoscumque  nobiles 
et  potentes,  qui  singuli  in  locis  suis  episcoporum  et  cathedralium  aut  aliarum  eccle- 
siarum,  monasteriorum  quoque  et  ceterorum  '  religiosorum  seu  etiam  clericorum  homi- 
nes,  et  clericos  ipsos,  in  quibus  nullum  omnino  jus  habent,  ad  faciendum  eis  servitia 
prò  sue   voluntatis  libito  compellunt,  invitos  cohibet   rex  predictos;  sed  permittit 

1  Lanqi.019    .  «terum  ». 


a.  1289  Re  Dionigi  e  i  Prelati  del  Portogallo  101 

potius  hujusmodi  servitutes  in  possessiones  et  homines  ecclesiarum  induci,  nec 
defensat  eosdem.  Respondent  procuratores  prefati  quod  idem  rex  nichil  horum  suo 
tempore  factum  audivit,  et  promittunt  quod,  si  ad  eum  super  hiis  querela  perve- 
niat,  querelantibus  justitiam  exhibebit,  et  exprimunt  quod,  si  bladum  et  alia  victualia 
propter  imminentem  guerram  capiantur  in  locis  limitogrosis,  sive  que  sunt  in  con- 
finio,  in  quibus  hoc  est  consuetum,  ipse  rex  faciet  exinde  satisficri,  etiam  si  guerra 
in  ventate  immineat;  si  vero  capta  fuerint  aliqua  propter  gucrram  non  imminentem, 
sed  malitiose  confictam,  non  solum  satisneri  faciet,  sed  et  puniet  facientes;  quodque 
ab  hominibus  ecclesiarum  quarumlibet  regni  sui,  sive  monasteriorum  vel  religio 
sorum  aut  etiam  clericorum  non  permittet  exigi  servitia  non  debita;  et  quod,  si 
per  barones  vel  milites  seu  quoslibct  alios  contrarium  factum  fuerit,  querelantibus 
exhibebit  justitie  complementum. 

Vicesimus  quintus  articulus  est:  Item  quod  ipse  rex  inducit  servitutes  episco- 
pis,  abbatibus,  prioribus  et  aliis,  compellendo  eos  ut  portarios  suos  teneant,  et  prò 
eis  tenendis  majori  suo  portano  certam  summam  pecunie  tribuant,  et  eisdem  por- 
tariis  alias  provideant  in  salario  et  expensis.  Respondent  procuratores  predicti  quod, 
licet  a  tempore  avi  et  proavi  dicti  regis  et  etiam  patris  sui  portarii  positi  fuerint 
in  predictis  locis  per  ipsos,  ipse  tamen  rex,  ad  instantiam  prelatorum,  concessit  eis 
ut  de  cetero  contra  voluntatem  suam  portarios  habere  non  compellantur,  nec  eis 
provideant  in  salario  vel  expensis,  nisi  quando  eis  placuerit  habere  portarios  ad 
voluntatem  suam,  si  sibi  et  ecclesiis  suis  viderint  expedire;  et  tunc  portariis  quos 
habuerint  provideant  de  salario  competenti,  et  major  portarius,  quando  prelatis  et 
personis  ecclesiasticis  concedit  minores  portarios,  salarium  recipiat  moderatum  ; 
et  promittunt  ipsi  procuratores  eundem  regem  dictam  concessionem  perpetuo  ser- 
vaturum. 

Vicesimus  sextus  articulus  est:  Item  si  aliqua  ecclesia  rationabilem  de  ali- 
quibus  possessionibus  permutationem  diocesani  sui  facit  auctoritate  cum  alia,  vel 
ipse  diocesanus  cum  alio,  dictus  rex,  ut  ecclesiarum  solummodo  prolectum  impe- 
diat,  frequenter  obstaculum  interponit.  Respondent  procuratores  prefati  quod 
idem  rex  contenta  in  articulo  nunquam  fecit,  et  promittunt  quod  non  faciet  in 
futurum. 

Vicesimus  septimus  articulus  est:  Item  quod  preficit  judeos  indifferenter,  contra 
generalis  statuta  concilii  legemque  paternam,  in  officiis  christianis,  quos  ad  deferen- 
dum  signum,  quo  a  christianis  qualitate  habitus  distinguantur,  compellere  deberet, 
prout  in  generali  concilio  est  statutum;  propter  quod  dampnate  comixtionis  exces- 
sus  sub  erroris  potest  velamento  presumi;  nec  ipsos  judeos  ad  debitas  decimas 
persolvendas  compelli  permittit.  Respondent  supradicti  procuratores  quod  idem  rex, 
quantum  est  ad  judeos,  quod  non  preferantur  christianis  in  officiis  publicis,  servabit 
quod  super  hoc  statutum  est  in  concilio  generali;  quantum  est  de  signis,  quod 
distinguet  judeos  a  christianis  per  aliquod  signum;  quantum  est  de  decimis  judeo- 
rum,  respondent  quod  ipse  permittet  eos  compelli;  et  promittunt  ipsum  regem  ita 
perpetuo  servaturum. 

Vicesimus  octavus  articulus  est:  Item  si  que  ecclesie  cathedrales  vacent,  idem 
rex,  majorem  sibi  auctoritatem  vendicare  intendens  in  eis,  prò  clericis  familiaribus 
suis  vel  aliis  minus  dignis,  de  quibus  sperat  quod  in  ecclesiarum  negotiis,  seu  dispo- 


102  Re  Dionigi  e  i  Prelati  del  Portogallo  a.  1289 


sitionibus  earumdem,  '  ejus  sequentes l  arbitrium  ipsas  ecclesias  contra  eum  in  suis 
juribùs  et  libertatibus  non  defendent,  capitulis  ecclesiarum  hujusmodi  universaliter 
et  singulariter  singulis  litteras  suas  mittit,  precibus  exigens  et  minis  gravibus  et 
terroribus  interjectis8  ut  nullum  omnino  in  episcopum  eligant,  nisi  quem  ipse  in 
hujusmodi  litteris  nominat,  vel  per  suos  facit  nuntios  nominari.  Hoc  idem  in  aliis 
ecclesiis  minoribus  facit,  quibus  est  per  electionem  de  prelatis  vel  rectoribus  provi- 
dendum.  Respondent  procuratores  prefati  quod  idem  rex,  si  preces  aliquando  porrexit 
prò  aliquibus  eligendis  in  ecclesiis  cathedralibus  aut  aliis,  prò  dignis  interposuit 
preces  suas,  nullis  per  hoc  minis  vel  terroribus  interjectis,  et  quod  super  hoc  non 
gravavit  nec  intendit  gravare  ecclesias  vel  canonicos;  et  promittunt  regem  ita  per- 
petuo servaturum,  nec  in  suis  precibus  adjecturum,  quod  nullus  alius  eligatur,  nisi 
is  prò  quo  direxerit  preces  suas. 

Vicesimus  nonus  articulus  est  :  Item  quod  nititur  ad  forum  suum  testamentarias 
et  alias  ecclesiasticas  evocare  causas,  defunctorum  clericorum  occupando  legata, 
ac  rectorum  ecclesiarum  decedentium  bona  ipsarum  ecclesiarum  intuitu  acquisita. 
Respondent  procuratores  sepedicti  et  promittunt  quod  rex  in  isto  articulo  jus  com- 
mune  servabit. 

Deinceps  secuntur  articuli,  sicut  formati  fuerunt  in  litteris  domini  Gregorii 
pape  X,  super  hiis  de  quibus  dicti  prelati,  una  cum  premissis  articulis  predicto 
domino  Clementi  oblatis,  eidem  domino  pape  Gregorio  conquesti  dicuntur. 

Tricesimus  articulus  est:  Inter  alia,  quidem  que  nostris  sunt  auribus  intimata, 
mirantes  audivimus  quod  tu,  ad  bona  ecclesiastica  oculos  cupiditatis  iniciens,  Bracha- 
rensis,  Colimbriensis,  Visensis  et  Lamecensis  ecclesiarum  redditus  et  proventus 
occupasti  et  detines  occupatos,  civitati  Bracharensi,  cujus  proprietas  et  dominium  ad 
predictam  Bracharensem  ecclesiam  pertinere  dicitur  pieno  jure,  pretorem  auctoritate 
propria  prefecisti.  Respondent  procuratores  predicti  quod  idem  rex  nichil  horum 
occupavit,  sed  que  fuerunt  occupata  per  patrem  suum  ipse  restituit,  et  si  qua  juste 
restituenda  supersunt,  promittunt  quod  ipse  rex  restituet  integre;  et  idem  dicunt 
de  ecclesia  Silvensi.  Dicunt  etiam  ipsi  procuratores  quod  dictus  rex  civitati  Bracha- 
rensi pretorem  hactenus  non  prefecit,  et  promittunt  quod  non  preficiet  in  futurum. 
Tricesimus  primus  articulus  est:  Accepimus  sane  quod  tu,  in  regno  tuo  predi- 
ctam satagens  subvertere  libertatem,  venerabiles  fratres  nostros  episcopos  et  alios 
ecclesiarum  prelatos,  clericos  et  personas  ecclesiasticas,  necnon  concilia  et  commu- 
nitates  ac  homines  civitatum,  castrorum  et  villarum  ipsarum  in  predicto  regno 
consistentium,  in  eorum  prejudicium,  gravibus  injuriis  aflicis  et  dampnis  importabi- 
libus  aggravas  et  molestas,  immemor,  vel  transgressor  potius  juramenti  quod  de 
conservanda  libertate  predicta  et  provisionibus  apostolicis,  quas  firmiter  observare 
teneris  in  regno  prefato,  diceris  prestitisse.  Respondent  procuratores  predicti  quod 
idem  rex  nichil  horum  fecit,  sed  cum  pater  suus  ea  que  fecerat  corrigi  mandaverat, 
ipse  incepit  corrigere;  et  que  correda  non  sunt,  promittunt  quod  ipse  corriget,  et 
quod  omnes  de  regno  tam  personas  ecclesiasticas  quam  seculares  manutenebit  in 


i  .akclois:  ■  corumdem  > 
3  Lanclois:  -  frequentes  ■ 
!  Kanglois:  •injectis», 


«.  12S9  Re  Dionigi  e  i  Prelati  del  Portogallo  103 

sua  justitia,  et  servabit  eis  foros  suos  et  bonas  consuetudines,  et  specialiter  servabit 
ac  manutenebit  ecclesiasticam  libertatem. 

Tricesimus  secundus  articulus  est:  Nonnullas  vero  ecclesias  parrochiales,  jura 
patronàtus  ipsarum,  necnon  domos,  aldeas,  possessiones,  jura  et  redditus  venerabilis 
fratris  nostri  ...  episcopi  et  ecclesie  Egitaniensium  occupans,  aliquas  ecclesiarum, 
aldearum  et  possessionum  ipsarum  diversis  personis,  clericis  vel  laicis  contulisti; 
aliarum  vero  possessionum  in  laicos  et  seculares  personas  transtulisti,  prò  tue  libito 
voluntatis,  auctoritatis  ecclesiastice  terminis  illicite  occupatis.  Respondent  procura- 
tores  prefati  quod  rex  nichil  horum  occupavit,  sed  que  fuerunt  occupata  per  patrem, 
ipse  restituit,  et  si  qua  juste  restituenda  supersunt,  promittunt  quod  ipse  rex  restituet 
integre. 

Tricesimus  tertius  articulus  est:  Audivimus  insuper  quod,  cum1  nobilem  virum 
Alfonsum,  natum  tuum,  de  Portu  Alacri  et  de  Maruam  castrorum,  Egitaniensis  dioce- 
sis,  noviter  constitueris  dominum  et  heredem,  idem  Alfonsus,  non  sine  tua  coniventia, 
ut  creditur,  vel  consensu,  episcopum  et  ecclesiam  Egitanienses  predictos,  eorumdem 
castrorum  et  terminorum  suorum  ecclesiis,  decimis,  redditibus  et  aliis  suis  juribus 
spoliavit  et  detinet  spoliatos,  ac  nichilominus,  quod  intollerabilius  est,  in  predictis 
castris  voce  preconis  fecit  publice  sub  certa  pena  tam  clericis  quam  laicis  inhilxri 
ne  predictum  Egitaniensem  episcopum  ad  ecclesias  dictorum  castrorum,  ut  ibidem, 
tanquam  diocesanus  locorum  illorum,  suum  exerceret  officium,  accedentem,  in  eccle- 
siis ipsis  vel  in  domibus  suis  reciperent,  nec  sibi  vel  familie  sue  aliqua  victualia 
venderent  vel  exhiberent.  Et  cum  ex  parte  dicti  Egitaniensis  episcopi  fueris  cum 
instantia  requisitus  ut  hec  faceres  revocari,  tu,  tanquam  horum  conscius,  ab  hiis 
avertens  auditum,  id  efficere  non  curasti,  aliarum  etiam  cathedralium  ecclesiarum 
decimas,  redditus  et  proventus  occupans,  aliquas  alienare,  aliquas  vero  militibus  et 
laicis  concedere  donationis  titulo  attemptasti.  Respondent  procuratores  predicti  quod 
idem  rex  in  premissis  in  nulla  culpa  fuit,  nec  est,  et  si  de  ipsis  non  fuit  satisfactum 
ad  plenum,  promittunt  quod  ipse  conquerentibus  exhibebit  justitie  complementum, 
de  occupatis,  alienatis  et  concessis  militibus,  prout  in  articulo  continetur,  si  qua 
inveniantur,  satisfactionem  debitam  impendendo. 

Tricesimus  quartus  articulus  est:  Preterea,  cum  a  prelatis,  capitulis  et  conven- 
tibus  predicti  regni  vis  aliquid  per  calumpniam  extorquere,  in  ecclesiis,  aldeis  et 
possessionibus  monasteriorum  ipsorum,  quas  iidem  prelati,  capitula  et  conventus  a 
longissimis  temporibus  possederunt 2  pacifice  et  quiete,  jus  aliquod  te  habere  conten- 
dens,  compellis  eos  ut  in  arbitros  de  regno  tuo  dumtaxat  tecum  super  eisdem  eccle- 
siis, aldeis  et  possessionibus  compromittant.  Et  si  prefati  prelati,  capitula  et  conventus 
talium  recusant  subire  judicium,  vel  parere  sententie  arbitrorum,  tu  per  quendam, 
qui  superjudex  tue  curie  appellatur,  in  possessionem  ecclesiarum  ipsarum,  possessio- 
num et  aldearum,  causa  rei  servande,  facis  finaliter  te  induci.  Respondent  procura- 
tores prefati  quod  idem  rex  non  compulit  hactenus,  et  promittunt  quod  ipse  rex  in 
futurum  aliquem  non  compellet  compromittere  in  aliquem,  vel  in  aliquos  arbitros, 
et  quod,  si  qua  pater  suus  occasione  hujusmodi  occupavit,  ipse  de  illis  debitam 
satisfactionem  impendet. 

1  Reg.  Val.  oro. 

•  Langlois:  «possiderunt  », 


104  Re  Dionigi  e  i  Prelati  del  Portogallo  a.  1289 


Tricesimus  quintus  articulus  est:  Hoc  ipsum  diceris  facete  quando  prelati,  capi- 
tala et  conventus  ac  alie  ecclesiastice  persone  super  ecclesiis,  juribus  et  rebus 
ecclesiasticis  nolunt  in  tua  curia  coram  te,  vel  eodem  superjudice  respondere.  Dictus 
etiam  superjudex,  in  clericos  et  personas  ecclesiasticas  dicti  regni  indebitam  sibi 
jurisdictionem  usurpans,  de  causis  ad  ecclesiasticum  forum  spectantibus  cognoscere 
et  de  rebus  ecclesiasticis  judicare  presumit;  et  si  dicti  clerici  propter  hoc  ad  apo- 
stolicam  sedem  appellant,  dictus  superjudex,  ipsorum  appellationibus  vilipensis,  eos 
reputai  contumaces;  et  conquerentes  in  possessionem  dictorum  bonorum  inducere 
non  veretur.  Tu  quoque  predictos  clericos  et  personas  ecclesiasticas  passim  in  omni 
causa  in  tua  et  aliorum  omnium  laicorum  judicum  curiis  respondere  compellis. 
Respondent  procuratores  predicti  quod  dictus  rex  non  intendit  vocare  seu  citare, 
nec  etiam  judicare  aliquem  episcopum  neque  clericum  super  ecclesiis,  juribus  et 
rebus  ecclesiasticis,  nec  super  possessionibus  eorumdem,  sed  placet  ei  quod  in 
omnibus  istis  respondeat  coram  judice  ecclesiastico.  Super  causis  vero  quas  clerici 
qui  fiscales,  notorias,  feudatarias  et  regalengas  possessiones  exeolunt  occasione 
ipsarum  habuerint,  facta  est  inter  prelatos  et  procuratores  predictos  compositio 
spetialis. 

Tricesimus  sextus  articulus  est:  Preterea,  si  quando  judei  vel  Sarraceni  liberi 
divina  inspiratione  veniunt  ad  baptismum,  tu  bona  ipsorum  facis  protinus  confiscari, 
et  eos  in  novam  redigi  servitutem,  et  si  Sarraceni  servi  judeorum  per  baptismum 
Christi  fidem  acceperint,  eos  reduci  facis  in  servitutem  pristinam  judeorum.  Respon- 
dent procuratores  prefati  quod  idem  rex  de  hiis  omnibus  hactenus  nichil  fecit,  et 
promittunt  quod  non  faciet  in  futurum,  et  si  qua  talia  facta  inveniantur,  promittunt 
quod  ipse  emendabit,  in  servitutem  redactos  restituendo  libertati,  de  connscatis  etiam 
satisfactionem  debitam  impendendo. 

Tricesimus  septimus  articulus  est:  Si  judei  vel  Saraceni  emptionis  vel  pignoris 
titulo  christianorum  possessiones  obtinent  vel  acquirant,  non  permittis,  edicto  gene- 
rali super  hoc  edito,  ut  de  hujusmodi  possessionum  fructibus,  quas  dicti  judei  vel 
Saraceni  propriis  manibus  vel  sumptibus  exeolunt,  ecclesiis  in  quarum  parrochiis 
possessiones  ipse  consistunt  decime  ac  primitie  persolvantur.  Respondent  procura- 
tores predicti  quod  idem  rex  nichil  horum  fecit,  et  promittunt  quod  ipse  permittet 
et  non  impediet  solvi  decimas  de  quibus  in  articulo  continetur,  et  quod  edictum,  si 
quod  in  contrarium  fuit  editum  tempore  patris  sui,  quod  non  credit,  revocabit  et 
statuet  prò  revocato  haberi. 

Tricesimus  octavus  articulus  est:  A  violatione  libertatis  ecclesiastice,  quam 
profecto  qui  violat  precipuum  robur  quo  fides  viget  catholica  et  regia  dirigitur  cel- 
situdo  confringit,  necnon  ab  usurpatione  jurium  divinorum,  ad  quorum  tutelam 
distributor  omnium  regnorum  temporali  gladio  te  accinxit,  ac  a  molestiis  personarum 
quas  ad  cultum  divini  nominis  prò  populo  constitutas  sacre  sortis  misterium  desti- 
nava abstineas,  et  alios  tibi  subditos  cessare  compellas.  Respondent  procuratores 
supradicti  quod  idem  rex  non  intendit  libertates  ecclesiarum  infringere,  nec  infregit, 
quod  ipse  intelligere  potuisset,  nec  infringet  in  posterum,  nec  jura  ecclesiarum 
usurpat,  nec  in  posterum  usurpabit,  et  quod,  si  aliqua  usurpavit,  paratus  est  corri- 
gere,  et  a  personarum  ecclesiasticarum  molestiis  abstinere,  et  quod  si  super  hiis 
contra  subditos  ejus  ad  ipsum  querimonia  deferatur,  querelantibus  justitiam  exhibebit. 


12«9  Re  Dionigi  e  i  Prelati  <lcl  Portogallo  105 


Tricesimus  nonus  articulus  est:  Universa  vero  et  singula  bona  prelatorum,  eccle- 
siarum  et  monasteriorum  et  aliarum  quarumeumque  ecclesiasticarum  personarum, 
que,  quacumque  occasione  ablata,  vel  quocumque  modo  illicite  occupata,  consumpta 
seu  data  vel  alienata  per  te,  vel  de  mandato  tuo,  aut  per  barones,  militcs  et  officiales 
tuos  hactenus  extiterunt,  sine  difficultatis  obstaculo  rcstituens  et  restituì  faciens  cum 
fructibus  inde  perceptis,  de  dampnis  et  injuriis  illatis  eisdem  satisfactionem  exhibeas 
ipsis  et  exhiberi  facias  competentem.  Respondent  procuratores  predicti  quod  idem 
rex  nichil  horum  fecit,  et  promittunt  quod  ipse  non  faciet  in  futurum,  et  quod,  si 
qua  per  eum  vel  predecessores  suos  talia  facta  fuerunt,  emendabit;  quodque  de 
hiis  que  per  barones  et  alios  facta  dicuntur  querelantibus  exhibebit  justitie  coni- 
plementum. 

Quadragesimi  articulus  est:  Statuta  et  consuetudincs  in  codem  regno  contra 
libertatem  canonicam  et  statum  predicti  regni  pacifìcum  introducta  non  serves  nec 
permittas  ab  aliis  '  observari,  sed  predictas  ecclesias  et  personas  in  piena  libertate 
conscrves.  Respondent  procuratores  sepedicti  quod  placet  regi  quod  male  consuetu- 
dines  tollantur,  et  bone  serventur,  et  quod  ita  mandabit  ac  faciet  observari;  et  si 
aliquid  fuit  ordinatimi  de  consensu  prelatorum  prò  bono  et  pacifico  statu  regni,  et 
consuetudine  roboratum,  dummodo  sit  canonicum  et  rationabile,  nec  contra  eccle- 
siasticam  libertatem,  consentiunt  prelati  quod  servetur. 

Tenor  autem  litterarum  apostolicarum  per  quas,  prefatis  archiepiscopo  et  epi- 
scopis  in  curia  romana  presentibus,  pacificandi  et  componendi  est,  ut  supra  expri- 
mitur,  data  potestas,  similiter  de  verbo  ad  verbum  talis  est. 

Nicolaus,  episcopus  servus  servorum  Dei.  Venerabilibus  fratribus  T.,  archiepiscopo 
Bracharensi,  B.,  Silvensi,  A.,  Colimbriensi,  et  J.,  Lamecensi  episcopis,  salutem  et  apo- 
stolicam  benedictionem.  Cupientes  ut  controversie  graves,  que  inter  reges  Portugalie 
et  Algarbii  ex  parte  una  et  vos  et  predecessores  vestros  aliosque  prelatos  regni 
ejusdem  super  diversis  gravaminibus  et  injuriis,  que  per  eosdem  reges  ecclesiis  et 
personis  ecclesiasticis  dicti  regni  hactenus  irrogata  fuisse  dicuntur,  longo  jam  tem- 
pore duraverunt,  per  compositionem  pacificam  ecclesiis,  personis  ac  regno  prediclis, 
actore  Domino,  utilem  terminentur,  vos  apud  sedem  apostolicam  nunc  presentes  ac 
prosequentes  in  hoc  negotio  vestrum  et  ecclesiarum  vestrarum  prout  ad  vos  per- 
tinet  interesse  ad  prosecutionem  ipsius  negotii  etiam  aliorum  prelatorum  et  omnium 
ecclesiarum  ecclesiasticarumque  personarum  dicti  regni  nomine,  de  potestatis  pleni- 
tudine deputamus,  vobis  pacificandi  et  componendi  super  premissis  cum  dilectis 
filiis  Martino  Petri  cantore  Elborensi  et  Iohanne  Martini,  canonico  Colimbriensi,  pro- 
curatoribus  Dyonisii  Portugalie  et  Algarbii  regis  illustris,  ab  ipso  mandatum  haben- 
tibus  ad  pacem  et  compositionem  hujusmodi  faciendam  vice  ac  nomine  regis  ipsius, 
plenam  et  liberam  concedentes  auctoritate  presentium  facultatem.  Dat.  Rome,  apud 
Sanctam  Mariam  Majorem,  kalendis  februarii,  pontincatus  nostri  anno  primo. 

Tenor  quoque  mandati  regii,  de  quo  supra  facta  est  mentio,  similiter  de  verbo 
ad  verbum  talis  est. 

Noverint  universi  presentis  procurationis  seriem  inspecturi  quod  nos  Dyoni- 
sius  Dei  gratia  rex  Portugalie  et  Algarbii  constituimus,  facimus,  et  ordinamus  pro- 


Langlois:  ■  illis  > 


106  Re  Dionigi  e  i  Prelati  del  Portogallo  a.  1289 

curatores  discretos  viros  Martinum  Petri  cantorcm  Elborensem  et  Iohannem  Martini 
canonicum  Colimbriensem  latores  presentium  quemlibet  eorum  in  solidum  ad  tractan- 
dum,  faciendum  auctoritate  apostolica  pacem,  compositionem  et  concordiam  cum 
prelatis  regnorum  nostrorum  super  negotio  quod  geritur  inter  nos  et  ipsos,  et  ad 
confirmandum  ipsam  compositionem  modis  et  penis  quos  et  quas  viderint  expedire 
militati  nostre  et  regnorum  nostrorum  et  ad  faciendum  omnia  alia  et  singula  que 
circa  premissa  facienda  occurrerint  et  quolibet  premissorum,  ratum  et  firmum  habi- 
turi  quicquid  per  ipsos  vel  eorum  alterum  actum  fuerit  in  premissis.  In  cuius  rei 
testimonium  presentem  litteram  nostri  sigilli  munimine  fecimus  communiri.  -  Dat. 
Colimbrie,  V  die  junii,  rege  mandante.  Petrus  Johannis  notavit.  Era  M.CCC.XXVI.' 

Predicte  autem  littere  apostolice  bullate  erant  vera  bulla  predicti  domini 
Nicolai  Papae  IIII.  Et  prefatum  mandatum  regium  sive  procuratorium  sigillatum 
erat,  sigillo  cereo  pendenti  predicti  domini  Dyonisii,  Portugalie  et  Algarbii  regis, 
prout  prima  facie  apparebat.  Actum  Rome,  in  ecclesia  Sancte  Marie  Majoris,  anno 
Domini  M.CC.LXXXIX,  indictione  secunda,  pontificatus  predicti  Nicolai  papae  IIII, 
anno  primo,  die  duodecima  mensis  februarii.  Presentibus  venerabilibus  patribus 
dominis  G.,  Mimatensi,  et  Gaietano  episcopis,  ac  venerabilibus  viris  Magistro  Berardo 
de  Neapoli,  domini  pape  notario,  domino  fratre  Roderico,  Compostellano,  et  magistro 
Garsia,  Seguntino  electis,  ac  discretis  viris  domino  Fernando  Roderici,  decano 
ecclesie  Abulensis,  magistris  Laurentio,  scolastico  Wratislaviensi,  Guillelmo  de 
Godorio  de  Rupeforti,  cantore,  et  Guillelmo  de  Gregollo,  canonico  Colimbriensibus, 
necnon  Petro  de  Aguyar  de  Campou  et  Didaco  Didaci  de  civitate  Yspalensi,  cano- 
nicis  Bracharensibus,  testibus  rogatis,  et  pluribus  aliis.  Et  ego  Nicolaus  Bartholomei 
de  Guarcino,  clericus,  auctoritate  sancte  romane  ecclesie  notarius  publicus,  qui  pre- 
dicte compositioni,  coram  memoratis  dominis  cardinalibus  facte,  una  cum  dictis 
testibus  in  ecclesia  prefata  presens  interfui,  de  mandato  ipsorum  cardinalium  et  ad 
preces  partium  predictarum,  omnia  et  singula  supradicta  scripsi,  et  in  publicam 
formam  redegi,  meique  nominis  signum  feci.  Et  nos,  miseratione  divina  frater  L., 
Ostiensis  et  Velletrensis  episcopus,  P.,  tituli  sancti  Marci  presbyter,  et  B.,  sancti  Nico- 
lai in  Carcere  Tulliano  diaconus  cardinales  predicti,  ad  majorem  premissorum  omnium 
firmitatem  et  certitudinem  pleniorem  presens  publicum  instrumentum  sigillorum 
nostrorum  fecimus  appensione  muniri  ». 

Nulli  ergo  etc,  nostre  annotationis  et  constitutionis  etc.  Si  quis  autem  etc. 
Dat.  Rome,  apud  Sanctam  Mariam  Majorem,  nonis  martii,  anno  secundo. 

Da  E.  Langlois,  Les  registres  de  Nicolas  IV  (Bib\.  des  Écoles  frane.  d'Athènes  et  de 
Rome)I,  Paris  1886-1893, 150-158,  n.  716,  collazionato  nuovamente  il  Reg.  Vat.44,  f.  117r-120v 
(Archivio  segreto  Vaticano),  donde  furono  presi  i  tratti  omessi  dal  Langlois.  Presso 
V.,  Nussi,  Conventiones,  Moguntiae  1870,  2-14  (n.  2),  sta  una  redazione  contratta,  già  data 
da  G.  Pereira  de  Castro,  De  marni  regia,  prima  pars,  225T-236T.  Altra  redazione  in 
Cod.  Vatic.  lat.  2688,  t.  3'"-12v  e  16  (Biblioteca  Vaticana),  donde,  ma  non  integralmente, 
in  A.  Bzovius,  Ann.  Eccl.  XIII,  Coloniae  Agrippinae  1616,  989-994,  ad  a.  1289,  ix. 


a.  1289  Re  Dionigi  e  i  Prelati  del  Portogallo  107 


Papa  Xiccolò  IV  riconfermò  la  concordia,  dando  norme  per  l'attuazione  colla  seguente 
costituzione,  che  espone  anche  i  precedenti  storici. 

7  marzo  1289. 

Ad  perpetuam  rei  memoriam.  Occurrit  nostre  considerationis  obtutibus  ab 
antiquo  inter  prelatos  regni  Portugalie  et  Algarbii,  ac  suis  vicibus  regnantes  in  eo, 
super  ecclesiarum  ecclesiasticarumque  personarum  juribus  et  oppressione  libertatis 
ecclesiastice,  orta  contentio,  tanto  profecto  ex  temporis  diuturnitate  molestior, 
quanto  animabus  incolarum  regni  predicti,  quibus  est  proinde  carismatum  divino- 
rum  diutius  interdicta  communio,  graviora  pericula  ingerebat,  propter  quod,  eum 
habeat  etiam  naturalis  instinctus  ut  quivis  suis  laboribus  finem  votivum  presertim 
libenter  imponat,  tanto  instantius,  nostris  fratrumque  nostrorum  laboribus  non  vitatis, 
eidem  eontentioni  sopiende  vacavimus,  quanto  magis  ex  officii  debito  ad  subditorum 
salutem  afficimur,  quantoque  novimus  ad  id  a  longis  retro  temporibus  per  sedem 
apostolicam  laboratum,  prout  subscriptorum  series,  prolixitatis  vitande  grada  non 
singula  repetens,  sed  summa  rerum  fastigia  suffragantia  in  hoc  nostro  partiumque 
proposito,  succincto  sermone,  quantum  absque  sui  seductione  patitur  facti  diffusio, 
prosequens,  manifestat.  Dudum  siquidem  coram  felicis  recordationis  Martino  papalIII, 

predecessore  nostro,  fuit  ex  venerabilium  fratrum  nostrorum archiepiscopi  Bra- 

charensis  et  episcoporum  regni  predicti  parte  propositum  quod  nonnulli  ex  ipsis, 
una  cum  predecessoribus  aliorum,  contra  quondam  Alfonsum,  Portugalie  et  Algarbii 
regem,  super  injuriis  et  gravaminibus  que  sibi,  ecclesiis  et  personis  ecclesiasticis,  in 
derogatione  ecclesiastice  libertatis,  per  eundem  regem  et  suos  irrogata  et  irrogari 
dicebant,  coram  pie  memorie  Clemente  HIT,  quosdam,  et  postea  coram  recolende 
recordationis  Gregorio  X,  summis  pontificibus,  predecessoribus  nostris,  tam  illos 
quam  nonnullos  alios  articulos  obtulerunt,  et  eundem  regem,  ut  injurias  et  grava- 
mina,  que  seriatim  exprimuntur  in  illis,  jam  irrogata  corrigeret  et  in  futurum  a 
simìlibus  abstineret,  per  varias  apostolicas  sub  certa  forma  litteras  obtinuere  moneri. 
Quodque  idem  predecessor  Gregorius,  reputans  premissis  super  hoc  monitionibus 
paritum  non  fuisse,  quandam  super  predictis  provisionem  seu  ordinationem  de  fra- 
trum suorum  Consilio^  edidit,  diversarum  penarum  et  sententiarum  exeommunica- 
tionis  et  interdicti  adjectione  vallatam;  eamque  tam  ab  ipso  rege  quam  ab  ejus 
successoribus  in  regno  predicto  statuit  et  decrevit  in  perpetuum  observandam.  Et 
quia  nec  dictus  rex  eam  observaverat,  nec  Dyonisius,  rex  Portugalie  et  Algarbii, 
ipsius  A.  filius,  et  in  eodem  regno  successor,  observare  curabat,  idem  regnum,  quod 
per  eosdem  prelatos  antea  ex  certis  causis  fuerat  interdictum,  per  eandem  dicti  pre- 
decessoris  Gregorii  provisionem  seu  ordinationem  ecclesiastico  interdicto  subjectum 
extitit,  et  adhuc  etiam  existebat,  idemque  rex  Dyonisius,  exeommunicationis  sen- 
tenza innodatus,  non  absque  animarum  periculo,  que  proinde  jam  diutius  fuerant 
divinorum  sacramentorum  partecipatione  private;  propter  quod  archiepiscopo  et  ali- 
quibus  ex  prelatis  aliis  supradictis  cum  eodem  rege  Dyonisio,  apud  locum  qui  dicitur 
Guardia,  convenientibus,  ad  pacis  et  concordie  inter  se  tractatum  habendum,  pre- 
fati articuli  dicto  regi  Dyonisio  in  sua  generali  curia,  quampluribus  religiosis,  baro- 
nibus,  militibus  et  nonnullis  de  communitatibus  ejusdem  regni  ad   hoc  in  eadem 


108  Re  Dionigi  e  /  Prelati  del  Portogallo  a.  1289 

curia  congrega tis,  exhibiti,  et  coram  eo  lecti  piene,  piane  ac  diligenter  expositi  exti- 
terunt  Idemque  rex  Dyonisius,  de  consensu  et  Consilio  curie  ipsius  consiliario- 
ruinque  suorum,  ad  eosdem  articulos  singulariter  libera  et  spontanea  voluntate 
respondit,  archiepiscopo  et  prelatis  eisdem  acceptantibus  responsiones  ipsius,  si  super 
hoc  apostolice  sedis  interveniret  assensus.  Memoratis  autem  archiepiscopo  et  pre- 
latis aliis  ac  dicto  rege  Dyonisio  petentibus  per  eundem  predecessorem  Martinum 
lnijusmodi  tractatum  sive  compositionem  inter  eos  habitam  contìrmari  et  firmari 
taliter  quod  robur  perpetuum  obtineret,  idem  predecessor  M.,  responsiones  predictas 
discutiens,  quia  nonnullas  ex  eis  invenit,  etsi  forsan  juri  consonas,  captiosis  tamen 
adjectionibus  involutas,  ipsas  fecit  in  formam  redigi  juri  conformem  et  cujuslibet 
captionis  cxpertem,  ut  ei  confirmatio  adhiberi  posset  absque  conscientie  scrupulo, 
si  forsitan  peteretur.  Reliquas  vero  adeo  comperit  defectivas  et  a  juris  tramite 
alienas,  quod  illis  confirmationis  beneficium  adjicere  non  valebat,  conscientia  relu- 
ctante;  quia  vero  dictorum  archiepiscopi  et  prelatorum  habebat  assertio  quod  super 
illis  etiam  articulis,  super  quibus,  ut  premittitur,  fuerat  defective  nec  secundum  jura 
responsum,  sperabant  componere  taliter  quod  in  utilitatem  ecclesie  habenda  super 
illis  compositio  redundaret,  dictus  predecessor  M.  venerabili  fratri  nostro  ...  episcopo 
Legionensi  et  dilectis  filiis... decano  et  ...archidiacono  de  Ledesma  Salamantinis  omnes 
predictos  articulos  et  responsiones,  ut  supra  exprimitur,  reformatas  sub  bulla  sua 
destinans,  eis  inter  cetera  per  suas  commisit  litteras  et  mandavit  ut  ipsi  vel  duo  ex 
eis  dictos  articulos,  super  quibus  responsiones  reformatas  fuisse  predicitur,  necnon 
et  responsiones  ipsas  sepefato  regi  Dyonisio  exhibentes,  ipsum  diligenter  monerent 
et  efficaciter  inducerent  ut  responsiones  easdem  in  generali  sua  curia,  de  consensu 
et  Consilio  ipsius  curie  suorumque  consiliariorum,  coram  dictis  archiepiscopo  et  pre- 
latis quos  tunc  in  eodem  regno  presentes  esse  contingeret,  acceptaret,  ita  quod  lectis 
sibi  singulis  articulis  et  piene,  piane  ac  diligenter  expositis,  responderet  ipsis  archie- 
piscopo et  prelatis,  prout  earumdem  responsionum  series  exprimebat,  eisdemque 
archiepiscopo  et  prelatis  patentes  litteras,  suo  pendenti  sigillo  munitas,  super  ipsarum 
responsionum  confirmatione  ab  eadem  sede  petenda  concederet  in  forma  quam  dictus 
predecessor  M.  sub  eadem  bulla  destinavit  inclusam  ;  quodque  super  aliis  articulis 
ad  quos,  ut  predicitur,  tuerat  defective  nec  secundum  jura  responsum,  taliter  idem 
rex  Dyonisius  componeret  cum  predictis  archiepiscopo  et  prelatis  quod  in  eorum 
utilitatem  tractata  inter  eos  compositio  redundaret,  statuque  regni  ejusdem,  aliisque 
pensatis  circumstantiis,  eadem  compositio  vel  ad  habcndum  apostolice  confirmationis 
robur  non  indigne  posset  admitti,  vel  saltem  absque  remorsu  conscientie  tolerari. 
Ceterum  prefatis  decano  et  archidiacono  procedentibus  in  premissis  juxta  traditam 
sibi  formam,  memorato  episcopo  excusato  legitime,  sepefatus  rex  Dyonisius,  asse- 
rens  in  aliquibus  ex  predictis  articulis  ipsis  decano  et  archidiacono,  ut  predicitur, 
destinatis,  ac  sibi  juxta  tenorem  mandati  apostolici  exhibitis  per  eosdem,  et  specia- 
liter  in  predictarum  penarum  sententiarumque  duritia,  intolerabiliter  se  gravali, 
dilecto  filio  Martino  Petri,  Elborensi  cantore,  et  quondam  Stephano  Laurentii,  cle- 
ricis  suis,  ad  sedem  apostolicam,  pie  memorie  Honorii  pape  MI,  predecessoris  nostri, 
tempore,  destinatis,  super  hujusmodi  gravaminibus  ipsius  sedis  providentiam  implo- 
rava, idemque  predecessor  venerabilem  fratrem  nostrum  L.,  Ostiensem  Episcopum, 
et  bone  memorie  Gervasium,  tituli  S.  Martini  in  Montibus  presbyterum,  ac  dilectum 


a.  1289  Re  Dionigi  e  i  Prelati  del  Portogallo  109 

tìlium  nostrum  Benedictum,  S.  Nicolai  in  Carcere  Tulliano  diaconum  cardinales, 
ad  discutiendum  et  dirigendum  hujusmodi  negotium  deputaAit.  Et,  licet  ipsius 
predecessoris  H.  tempore  fuerit  per  cardinales  eosdem  diligenter  et  efficaciter 
in  tacta  eis  commissione  processum,  ipso  tamen  predecessore  H.  morte  prevento, 
idem  negotium  non  potuit  expediri.  Nobis  vero,  prout  concessit  altissimus,  ad  apicem 
summi  apostolatus  assumptis,  memoratus  cantor  et  dilectus  filius  Johannes  Martini, 
canonicus  Colimbriensis,  ejusdem  regis  Dyonisii  nuntii  et  procuratores,  ad  compo- 
nendum  super  premissis  sumciens  ab  ipso  mandatum  habentes,  nostram  presentiam, 
premisse  implorationis  instantiam  prosequentes,  [adierunt].  Nos  autem,  sollicitudinem 
directionis  ejusdem  negotii  memoratis  Ostiensi  episcopo  et  Benedicto  cardinalibus 
denuo  committentes,  dilecto  filio  nostro  Petro,  tituli  Sancti  Marci  presbvtero  cardi- 
nali, prefato  Gervasio  in  eadem  sollicitudine  subrogato,  ut  ad  animarum  vitanda 
pericula,  que  in  eodem  regno  pretacta  ingessit  hactenus  et  adhuc  ingerit  inveterata 
dissensio,  posset  idem  negotium  celerius  expediri,  venerabiles  fratres  nostros  ...  Bra- 
charensem  archiepiscopum  et  Colimbriensem,  Silvensem  et  Lamecensem  episcopos, 
presentes  in  romana  curia,  et  suum  ac  suarum  ecclesiarum  interesse  in  eodem 
negotio,  sicut  ad  eos  pertinet,  prosequentes,  ad  prosecutionem  ipsius  negotii,  etiam 
aliorum  prelatorum  ac  omnium  ecclesiarum  eeclesiasticarumque  personarum  dicti 
regni  nomine,  de  potestatis  plenitudine  duximus  deputandos,  piena  eis  et  libera  com- 
ponendi  cum  dicto  rege  seu  ipsius  procuratoribus  ejus  nomine  super  dictis  articulis 
specialiter  et  expresse  facultate  concessa.  Eisdem  itaque  archiepiscopo,  episcopis  et 
procuratoribus  super  quampluribus  ex  predictis  articulis,  necnon  et  super  eisdem 
penis  et  sententiis  per  eorumdem  cardinalium,  quibus  id  commisimus,  diligentiam, 
post  tractatus  varios,  ad  concordiam  revocatis,  factaque  nobis  per  eosdem  cardinales 
de  premissis  relatione  tideli,  demum  talis  inter  partes  easdem  pax  et  compositio 
intervenit.  Predictis  siquidem  archiepiscopo  et  episcopis,  prò  se  ac  illis  prò  quibus 
ad  pacificandum  et  componendum  eis,  ut  premisimus,  dedimus  potestatem,  et  pre- 
fatis  procuratoribus,  prò  rege  Dyonisio  memorato,  in  dictorum  cardinalium  presentia 
constitutis,  et  dilecto  filio  magistro  Nicolao  Bartholomei  de  Guarcino,  scriptori  nostro, 
publico  sedis  apostolice  auctoritate  tabellione,  aliisque  pluribus  testibus  fide  dignis 
presentibus,  lecti  fuerunt  per  eundem  tabellionem  singillatim  dicti  articuli  numero 
quadraginta,  super  quibus  eedem  partes  se  dicebant  esse  concordes,  et  prefati  procu- 
ratores, sepefati  regis  nomine,  ad  singulos  singulariter  responderunt,  quorum  respon- 
sionibus  predicti  archiepiscopus  et  episcopi  se  contentos  vocaverunt  et  expresse 
dixerunt.  Et  deinde  iidem  procuratores  prefati  regis,  archiepiscopo  et  episcopis 
memoratis,  ac  etiam  tabellioni  prefato,  prò  ipsis  et  omnibus  ac  singulis  ecclesiis  et 
personis  ecclesiasticis  dicti  regni  stipulantibus,  sollempniter  promiserunt,  prefati 
regis  nomine  ac  prò  ipso,  eundem  regem  expresse  ratificaturum,  approbaturum  et 
acceptaturum  omnia  et  singula  contenta  in  responsionibus  supradictis,  et  tam  se 
quam  suos  quoslibet  successores  in  regno  prefato  eadem  omnia  et  singula,  que  in 
dictis  responsionibus  continentur,  prout  eorum  singulorum  qualitas  exigit,  piene 
adimpleturos  et  perpetuo  inviolabiliter  servaturos,  prout  in  instrumento  publico  con- 
tinente predictos  articulos  quadraginta,  super  quibus  eadem  compositio  intervenit, 
per  eundem  tabellionem  confecto  exinde,  et  sigillis  dictorum  cardinalium  roborato, 
plenius  continetur,  cujus  tenorem,  quia  comode  cum  presentium  serie  ipsum  eadem 


110  Re  Dionigi  e  i  Prelati  del  Portogallo  a.  1289 


capere  carta  non  poterat,  aliis  nostris  mandavimus  litteris  annotari.  Nos  igitur,  de 
omnium  predictorum  fratrum  nostrorum  Consilio,  ad  eorumdem  archiepiscopi  et  epi- 
scoporum  Colimbriensis,  Silvensis  et  Lamecensis,  necnon  et  procuratorum  suppli- 
cationis  instantiam,  compositionem  predictam,  quantum  ad  responsiones  factas  ad 
articulos  in  dicto  instrumento  contentos,  et  omnia  que  in  responsionibus  continentur 
eisdem,  auctoritate  apostolica  contìrmantes,  et  presentis  scripti  patrocinio  munientes, 
ordinamus,  providemus,  decernimus  atque  statuimus  in  omnibus  et  singulis  articulis 
in  instrumenti  prefati  tenore,  nostris,  ut  predicitur,  annotando  litteris,  comprehensis, 
ea  que  in  predictis  factis  ad  eos  responsionibus  continentur,  tam  ab  ipso  rege  Dyo- 
nisio  et  ejus  successoribus,  qui,  continuata  temporum  et  successionum  perpetuitatc, 
in  sepefato  ei  regno  successerint,  quam  a  quibuslibet  ofncialibus  et  ministris  ipsius, 
necnon  et  baronibus  ceterisque  habitatoribus  regni  ejusdem,  prout  singulis  eorum 
competit,  inviolabiliter  observanda.  Quod  si  per  eundem  regem  Dyonisium,  aut  pre- 
dictorum successorum,  officialium,  ministrorum  et  habitatorum  aliquem,  contra  pre- 
dictam compositionem  et  hec  nostra  contìrmationem,  ordinationem,  provisionem, 
decretum  sive  statutum  quicquam  fuerit  temeraria  presumptione  commissum,  et 
idem  rex,  vel  quivis  ejus  successor,  qui  prò  tempore  preerit  regno  predicto,  monitus 
per  loci  ordinarium,  in  quo  id  commissum  fuerit,  vel,  ipso  extra  terram  prefati  regis 
absente,  per  ejus  vicarium  vel  per  capitulum  ecclesie  cathedralis,  ecclesia  ipsa  vacante, 
id  infra  duos  menses  non  emendaverit,  vel,  sicut  ad  ipsum  pertinebit,  non  fecerit  emen- 
dari,  ex  tunc  capella  ipsius  ecclesiastico  subjaceat  interdicto,  ita  tamen  quod  hujusmodi 
prima  monitio,  sive  per  ordinarium,  sive  per  vicarium,  sive  per  capitulum  eam,  ut 
predicitur,  fieri  contingat,  de  Consilio  et  assensu  archiepiscopi  Bracharensis,  qui  prò 
tempore  fuerit,  vel  duorum  episcoporum,  et,  si  propter  commissum  in  civitate  vel 
diocesi  Bracharensi  fuerit  tacienda,  de  Consilio  et  assensu  saltem  unius  episcopi  de 
regno  predicto  procedat.  Quod  si  post  lapsum  duorum  mensium  predictorum,  iterum 
monitus  per  ordinarium  vel  vicarium  aut  capitulum  memoratos,  per  alios  duos 
menses  in  contumatia  non  emendandi  vel  faciendi  emendari  perstiterit,  loca  que- 
libet  ad  que  ipsum  contigerit  declinare,  quandiu  inibi  presens  fuerit,  simili  subja- 
ceant  interdicto.  Rursum  si  forte  post  lapsum  quatuor  mensium  predictorum,  simi- 
liter  per  ordinarium  seu  vicarium  aut  capitulum  tertio  monitus,  aliorum  duorum 
mensium  spatio  in  hujusmodi  contumatia  manserit  obduratus,  eo  ipso  sententiam 
excommunicationis  incurrat,  quam  ex  nunc  in  eum  casum  ferimus  in  eundem. 
Omnes  autem  premissas  monitiones,  tam  primam,  in  qua  solum  debent  archiepiscopi 
Bracharensis  vel  duorum  episcoporum,  ut  premittitur,  aut  unius  episcopi,  cum  con- 
tingit  monitionem  fieri  ob  commissum  in  civitate  vel  diocesi  Bracharensi,  requiri 
consilium  et  assensus,  quam  sequentes  alias,  in  quibus  non  sunt  consilium  et 
assensus  hujusmodi  requirenda,  in  scriptis  fieri  mandamus,  et  in  eis  offensam  exprimi 
super  cujus  emendatione  rex  ejus  temporis  admonetur.  Prelati  vero  ac  eorum  vicari! 
et  cathedralium  ecclesiarum  vacantium  capitula  diligentius  caveant  ne  ad  ipsas 
sine  rationabili  et  necessaria  causa  procedane  Porro  si,  quod  absit,  rex  aliquis  Por- 
tugalie,  taliter  monitus,  predictas  penas  animo  contempserit  pertinaci,  non  immerito 
poterit  formidare  quod,  non  solum  ad  generale  interdictum  totius  regni  predicti  et 
cujuslibet  alterius  terre  sue,  sed  etiam  ad  absolutionem  vassallorum  ejus  ab  obser- 
vatione  juramentorum  fidelitatis  et  homagii,  quibus  sibi  astricti  fuerint,  et  ad  inter- 


a.  1289  Re  Dionigi  e  i  Prelati  del  Portogallo  111 

dicendum  eidem  regi  ne  jure  patronatus,  si  quod  habet  in  dicti  regni  ecclesiis,  uti 
possit,  sedes  memorata  procedet,  prout  sibi  expedire  videbitur  et  facti  qualitas  sua- 
debit.  Per  hec  autem  prelatis  dicti  regni  procederteli  ex  officio  suo  in  aliis  casibus, 
qui  compositionem  hujusmodi  non  contingent,  non  adimimus  potestatem,  sed  eis 
libera,  prout  a  jure  conceditur,  sit  facultas.  Sane,  sicut  compositionem,  confirma- 
tionem,  ordinationem,  provisionem,  decretum  statutumque  predicta  quoad  prefatos 
articulos  comprehensos  in  tenore  predicto  volumus  inviolabiliter  observari,  sic  de 
consueta  ejusdem  sedis  benignitate  concedimus  ut,  si  memoratus  rex  Dyonisius,  aut 
dictorum  suorum  quilibet  successorum,  prefatas  interdictorum  et  exeommunica- 
tionis  sententias  a  nobis  latas  incurrerit,  et  deinde,  ad  cor  rediens,  piene  satisfacere 
sit  paratus,  ita  quod  ille  qui  monitionem  fecerat,  vel  eo  extra  dictum  regnum 
absente,  ipsius  vicarius  exinde  merito  sit  contentus  satisfactione  hujusmodi  pre- 
stita,  eo  ipso  interdkta  sint  eadem  relaxata.  Quodque  ipse  rex  sive  successor  a  sen- 
tenza exeommunicationis  per  suum  confessorem,  in  forma  ecclesie,  auctoritate  nostra 
absolvi  possit,  injuncta  sibi  penitentia  salutari.  De  ipsarum  insuper  voluntate  par- 
tium  providemus  quod,  postquam  idem  rex  Dyonisius  ratificaverit,  acceptaverit  et 
approbaverit  in  sua  curia  generali  ad  hoc  specialiter  congregata  omnia  et  singula 
que  cum  dictis  archiepiscopo  et  episcopis  per  eosdem  procuratores  suos  acta  sunt 
ejus  nomine  in  premissis;  et  hujusmodi  nostris  confirmationi,  ordinationi,  provisioni, 
decreto  seu  statuto  expresse  consenserit,  eaque  ac  omnia  et  singula  contenta  in  eis 
se  suosque  successores  in  eodem  regno  promiserit  piene  adimpleturos  et  perpetuo 
inviolabiliter  servaturos;  et  super  ratificatione,  acceptatione,  approbatione  ac  promis- 
sione hujusmodi  patentes  litteras  suo  regio  plumbeo  sigillo  pendenti  munitas,  tam 
dileetis  filiis  ...  priori  predicatorum  et  ...  guardiano  minorum  fratrum  ordinum  Ulix- 
bonensibus,  seu  eorum  vicem  gerentibus  ecclesie  romane  nomine,  quam  dicto  archie- 
piscopo et  singulis  episcopis  vel,  ipsis  absentibus,  eorum  vicariis,  vel  aliqua  ejusdem 
regni  ecclesia  cathedrali  vacante,  vicariis  seu  vicario  quoad  spiritualia  in  eadem, 
necnon  et  singulis  capitulis  ecclesiarum  cathedralium  predicti  Portugalie  et  Algarbii 
regni  concesserit,  in  forma  quam  sedes  eadem  sibi  duxerit  destinandam,  nec  ipse  rex 
Dyonisius  nec  aliquis  successorum  ipsius  ad  observandam  prefatam  provisionem 
sive  ordinationem  dicti  predecessoris  nostri  Gregorii  aliquatenus  teneatur.  Nos  enim 
ex  nunc  decernimus,  de  partium  earumdem  expresso  consensu,  ipsam  quoad  omnes 
quos  eadem  provisio  seu  ordinatio  contingebat,  postquam  predicte  ratificatio,  acce- 
ptatio,  approbatio  et  promissio  facte  ac  littere  per  eundem  regem  Dyonisium  date 
fuerint,  ut  premittitur,  super  eis  fore  omnino  viribus  vacuam,  et  carere  omni  robore 
firmitatis.  Nulli  ergo  età,  nostre  confirmationis,  ordinationis,  provisionis  et  constitu- 
tionis  etc.  Dat.  Rome,  apud  Sanctam  Mariam  Majorem,  nonis  martii,  anno  secundo. 

Da  E.  Langlois  tom.  cit.  158-161  (n.  717),  nuovamente  collazionato  il  cit.  Reg.   Vat.  44, 
f.  120M21*  (Archivio  segreto  Vaticano). 


112  Bonifacio  VHI  e  Giacomo  d  Aragona  a.  1297 


XX. 

PATTI  FATTI  DA  BONIFACIO  Vili  A  GIACOMO  D'ARAGONA 
PER  L'INVESTITURA  DI  SARDEGNA  E  CORSICA. 

4  aprile  1297. 

Bonifacius  episcopus  servus  servorum  Dei,  diarissimo  in  Christo  filio  Iacobo, 
Sardiniae  et  Corsicae  regi  illustri.  '  Ad  perpetuarli  rei  memoriam. 

Super  reges  et  regna  positi  ex  divinae  praeeminentia  potestatis,de  ipsis  opportune 
disponimus,  prout  commodius  ex  alto  prospicitur,  actionum  se  qualitas  ingerit,  et 
iudicium  sanioris  inspectionis  inducit.  Nonnunquam  enim  in  ipsis  evellimus  de  gente 
in  gentem  propter  culpas  et  dolos  solia  transferendo  regnantium:  interdum  plan- 
tamus  et  colimus,  caros  filios  et  devotos  almae  Matris  Ecclesiae  ad  nova  regnorum 
praeficiendo  dominia,  ut  eradicatis  vitiis  et  plantatis  virtutibus,  laudetur  virtus 
Altissimi  in  Ecclesia  sponsa  sua,  quam  sic  supra  petram  fidei  soliditate  fundavit,  ei 
tribuens  in  confessionis  apostolicae  fortitudine  fundamentum,  ut  ipsam  foetu  novae 
prolis  amplifìcet,  et  ei  nec  procella  turbinis,  nec  prevalere  possit  spiritus  tempestatis. 

Sane  ad  genus  tuum,  ex  quo  prodierunt  filii  benedictionis  et  gratiae,  dirigentes 
intuitum  considerationis  internae,  tibi  de  regione  dissimilitudinis  redeunti  brachiis 
paternae  affectionis  accumbimus,  et  te  solidae  charitatis  amplexu  pressius  obsculamur; 
et  quo  plus  tuae  ferventis  devotionis  affectum  erga  nos,  et  ipsam  Ecclesiam,  a  cuius 
olim  unitate  recesseras,  oculate  et  attente  conspicimus,  eo  potius  erga  te  ipsius 
benignitas  excitatur  Ecclesiae,  et  nostrae  dilectionis  sinceritas  incalescit. 

Ad  honorem  igitur  Dei  omnipotentis  Patris  *  et  Filii  et  Spiritus  Sancti,  ac 
Beatae  et  Gloriosae  semperque  Virginis  Mariae,  beatorum  quoque  apostolorum 
Petri  et  Pauli,  necnon  et  sanctae  Romanae  Ecclesiae,  de  fratrum  nostrorum  Consilio 
et  assensu,  regnum  Sardiniae  et  Corsicae,  quod  ipsius  Ecclesiae  iuris  et  proprietatis 
existit,  cum  iuribus  omnibus  et  pertinentiis  suis  tibi  et  tuis  haeredibus,  ex  tuo 
et  ipsorum  corporibus  legitime  descendentibus  utriusque  sexus  natis  iam  et  etiam 
nascituris,  in  perpetuum  feudum  gratiose  conferimus,  et  ex  Apostolicae  Sedis  libe- 
ralitate  concedimus  et  donamus,  sub  modo,  forma,  tenore,  et  conditionibus,  seu 
conventionibus  contentis  praesentibus,  a  nobis,  nostrisque  successoribus  canonice 
jiitrantibus  et  dieta  Romana  Ecclesia  tenendum  in  feudum,  et  per  cuppam  auream 
te  de  eodem  praesentialiter  investimus:  ita  quod  tam  tu,  quam  quilibet  tuorum 
haeredum  in  dicto  regno,  prò  ipso  regno  Sardiniae  et  Corsicae,  nobis  et  ipsi 
Romanae  Ecclesiae  praestabitis  et  praestare  tenebimini  ligium  homagium,  vassal- 
lagium  plenum,  et  fidelitatis  iuramentum,  sub  forma  inferius  adnotata;  et  prò  eodem 
regno  Sardiniae    et  Corsicae   supradicto  nobis    et   eidem   Ecclesiae    servire    infra 


i  1  Bull   udd.:     snluteni  et  apostolicam  i idictionem  < 

'  I  Bull.    •  Dei  Patrie  omnipotentis   . 


a.  1297  Bonifacio  Vili  e  Giacomo  d'Aragona  113 

Italiani  sitis  adstricti  de  centum  equitibus  decenter  armatis  cum  uno  equo  ad 
arma,  et  duabus  equitaturis  ad  minus  per  quemlibet,  et  quingentis  peditibus,  inter 
quos  sint  saltem  centum  balistarii  de  bonis  balistis  armati  et  muniti;  et  reliqui 
pedites  suo  modo  sint  convenienter  armati:  et  tam  equites  quam  pedites  sint  incolae 
terrae  vestrae,  in  Aragoniae  vel  Cathaloniae  vel  aliis  partibus  eisdem  adiacentibus 
constitutae,  cum  sumptibus,  gagiis,  et  expensis  vestris  per  trimestris  temporis  spatium, 
a  die  quo  ipsi  equites  et  pedites  intrabunt  terram  Ecclesiae,  computandum.  Erit  autem 
in  potestate  Romani  Pontificis  seu  dictae  Ecclesiae  praedictos  equites  et  pedites  ultra 
praefati  trimestris  temporis  spatium  ad  similia  sumptus,  gaggia  et  expensas  ipsius 
Ecclesiae,  si  plus  eos  vel  ipsorum  aliquos  voluerit  '  retinere.  Et  si  Romanus  Pontifex, 
vel  ipsa  Ecclesia  maluerit2  dictum  servitium  equitum  et  peditum  commutare  totaliter 
cum  stolio,  vel  certo  numero  galearum,  seu  vasorum  marinorum  armatorum  infra  'J 
maritimam  Italiae,  possint  hoc  facere;  et  tu  et  haeredes  ipsi  commutationem  eam- 
dem  facere  teneamini,  et  sitis  astricti,  dando  infra  ipsam  maritimam  quinque  galeas 
bene  guarnitas,  munitas  et  armatas  de  bonis  hominibus  et  aliis  opportunis,  vestris 
expensis,  per  tres  menses  computandos  a  die,  quo  ingressae  fuerint  maritimam  Italiae 
tetris  Ecclesiae  supradictae  vicinam:  quas  munitas  taliter  ultra  dictos  tres  menses 
ad  similia  gaggia  et  expensas  suas  si  Romanus  Pontifex  vel  Ecclesia  ipsa  voluerint,4 
poterunt  retinere;  praestabitis  autem  et  praestare  tenebimini  supradicta  servitia  equi- 
tum, peditum  et  galearum,  ut  superius  est  expressum,  semel  in  anno  quandocumque 
indigebit  Romanus  Pontifex  seu  Romana  Ecclesia:  de  quo  ipsius  Romani  Pontificis 
vel  ipsius  Ecclesiae  simplici  verbo  credetur. 

Et  insuper  tam  tu,  quam  quilibet  tuorum  haeredum  in  dicto  regno  ;  Sardiniae 
et  Corsicae  prò  ipso  regno  censum  duorum  millium  marcarum  argenti  bonorum 
et  legalium  sterlingorum,  ubicumque  Romanus  Pontifex  fuerit,  ipsis,  Romano  Pon- 
tifici, qui  erit  prò  tempore,  et  Ecclesiae,  vel  ipsi  Ecclesiae,  ubi  ipsa  fuerit,  sede 
vacante,  recipienti  prò  futuro  Pontifice,  et  prò  portione  collegium  ipsius  Ecclesiae 
cardinalium  contingente,  in  festo  beatorum  apostolorum  Petri  et  Pauli  annis  sin- 
gulis  integraliter  prò  dicto  regno  Sardiniae  et  Corsicae  persolvetis:  ad  quem 
censum,  ut  praemittitur,  persolvendum,  tam  tu,  quam  quilibet  haeredum  tuorum 
in  dicto  regno  tenebimini  et  sitis  astricti.  Si  vero  tu  vel  quicumque  haeredum 
tuorum  in  ipso  regno,  statuto  termino,  non  solveritis  integre,  ut  praemittitur, 
censum  ipsum  ;  et  expectati  per  quatuor  menses  terminum  ipsum  immediate 
sequentes,  de  ilio  ad  plenum  non  satisfeceritis,  eo  ipso  eritis  excommunicationis 
vinculo  innodati.  Quod  si  in  secundo  termino  infra  c  subsequentes  alios  quatuor 
menses,  eumdem  censum,  sine  diminutione  qualibet,  non  persolveritis,  totum  regnum 
Sardiniae  et  Corsicae  erit  ecclesiastico  suppositum  interdicto:  si  vero  nec  in  tertio 
termino,  nec  infra  alios  quatuor  menses  proximos,  per  plenam  satisfactionem  eius- 
dem  census,  tu  et  haeredes  tui  vobis  duxeritis  consulendum,  ita  quod,  transactis 
eodem  tertio  termino  et  quatuor  proximo  sequentibus  mensibus,  non  sit  de  huius- 

1  Reg.   Val.  48:      vuluerint    . 

-  Reg.  Val.  48:  •  maluerint  ». 

3  I  Bull.  :  ■-  intra  •. 

»  I  Bull  :  «  voluerit  ». 

'  I  Bull.:  *  ncgotio  ». 

*  I   Pulì,     t  Quuil  si  tam  in  secunju  termino    quam  intra  ». 


1)4  Bonifacio  Vili  e  Giacomo  d'Aragona  a.  1297 

modi  censu  primi  termini  ipsi  Ecclesiae  integre  satisfactum,  ab  eodem  regno  Sar- 
diniae et  Corsicae  ipso  iure  cadatis  ex  toto,  et  regnum  ipsum1  ad  Romanam  Ecele- 
siam  eiusque  dispositionem  integre  ac  libere  revertatur.  Nihilominus  prò  singulis 
duobus  minibus  marcatimi  singulorum  terminorum,  si  simili  modo  in  eorum  solutione 
cessaveritis,  vel  illa  non  solveritis,  tu,  et  quivis  tuorum  haeredum  in  dicto  regno 
Sardiniae  et  Corsicae  poenas  similes  incurratis,  sai  vis  aliis  poenis,  processibus,  et 
sententiis,  quae  vel  qui  de  iure  inferri  vel  haberi  seu  proferri  poterunt  per  Romanum 
Pontificem,  vel  Sedem  Apostolicam  specialiter  in  hoc  casu.  Sed  ad  censum  ipsum 
solvendum,  et  ad  ipsum  servitium  exhibendum  dictae  Ecclesiae  tunc  teneamini  cum 
effectu,  cum  tu  vel  haeredes  tui  in  dicto  regno  Sardiniae  et  Corsicae  ipsius  regni,  vel 
maioris  partis  eius  fueritis  possessionem  adepti. 

Ceterum,  quia  in  quibusdam  articulis,  seu  capitulis,  modi,  2  formae,  tenoris  seu 
conditionum  vel  conventionum  ipsorum  praesentibus  contentorum,  expressius  conti- 
netur,  quod  in  certis  casibus,  tu  et  tui  in  eodem  regno  haeredes  excommunicationis 
sententiam  incurratis,  et  dictum  regnum  sit  ecclesiastico  suppositum  interdicto, 
quodque  tam  tu,  quam  haeredes  ipsi  cadatis  a  regno,  seu  sitis  regno  ipso  privati; 
nos  ex  nunc  huiusmodi  sententias,  videlicet  excommunicationis  in  te  ac  eosdem 
haeredes  et  interdicti  in  praefatum  regnum  Sardiniae  et  Corsicae,  et  privationis 
regni  eiusdem,  si  tua  vel  ipsorum  culpa  huiusmodi  casus  emerserit,  de  dictorum 
fratrum  nostrorum  Consilio,  auctoritate 3  apostolica  promulgamus. 

In  succedentibus  vero  tibi,  tuisque  haeredibus  circa  successionem  tuam,  tuo- 
rumque  haeredum  in  dicto  Sardiniae  et  Corsicae  regno  forma  adiicitur  et  servabitur 
infrascripta,  videlicet  quod  ille  vel  illa  dumtaxat,  qui  vel  quae  tibi  tuisque  haeredibus 
in  Aragoniae  regno  debebit  succedere,  in  dicto  Sardiniae  et  Corsicae  regno  succedat, 
et  non  alius  vel  alia,  ita  quod  unus  et  idem  sit  rex  regni  Aragoniae  et  regni  Sar- 
diniae et  Corsicae  predictorum  :  et  in  suis  casibus,  ubi  ad  successionem  foemina  admit- 
teretur, 4  utriusque  regni  eadem  sit  regina:  et  si  in  tuo  vel  haeredum  tuorum  obitu, 
legitimos  haeredes,  prout  sequitur,  te  et  ipsos,  quod  absit,  non  habere  contingat,  de 
tuo  vel  ipsorum  corporibus  legitime  procreatos,  regnum  ipsum  Sardiniae  et  Corsicae 
ad  Romanam  Ecclesiam  supradictam,  et  eius  dispositionem  libere  revertatur.  Descen- 
dentes  autem  ex  te,  et  tuis  haeredibus  Sardiniae  et  Corsicae  regibus,  ex  tuo  vel  ipso- 
rum corporibus  de  legitimo  matrimonio  nati,  mares  et  foeminae  in  eodem  regno  succe- 
dent;  sic  tamen,  quod  de  liberis  pluribus  maribus  in  eodem  gradu  per  eamdem  lineam 
concurrentibus  primogenitus,  et  de  pluribus  foeminis  similiter  primogenita,  et  de 
mare  et  foemina  in  eodem  gradu  similiter  concurrentibus  masculus  omnibus  aliis 
praeferatur:  sed  nec  mares  nec  foeminae  illegitime  natae  succedant.  Quod  autem  de 
foeminis  rectae  lineae  dicitur,  intelligendum  est  tam  de  nuptis  quam  etiam  de  innu- 
ptis;  dum  5  tamen  nuptae  sint  fidelibus,  et  Ecclesiae  Romanae  devotis.  Et  sicut  inter 
has  personas  gradus  servari  volumus,  ut  scilicet  prior  gradu  posteriori  gradui  prae- 
feratur; sic  et  in  eodem  gradu,  pluribus  concurrentibus,  priorem  natum  posteriori,  et 

1  I  Bull.  om. 

•  I   Hall.  om. 

8  I  Bull  .  •  authorilate  . 

•  AA.  Arni    IX  Vili  141  :  •  admictetui  • 
b  I  Bull.     «  JummuJ.,  • 


a.  1297  Bonifacio  Vili  e  Giacomo  d'Aragona  11". 

marem  foerainae  in  huiusmodi  successionibus  volumus  anteferri;  personarum  autcm 
huiusmodi  nulla  superstite,  regnum  ipsum  Sardiniae  et  Corsicae  ad  Romanam  Eccle- 
siam  et  eius  dispositionem  libere  revertatur.  Quod  si  forte,  deficientibus  masculis, 
contigerit  foeminam  innuptam  in  regno  ipso  succedere,  illa  maritabitur  personae, 
quae  ad  ipsius  regni  regimen  et  defensionem  existat  idonea,  Romani  tamen  Pontificis 
prius  super  hoc  Consilio  requisito:  nec  nubet  nisi  viro  catholico  et  Ecclesiae  Romanae 
devoto:  et  si  contra  hoc  fìeret,  licebit  eidem  Romano  Pontifici  contra  ipsam  ad  pri- 
vationem  regni  Sardiniae  et  Corsicae,  de  plano  sine  strepiti]  et  figura  iudicii,  et 
absque  omni  iuris  solemnitate,  in  quacumque  aetate  filia  ipsa  consistere^  procedere, 
si  hoc  ei  videbitur  expedire.  Verumtamen  quandocumque,  te  vivente,  vel  quovis  tuo 
liaerede  in  eodem  regno  Sardiniae  et  Corsicae  vivente,  tu  vel  quis  haeredum  tuorum 
in  ipso  regno  volueritis  cum  consensu  expresso  Stimmi  Pontificis  et  Romanae  Eccle- 
siae de  persona,  quae  tibi  vel  ei  successura  sit  in  praedicto  regno  Sardiniae  et  Cor- 
sicae alitcr  ordinare,  illud  de  huiusmodi  persona  successura  servabitur,  quod  per 
te,  vel  per  quemvis  haeredum  tuorum  in  ipso  regno  cum  consensu  expresso  Romani 
Pontificis  et  Romanae  Ecclesiae  fieri  vel  ordinari  continget.  Ad  haec  tam  tu  quam 
tui  in  regno  ipso  haeredes  regnum  ipsum  Sardiniae  et  Corsicae  nullatenus  dividetis,  ' 
sed  semper  illud  unus  tantum  sub  ipsis  modo  et  forma,  tenore,  conditionibus  et 
conventionibus,  immediate  ac  in  capite  a  nobis  et  successoribus  nostris  et  ab  ipsa 
Ecclesia  Romana  tenebit. 2 

Forma  vero  juramenti  fidelitatis,  vassallagii,  ligii  et  homagii,  que  tu  in  nostra 
presentia  facies  et  prestabis  prò  regno  Sardinie  et  Corsice  sepedicto,  et  quam  pre- 
stari et  fieri  volumus,  ac  servari  a  tuis  heredibus  in  eodem,  verbis  competenter 
mutandis,  talis  est  :  -  «  Ego  Jacobus,  Dei  et  apostolice  sedis  gratia  rex  Sardinie  et  Cor- 
sice plenum  vassallagium,  fidelitatem  et  ligium  homagium  faciens,  et  juramentum  pre- 
stans  prò  dicto  regno  Sardinie  et  Corsice,  ab  hac  hora  in  antea  fidelis  et  obediens  ero 
beato  Petro  domino  meo  domino  Bonifacio  divina  providentia  pape  Vili  suisque  suc- 
cessoribus canonice  intrantibus,  sancteque  apostolice  Romane  ecclesie.  Non  ero  in 
Consilio  aut  consensu  vel  facto  ut  vitam  perdant  aut  membrum  aut  capiantur  mala 
captione.  Consilium  quod  mihi  credituri  sunt  per  se  aut  per  nuntios  suos  sive  per 
litteras,  ad  eorum  dampnum,  me  sciente,  nemini  pandam;  et  si  serverò  fieri  vel  pro- 
curari sive  tractari  aliquid  quod  sit  in  ipsorum  dampnum,  illud  pio  posse  impediam  ; 
et  si  impedire  non  possem,  illud  eis  significare  curabo.  Papatum  Romanum  et  regalia 
S.  Petri,  tam  in  regno  predicto  quam  alibi  existentia,  adjutor  eis  ero  ad  retinendum 
et  defendendum  ac  recuperandum  et  recuperata  manutenendum  contra  omnem  homi- 
nem. Universas  et  singulas  conditiones,  modos,  scu  formas,  et  tenores  contentos  in 
litteris  concessionis  dicti  regni  Sardinie  et  Corsice,  ac  omnia  et  singula,  que  conti- 
nentur  in  eisdem  litteris,  plenarie  adimplebo  et  inviolabiliter  observabo,  nec  ullo 
unquam  tempore  veniam  contra  illa.  Sic  me  Deus  adjuvet  et  hec  sancta  Dei  Evan- 
gelia ».  Similia  autem  fidelitatem,  vassallagium  plenum  et  homagium  ligium  et  jura- 
mentum renovabis,  facies  et  prestabis  unicuique  Romano  pontifici  et  diete  ecclesie, 
infra  annum  a  die  quo  in    Romanum  pontificem  electus   fuerit  computandum,   et 


I  Bull..  '  clividatis». 

I  Bull      .  ah  ipsa  Romana  t°nehit  Ecclesia 


116  Bonifacio  Vili  e  Giacomo  d'Aragona  a.  1297 


similia  prestabit  et  faciet,  et  similiter  renovabit  et  facere,  prestare  et  renovare 
tenebitur  unusquisque  heredum  tuorum  in  dicto  regno  unicuique  Romano  ponti- 
fici qui  erit  prò  tempore,  et  ipsi  Romane  ecclesie  secundum  formam  prescriptam 
nomen  Romani  Pontificis,  qui  tunc  erit,  et  suum  proprium  exprimendo.1  Sed  post- 
quam  tu  et  heredes  tui  in  regno  Sardinie  et  Corsice  sepedicto  prestiteritis  et  fece- 
ritis  personaliter  juramentum,  fidelitatem,  homagium  seu  vassallagium  secundum 
predictam  formam  uni  Romano  pontifici  per  vos  ipsos,  alii  Romano  pontifici  non 
astringamini  personaliter  prestare  et  facere;  dummodo  illa  prestetis  et  faciatis  infra 
annum  per  ydoneum  vel  ydoneos  substitutos,  ad  hoc  plenum  mandatum  habentes. 
Et  si  plus  placuerit  Romano  pontifici  vel  Romane  ecclesie  juramentum,  fidelitatem, 
vassallagium  et  homagium  predicta  prestabitis  et  facietis,  tu  et  heredes  tui,  nomine 
summi  pontificis  et  Romane  ecclesie  il  li,  vel  illis  quem  vel  quos  ad  hoc  specialiter 
ipse  Romanus  pontifex  vel  sedes  eadem  deputabit.  Quandocumque  vero  tu  vel  heredes 
tui  in  regno  predicto  predicta  juramentum,  fidelitatem,  vassallagium  et  homagium 
prestabitis  et  facietis,  per  vos  vel  per  alium  seu  alios,  ut  superius  continetur,  dabitis 
infra  mensem  post  Romano  pontifici  et  eidem  ecclesie  patentes  litteras  vestras- 
aurea  bulla  bullatas  predictos  et  infrascriptos  modos,  conventiones,  conditiones, 
tenorem  et  formam  acceptantes  expresse  et  formam  dictoruni  homagii  et  juramenti, 
lidelitatis  et  vassallagii,  similiter  et  specialiter  exprimentes. 

Sane  omnibus  ecclesiis  tam  cathedralibus  quam  aliis,  regularibus  et  secularibus, 
necnon  et  omnibus  prelatis  et  clericis,  ac  universis  personis  ecclesiasticis,  secula- 
ribus et  religiosis,  et  quibuslibet  religiosis  locis  dicti  regni  Sardinie  et  Corsice  libere 
dimittantur,  et  conserventur  integre  omnia  bona  et  jura  eorum.  Omnes  insuper 
ecclesie  tam  cathedrales  quam  alie,  regulares  et  seculares,  necnon  et  omnes  pre- 
lati et  clerici,  ac  universe  persone  ecclesiastice,  religiose  et  seculares  ac3  que- 
cumque  religiosa  loca,  cum  omnibus  bonis  suis,  in  electionibus,  postulationibus, 
nominationibus,  provisionibus J  et  omnibus  aliis,  piena  libertate  gaudebunt;  nec  ante 
electionem,  sive  in  electione,  vel  post,  regius  assensus  vel  consilium  aliquatenus 
requiratur.  Quam  utique  libertatem  tu  et  tui  in  eodem  regno  heredes  semper  manu- 
tenebitis,  et  manuteneri  et  conservari  facietis  ab  omnibus  subditis  vestris,  dicteque 
ecclesie,  ac  persone  utentur  libere  omnibus  bonis  et  juribus  suis:  salvo  tibi  et  tuis 
in  regno  ipso  heredibus  jure  patronatus  in  ecclesiis,  in  tantum  quantum  in  hac  parte 
patronis  ccclesiarum  canonica  instituta  concedunt,  in  illis  dumtaxat  ecclesiis,  in  quibus 
tibi  tuisque  heredibus  jus  patronatus  competere  dignoscetuiv' 

Omnes  etiam  cause  ad  forum  ecclesiasticum  pertinentes,  libere  et  absque  ullo 
impedimento,  agitabuntur,  tractabuntur  et  ventilabuntur  coram  suis  ordinariis  et 
aliis  ecclesiasticis  judicibus,  et  terminabuntur  per  eos;  et  si  ad  sedem  apostolicam 
super  hujusmodi  causis  appellari  contigerit,0  tam  appellantes  quam  appellati  ad 
eamdem  venire  sedem,  prò  appellationum  prosecutionibus,  libere  et  absque  inhibi- 

1  Dicar"      praescriptam,  nomine  Romani  pontificis,  qui  lune  erit,  et  suum  | nummi  proprium  exprimendo  ■ 

5  Digard  om. 

J  Digard  :     el 

4  DlOARD:  •  promissioniluis    . 

■  Diuaro:   •  dignuscatur  •. 

■  i  '!■.  tuo        ontingi  >  il 


a.  1297  Bonifacio   Vili  e  (.incoino  d'Aragona  117 

tione  aliqua  permittantur.  Omnibus  insuper  capitulis,  collegiis,  conventibus  et  per- 
sonis ecclesiasticis,  religiosis  et  secularibus,  ac  communitatibus  vel  universitatibus, 
et  pcrsonis  secularibus,  quorumcumque  locorum  dicti  regni,  cujuscumque  con- 
ditionis  et  status  extiterint,  quotiens  per  te  vel  aliquem  heredura  tuorum  tuos 
officialcs  vel  ministros  aut  alicujus  eorum  senserint  se  gravatos,  ad  apostolicam 
sedem  liberum  super  hoc  liceat  habere  recursum;  nec  prestabitur  eis  obstaculum, 
quominus  libere  et  secure  recurrant. 

Sacramenta  vero  fidelitatis  seu  assecurationis  prestabuntur,  secundum  antiquam 
et  rationabilem  consuetudinem,  prout  canonica  instituta  permittunt,  ab  illis  eccle- 
siarum  prelatis,  quorum  predecessores  illa  antiquitus  soliti  sunt  prestare.  Ab  illis 
autem  prelatis  et  ecclesiis  qui  temporalia  bona  tenent,  si  qui  tamen  sunt  qui  hujus- 
modi  bona  teneant  a  domino  dicti  regni  et  aliis  dominis  temporalibus  ;  et  qui,  ratione 
hujusmodi  honorum,  ab  antiquo  consueverunt  regibus  vel  aliis  dominis  tempora- 
libus, in  dicto  regno  Sardinie  et  Corsice  constitutis,  servitia  exhibere,  hujusmodi 
honesta  et  antiqua  servitia  eis,  secundum  rationabilem  et  antiquam  consuetudinem, 
et  sicut  instituta  patiuntur  canonica,  impendantur,  salva  semper  circa  ecclesias 
cathedrales,  et  alias  regulares  et  seculares,  ac  personas  et  loca  ecclesiastica,  tam 
in  faciendis  provisionibus  et  electionibus  confirmandis,  quam  in  omnibus  quibus- 
cumque  aliis,  Romani  pontificis  et  ecclesie  Romane  jurisdictione  ac  '  auctoritate 
plenaria  et  libera  potestate. 

Revocabis  quoque  omnes  constitutiones  seu  leges  vel  statuta  per  reges  seu  prin- 
cipes  seculares  Sardinie  et  Corsice  editas  contra  ecclesiasticam  libertatem,  nec  sta- 
tuta vel  constitutiones  aliquas  tu  vel  aliquis  heredum  tuorum  in  dicto  regno  edetis 
aut  promulgabitis,  per  que  seu  quas  juri  et  libertati  ecclesiastice  derogetur.  Pro- 
mittis  etiam  quod,  tuo  vel  heredum  tuorum  tempore,  nullus  clericus  vel  persona 
ecclesiastica  ejusdem  regni  in  civili  vel  criminali  causa  convenietur  coram  judice 
seculari,  nisi  super  feudis  judicio  petitorio  conveniatur  civiliter,  quatenus  canonica 
jura  permittunt;  sed  omnibus  ecclesiis  et  personis  ecclesiasticis  conservetur  libertas, 
nisi  sit  de  illis  personis  de  quibus  jura  permittunt. 

Nullas  insuper  tu,  aut  quivis 2  alius  tuus  in  regno  Sardinie  et  Corsice  heres  tal- 
lias  imponetis  ecclesiis,  monasteriis,  clericis,  et  viris  ecclesiasticis,  vel  rebus,  seu 
vassallis  eorum;  et  in  ecclesiis  vacantibus  tu  vel  tui  in  predicto  regno  heredes  nulla 
habebitis  regalia,  nullosque  fructus,  reditus,  et  proventus.  Nullas  etiam  obventiones 
ac  nulla  prorsus  alia  percipietis  ex  eis,  nihilominus  custodia1  earumdem  ecclesiarum, 
jurium  et  honorum  ipsarum  interim  libera  remanente  penes  personas  ecclesiasticas, 
juxta  canonicas  sanctiones  ;  salvis  tibi  dictisque  heredibus  hiis  que  tibi  vel  eis,  tan- 
quam  regi  vel  domino  temporali,  competerent  ex  prescriptione  legitima,  consue- 
tudine antiqua  et  rationabili,  privilegiis  legitimis,  aut  alias  de  jure,  quibus  jura  divina 
vel  canonica  non  obsistant. 

Judices  vero,  comites  et  barones,  milites  et  persone  cetere  seculares  regni 
ejusdem,  tam  magne  quam  parve,  in  suis  bonis,  juribus  rationabilibus,  et  laudabilibus 
consuetudinibus  servabuntur.  Et  tam  tu  quam  tui  in  predicto  regno  heredes,  per 

'  Digard:   i  et     ;  Ai.  Ann.   I-XVIIt  441:  .  aut  ». 

-  Digard:  «  quisquam  ». 

»  Digard:  •  ex  eis  nihilominus,  custodia». 


118  Bonifacio  Vili  e  Giacomo  d'Aragona  a.  1297 

vos,  alium  seu  alios,  exercebitis  regimen  dicti  regni  secundum  jura  civilia,  quibus 
canonica  instituta  non  obviant,  et  laudabiles  consuetudines,  salvis  regiminibus  eccle- 
siarum  vel  secularium  personarum,  '  competentibus  eis,  de  approbata  et  laudabili 
consuetudine,  privilegiis  legitimis,  aut  alias  de  jure. 

Omnes  captivos  et  obsides,  presertitn  Romanos  et  alios  de  terra  ecclesie  oriundos, 
si  quos  tu  vel  tui  in  dicto  regno  heredes,  tempore  quo  acquiretis  dictum  regnutti 
Sardinie  et  Corsice  invenietis  in  eo,  ad  mandatum  Romani  pontificis  seu  Romane 
ecclesie  restituetis  pristine  libertati,  vel  de  eis  facietis  quod  dictus  Romanus  pon- 
tifex  vel  Romana  ecclesia  ordinabunt. 

Nullam  etiam  confederationem  seu  pactionem  vel  societatem,  cum  aliquo  impe- 
ratore vel  rege  seu  principe  vel  barone  christiano,  vel  greco  aut  sarraceno,  vel  cum 
aliqua  provincia  seu  civitate  vel  communitate  vel  loco  aliquo  seu  personis  scienter 
contra  Romanam  ecclesiam  tu  vel  tui  in  eodem  regno  heredes  in  dampnum  eccle- 
sie facietis,  et,  si  etiam  feceritis  ignoranter,  teneamini  ad  mandatum  Romani  pon- 
titìcis  seu  Romane  ecclesie  revocare.  Et  tam  tu  quarn  tui  in  eodem  regno  heredes 
amicos  et  devotos  ecclesie  habebitis  prò  amicis  et  prò  devotis,  et  inimicos  et  inde- 
votos  ecclesie  prò  indevotis  habebitis,  nec  emulis  seu  inimicis  ecclesie  auxilium 
dabitis,  consilium  vel  favorem. 

In  Urbe  Urbisque  districtu,  seu  in  circumposita  regione,  aut  in  provinciis,  civi- 
tatibus,  terris  seu  locis  ecclesie  Romane  subjectis  non  recipietis  vel  assumetis  aut 
acquiretis  dominium,  regimen,  seu  rectoris  officium  quocumque  nomine  censeatur  ;  nec 
de  occupandis,  vel  recipiendis  aut  capiendis, =  vel  subjugandis  eisdem,  seu  aliis  bonis 
et  juribus  ejusdem  ecclesie,  tu  et  quivis  tuorum  heredum  intromittetis  vos  publice 
vel  occulte  scienter.  Quod  si  contra  feceritis  ignoranter,  et  moniti  ab  ipsa  Ecclesia 
non  destiteritis,  cadetis  a  jure  dicti  regni  Sardinie  et  Corsice  ipso  facto,  et  eritis 
ilio  privati,  et  regnum  ipsum  ad  Romanam  ecclesiam  libere  devolvatur. 

Quod  si  forte  contingeret  te  vel  heredes  tuos  in  predicto  regno  Sardinie  et  Cor- 
sice successores  in  regem  vel  imperatorem  Romanorum,  seu  regem  Theotonie  eligi 
vel  assumi,  electus  vel  assumptus  nullo  modo  dictum  regnum  Sardinie  et  Corsice, 
cum  dictis  imperio  et  regno3  valeas  vel  valeant  retinere,  et,  si  moniti  ab  ipsa 
ecclesia  dieta  imperium  et  regna  Romanorum  seu  Theotonie  non  dimiseritis,  a  jure 
dicti  regni  Sardinie  et  Corsice  ipso  facto  cadatis  ex  toto,  ac  regnum  ipsum  ad 
Romanam  ecclesiam  libere  devolvatur,  nisi  forte  tu  vel  idem  electus  vel  assumptus 
filium  habeat  successurum  sibi  in  regno  Aragonie  quem  si4  voluerit  emancipare, 
legitime  poterit  sine  fraude  renuntiando  dicto  regno  Sardinie  et  Corsice,  nihil  unquam 
juris  habiturus  in  eo  publice  vel  occulte,  et  dieta  regna  Romanorum  seu  Theotonie, 
ac  imperium  retinere.  Quod  si  contra  tu  vel  tui  in  predicto  regno  Sardinie  et  Cor- 
sice heredes  feceritis,  et  moniti  ab  ipsa  Ecclesia  non  destiteritis  a  jure  dicti  regni 
Sardinie  et  Corsice  ipso  facto  cadatis,  et  regnum  ipsum  ad  Romanam  Ecclesiam 
libere  devolvatur. 


I  >io  UtD  om. 
■  Dicahd:  •  cap ar 

>  Seg.   Vat.48  e  AA.  Ann.  1-XVII1  441:     regimim 
l  Dk.ard  om. 


a.  I2ì»7  Bonifacio   Ville  diaconie  d'Aragona  149 

Ad  hec,  ut  tibi  plus  presidii  et  favoris  accrescati,  te  regna  et  bona  tua  stabilia, 
ubilibet  constituta,  sub  beati  Petri  et  nostra  protectione  suscepimus,  '  disponente^  te 
et  ipsa  gladio  spirituali  defendere  ac  tueri  prout  expediens  fore  =  videbimus  et  tibi 
fuerit  oportunum. 

Demum  in  nostra  presentia  confìteberis  et  recognosces  expresse  ex  gratia  et  libc- 
ralitate  nostra  et  diete  ecclesie  dictum  regnum  Sardinie  et  Corsice  tibi  tuisque  heredi- 
bus  fore  concessum  in  feudum;  et  sic  teillud  recipere  vel  recepisse  sub  conditionibus, 
conventionibus  sive  pactis,  modo  tenore  ac  forma,  que  in  presentibus  nostris  litteris 
continentur,  quos  per  stipulationem  solemnem  promittes  et  jurabis  te  inviolabiliter 
servatururh:  prò  quibus  etiam  servandis,  dictum  regnum  Sardinie  et  Corsice,  jura 
tibi  in  eo  competentia  et  competitura,  et  bona  tua  que  ibidem  consistent,  nobis  et 
ipsi  ecclesie  obligabis.  Et  promittes  nihilominus  quod  successores  tui,  heredes  in 
dicto  regno  Sardinie  et  Corsice  eo  tempore  quo  facient  et  prestabunt  vassallagium, 
homagium  et  fidelitatis  juramentum  sub  forma  predieta,  similia  confessiones,3  reco- 
gnitiones,  promissiones,  juramentum  et  obligationes  facient  et  prestabunt  Romano 
pontifici,  qui  erit  pio  tempore  et  ecclesie  sepedicte.4 

Insuper  tam  tu  quam  quilibet  heredum  tuorum  in  dicto  regno  Sardinie  et  Cor- 
sice, illis  temporibus  quibus  feceritis  et  prestiteritis  vassallagium,  homagium  et  fide- 
litatis juramentum  prò  eodem  regno  Sardinie  et  Corsice,  dabitis,  infra  mensem  post, 
privilegium  seu  litteras  aurea  bulla  bullata,  in  quo  vel  quibus  fatebimini  et  recogno- 
scetis  expresse  dictum  Sardinie  et  Corsice  regnum  a  nobis  et  Romana  ecclesia  rece- 
pisse in  feudum  sub  conditionibus,  conventionibus,  modo  et  forma  atque  tenore,  que 
in  presentibus  nostris 5  litteris  continentur,  quos  tenorem,  modum,  conditiones,  con- 
ventiones  et  formam  promittetis  vos  inviolabiliter  servaturos:  prò  quorum  obser- 
vantia  obligabitis  vos  et  dictum  regnum  Sardinie  et  Corsice,  jura  et  bona  vobis  com- 
petentia et  competitura  in  eo. 

Omnium  autem  predictorum  que  in  presentibus  nostris  litteris  continentur,  decla- 
ratio  et  interpretatio,  quotiens  opus  fuerit  faciende  ad  Romanum  pontificem  seu  ad  6 
Romanam  ecclesiam  pertinebunt,  quotiescumque  super  ipsis  vel  eorum  aliquo  vel 
aliquibus  ambiguitatis  aliquid  vel  dubii  oriri  continget,  cuius  Romani  pontificis  vel 
Romane  ecclesie  interpretationi  et  declarationi  stabitur,  verbo  seu  litteris  prout  ipsis 
Romano  pontifici  vel  ecclesie  placuerit  faciendis.  Nulli  ergo—.  Si  quis  — . 

Dat.  Rome  apud  Sanctum  Petrum,  II.  non.  aprilis,  anno  tertio. 

Da  Bull.  Rom.  Cocq.-Main.  Ili,  pars  secunda,  82-86;  ed.  Taur.  IV,  136-142,  e  da  Les 
registres  de  Botiiface  VIII  par  G.  Digard,  M.  Faucon  et  A.  Thomas  (Bibl.  des  Écoles  frane. 
d'Athènes  et  de  Rome)  I,  Paris  1884-1907,  930-935,  n.  2344,  che  furono  seguiti  per  tutto  il  testo 
che  danno  (da  «Forma»  p.  115,  1.  21  alla  fine),  nuovamente  collazionati  il  Reg.  Vat.  48, 
f.  374v-376v  e  la  bolla  originale  in  AA.  Ann.  I-  X  Vili  441  (già  Avm.  Il,  e.  IV,  ti.  5)  nell'Ar= 
chivio  segreto  Vaticano. 

>  AA.  Arni.  I-XV/II  441:  .  suscipimus  >. 
-  Reg.   Vat.  48:  ■  esse  .. 
3  Digard:  *  eoncessiones  ». 
'  Digard:  <  supradicte  >. 

5  Digard  om. 

6  Digard  ohi. 


120  Alberto  I  di  Habsburg  e  Bonifacio  Vili  a.  1303 


XXI. 
PROMESSE  DI  ALBERTO  I  DI  HABSBURG. 

1.  -  Promissio  prior. 

17  luglio  1303. 

Sanctissimo  in  Christo  patri  et  domino  suo  domino  Bonifacio  divina  providencia 
sacrosancte  Romane  ac  universalis  ecclesie  summo  pontifici  Albertus  Dei  gratia 
Romanorum  rex  semper  augustus  devota  pedum  oscula  beatorum. 

Profiteor,  sanctissime  pater  et  domine,  me  honorum  omnium  largitori  ac  vobis 
et  ecclesie  sancte  sue  fore  prò  innumeris  misericordiis  et  inmensis  beneficiis  obli- 
gatum.  Profiteor,  quod  desiderii  mei  recepì  desideratum  effectum,  et  diffiteri  non 
audeo,  quod  in  eo  plus  quam  desiderare  sciverim  adinveni,  mirans  sic  in  preteritis 
esse  provisum,  quod  de  hiis,  que  circa  talia  in  futuro  peti  poterunt,  spes  miseracionis 
habetur.  Assurgens  itaque  Deo  et  sanctitati  vestre  ac  eidem  ecclesie  matri  mee 
ad  gratiarum  devotissimas  et  humilimas  acciones  totum  me  devoveo  totumque  me 
offero  et  expono  ad  gratificacionis  debitum  per  omnia,  in  quantum  humane  imbecil- 
litatis  condicio  patitur,  exolvendum. 

Ad  hec  licet  pridie,  antequam  circa  negocium  electionis  de  me  ad  Romanorum 
regnum  et  imperium  celebrate  ac  alia,  que  in  hac  parte  incumbebant,  esset  per 
sanctitatis  vestre  benencenciam  mei  status  essencia  solidata,  fecerim  infrascripta  et 
super  eis  meas  patentes  litteras  beatitudini  vestre  duxerim  destinandas,  ac  in  soli- 
dacione  huiusmodi  procuratores  mei  ad  hoc  specialiter  constituti  ea  in  vestra  pre- 
sencia  innovaverint,  ecce  nunc  tamen,  ut  gratus  reddar  et  ipsa  in  maiori  firmitate 
procedant,  illa  duxi  presentibus  innovanda. 

Recognoscens  igitur,  quod  Romanum  imperium  per  sedem  apostolicam  de  Grecis 
translatum  est  in  persona  magnifici  Caroli  in  Germanos,  et  quod  ius  eligendi  Roma- 
norum regem  in  imperatorem  postmodum  promovendum  certis  principibus  ecclesia- 
sticis  et  secularibus  est  ab  eadem  sede  concessum,  a  qua  reges  et  imperatores,  qui 
fuerunt  et  erunt  prò  tempore,  recipiunt  temporalis  gladii  potestatem  ad  vindictam 
malefactorum,  laudem  vero  honorum,  pia  devocione  et  sincero  corde  profiteor,  quod 
Romanorum  reges  in  imperatores  postmodum  promovendi  per  sedem  eandem  ad 
hoc  potissime  ac  specialiter  assumuntur,  ut  sint  sancte  Romane  ecclesie  advocati, 
catholice  fidei  ac  eiusdem  ecclesie  precipui  defensores.  Quapropter  et  ego  et  alii 
Romanorum  reges  et  imperatores,  qui  erunt  prò  tempore,  totis  viribus  ab  illis  absti- 
nere  debemus  que  ipsi  ecclesie  possunt  esse  nociva  et  per  que  inter  vos  dominum 
meum,  qui  nunc  apostolice  sedi  feliciter  preestis,  et  successores  vestros,  qui  canonice 
intrabunt,  et  me,  ac  Romanorum  reges  et  imperatores,  qui  erunt  inantea,  possent 
scandala  suscitari  et  materia  dissensionis  oriri,  et  debemus  illa  devotis  et  ferventibus 
aftectibus  promovere,  ex  quibus  christianitati  tranquillitas,  pax  et  quies  proveniant, 
dissidia  et  mala  tollantur,  per  que  paterna  sinceritas  et  vera  dilectio,  quas  vos  et 
Romanam  Ecclesiam  supradictam  ad  me  habituros  fiducia  firma  confido,  minui  vel 
offuscari  valerent 


a.  1303  Alberi»  l  di  Uabsburg  e  Bonifacio   Vili  121 

Iuro  edam,  tactis  sacrosanctis  ewangeliis,  quod  ero  fidelis  et  obediens  beato 
Petro  et  vobis  vestrisque  successoribus  canonico  intrantibus  sancteque  apostolico 
Romane  ecclesie.  Non  ero  in  Consilio,  consensu  vel  facto,  ut  vitam  perdatis  aut  mem- 
brum  aut  capiamini  mala  captione.  Consilium,  quod  vos  vel  ipsi  michi  credituri  estis 
per  vos  aut  per  nuncios  vestros  sive  per  litteras,  ad  vestrum  vel  eorum  dampnum 
nemini  pandam  me  sciente.  Et  si  scivero  fieri  vel  procurari  sive  tractari  aliquid, 
quod  sit  in  vestrum  vel  ipsorum  dampnum,  illud  prò  posso  impediam,  et  si  impedire 
non  possem,  illud  vobis  et  eis  significare  curabo.  Papatum  Romanum  et  regalia  sancti 
Petri  adiutor  ero  ad  retinendum,  defendendum  et  recuperandum  ac  recuperata  manute 
nendum  contra  omnem  hominem,  divino  fultus  auxilio,  secundum  meum  scire  et  posse. 

Et  recognosco  et  fateor  omnia  et  singula,  que  a  dive  memorie  Rudolfo  patre 
meo  Romanorum  rege  et  edam  a  quibuscumque  predecessoribus  eius  Romanorum 
regibus  vel  imperatoribus  sive  super  fidelitatis  iuramento  sive  super  quibuscumque 
aliis  recognita,  confessata,  promissa,  facta,  iurata,  confirmata,  innovata,  remissa  seu 
de  novo  donata  fuerunt  simul  vel  diversis  temporibus,  et  ipsa  ratifico,  innovo  et 
confirmo  et  ea  iuro  et  promitto  me  inviolabiliter  sorvaturum,  et  exnunc  similia  in 
presentibus  litteris  meis  patentibus  meo  magno  signatis  sigillo  remitto,  facio  et  do 
novo  concedo. 

Omnia  eciam  et  singula  privilegia,  libertaciones,  donaciones,  concessiones,  reco- 
gniciones,  tradiciones,  remissiones  et  gracias  ab  eisdem  dare  memorie  patre  meo 
seu  eciam  a  regibus  vel  imperatoribus  predecessoribus  eius  aut  ipsorum  aliquo  vel 
aliquibus  confessata,  innovata,  recognita  seu  confirmata,  facta  sunt  seu  concessa  aut 
remissa  vel  donata,  de  novo  de  quibuscumque  iuribus  seu  rebus,  bonis  aut  liberta- 
tibus  vel  aliis  quibuscumque  ratifico,  approbo,  confirmo  et  facio  et  de  novo  concedo, 
prout  magis  ipsi  sedi  poterunt  expedire. 

Statuo  insuper,  facio  et  concedo  quecumque  per  dare  memorie  Lodovicum  impe- 
ratorem  augustum  tempore  bone  memorie  Paschalis  pape  et  dare  memorie  Ottone 
rege  tempore  felicis  recordacionis  Iohannis  pape  statuta  vel  iurata,  recognita,  facta 
seu  concessa  fuerunt,  sicut  in  capitulis  positis  in  sexagesima  tercia  distinccione  con- 
tinentur  in  corpore  Decretorum,  quorum  unum  incipit  "  Ego  Lodovicus  imperator  ,, 
et  aliud  incipit  "  Tibi  domino  Iohanni  pape,,,  et  omnia  et  singula  contenta  in  uno 
quoque  ipsorum  capitulorum  ipsaque  promitto  me  inviolabiliter  servaturum. 

Devocionem  quoque  et  reverenciam  filialem  vobis  domino  meo  summo  pontifici 
et  sancte  Romane  ecclesie  reverenter  exhibeo  et  devote.  Et  ut  devocionem  et  zelum, 
quos  ad  vos  gero  et  exaltacionem  ipsius  Romane  ecclesie  efficaciter  per  operis  exhi- 
bicionem  ostendam,  paratum  me  offero,  vos  et  apostolico  sodis  primatum  ac  iura  et 
libertates  vestras  ac  diete  sedis  contra  omnem  hominem  defendere  et  tueri  et  esse 
contra  quoscumque  hostes  et  rebelles,  adversarios  seu  inimicos  sedis  eiusdem, 
cuiuscumque  fuerint  preeminencie,  ordinis,  dignitatis  aut  status,  eciamsi  regali  aut 
imperiali  profulgeant  dignitate,  nec  cum  talibus  vel  aliquo  eorum  vel  aliquibus  ami 
cicie,  coniuracionis,  confederacionis  aut  societatis  vel  ligaminis  fedus  iniam  nec  ser- 
vabo,  si  quod  forsan  inivi  cum  aliquo  vel  aliquibus,  qui  nunc  sunt  vel  quod  absit 
erunt  in  hostilitate,  rebellione,  adversitate  seu  inimicicia  vestra  et  Romane  ecclesie 
memorate,  quin  pocius  ad  mandatum  vestrum  successorumque  vestrorum  vel  ecclesie 
supradicte  talibus  guerram  movebo  et  prò  posse  impugnabo  eosdom. 


122  Alberto  1  di  Habsburg  e  Bonifacio  Vili  a.  1303 

Prelatos,  ecclesias,  monasteria,  capitula,  conventus,  personas  ecclesiasticas  regu- 
lares  et  seculares  scientcr  iniuste  aut  iniuriose  non  offendam,  sed  ipsa  in  suis  iuribus, 
bonis,  libertatibus  et  immunitatibus,  prout  et  quantum  in  me  fuerit,  conservabo. 
Contra  libertates  et  bona  ac  iura  sepe  diete  Romane  ecclesie  non  veniam,  sed  ea 
defendam  et  ad  defendendum  iuvabo,  et  de  nullo,  quod  ad  ipsam  sedem  pertinet  vel 
pertinebit,  me  contra  eius  beneplacitum  intromittam. 

Et  si  divino  fultus  auxilio  velim  intrare  Italiam,  meum  adventum  seu  introitum 
vobis  domino  meo  summo  pontifici  ac  eidem  sedi  ante  significato  et  a  vobis  et  ab 
ea  requiram  humiliter  et  fideliter,  ut  michi  super  meo  introitu  et  adventu  vos  et 
sedes  ipsa  dignemini  paterni  favoris  auxilium  impertiri. 

Item  iura  Romani  regni  et  imperii  defendere  et  recuperare  studebo  secundum 
scire  meum  et  posse,  prout  divino  fultus  adiutorio  fuero.  Insuper  omnia  et  singula 
supradicta  et  infrascripta  iuro  me  bona  fide  inviolabiliter  servaturum  et  contra  non 
venturum  scienter. 

Ad  hec  promitto  et  iuro  tactis  sacrosanctis  ewangeliis,  quod  ad  quemeumque 
gradum  et  statum  cuiuscumque  eminencie  seu  dignitatis  aut  solium  quantumeum- 
que  sublime,  quocumque  nomine  censeatur,  ascenderò  seu  promotus  vel  assumptus 
fuero,  supradicta  omnia  et  singula  confirmabo,  innovabo  et  eciam  de  novo  faciam 
et  concedam,  verbis  competenter  mutatis,  ac  vobis  domino  meo  pape  Bonifacio] 
vestrisque  successoribus  canonice  intrantibus  et  apostolice  sedi  super  hiis  patentes 
litteras  meo  magno  sigillo  signatas  et  eciam  bulla  aurea,  cum  illa  uti  contigerit,  ' 
faciam  assignari. 

In  quorum  omnium  testimonium  evidens  atque  robur  sigillum  meum  regium 
presentibus  est  appensum. 

Dat.  apud  Nuremberg,  anno  Domini  millesimo  trecentesimo  tercio,  indictione 
prima,  XVI.  Kal.  Augusti,  regni  vero  mei  anno  quinto. 

Da  Monum.  Germ.  Histor.  Legum  Sectio  IV.  Consta.  Tomus  IV,  Pars  I  (Hannoverae 
et  Lipsiae  1906),  ed.  I.  Schwalm,  154-157  (n.  181),  collazionato  l'autografo  in  AA.  Arm.  I-X  Vili 
89  (già  Arm.  I,  e.  IX,  n.  1)  nell'Archivio  segreto  Vaticano. 

2.  -  Promissio  altera. 

17  luglio  1303. 

Sancissimo  in  Christo  patri  et  domino  suo  domino  Bonifacio  sacrosancte  Romane 
ac  universalis  ecclesie  summo  pontifici  Albertus  Dei  gratia  Romanorum  rex  semper 
augustus  devota  pedum  oscula  beatorum. 

Profiteor,  sanctissime  pater  et  domine,  me  bonorum  omnium  largitori  ac  vobis 
et  ecclesie  sancte  sue  fore  prò  innumeris  misericordiis  et  immensis  beneficiis  obli- 
gatum.  Profiteor,  quod  desiderii  mei  recepì  desideratum  effectum,  et  diffiteri  non 
audeo,  quod  in  eo  plus,  quam  desiderare  sciverim,  adinveni,  mirans  sic  in  preteritis 
esse  provisum,  quod  de  hiis,  quae  circa  talia  peti  in  futuro  poterunt,  spes  misera- 
tionis  habetur.  Assurgens  itaque  Deo  et  sanctitati  vestre  et  eidem  ecclesie  matri 
mee  ad  gratiarum  devotissimas  et  humilimas  actiones  totum  me  devoveo,  totum 
que  me  offero  et  expono  ad  gratificationis  debitum  per  omnia,  in  quantum  humane 
imbecilitatis  conditio  patitur,  exolvendum. 

1  Schwalm:  «  contingerit  ». 


a.  130.1  Alberto  I  di  Habsburg  e  Bonifacio  Vili  123 

Ad  hec  licot  pridie,  antequam  circa  negotium  electionis  de  me  ad  Romanorum 
regnum  et  imperium  celebrate  ac  alia,  que  in  hac  parte  incumbebant,  esset  per 
sanctitatis  vestre  beneficentiam  mei  status  essentia  solidata,  fecerim  infrascripta  et 
super  eis  meas  patentes  litteras  beatitudini  vestre  duxerim  destinandas  ac  in  soli- 
datione  huiusmodi  procuratores  mei  ad  hoc  specialiter  constituti  ea  in  vestra  pre- 
sentia  innovaverint,  ecce  nunc  tamen,  ut  gratus  reddar  et  ipsa  in  maiori  firmitate 
procedant,  illa  duxi  presentibus  innovanda. 

Rememorans  igitur,  quod  nonnulli  Romanorum  imperatores  et  reges,  qui  fuerunt 
hactenus,  multiplicum  honorum,  benefìciorum  et  gratiarum  a  sede  apostolica  obtem- 
ptorum  immemores  et  ingrati,  promissionibus  et  iuramentis  ipsi  sedi  prestitis  vio- 
latis,  ipsam  sedem  multipliciter  impugnarunt,  provinciis,  civitatibus,  castris,  terris  et 
locis  ac  vassallis  scdis  eiusdem  dampnis  gravibus  et  iniuriis  irrogatis  et  occupatis 
nonnullis  ex  eis  etiam  et  detentis  in  ipsius  ecclesie  ac  subiectorum  eius  grave  pre- 
iudkium  et  gravamen,  providi  nonnulla  tacere,  per  que  de  me  et  meis  suspitio 
valeat  amputari,  et  sedes  ipsa  reddatur  securior,  quod  a  me  vel  a  meis  nullatenus 
offendetur  in  se  vel  in  provinciis,  civitatibus,  terris,  castris  vel  locis,  personis  aut 
vassallis  sibi  subiectis,  promitto  itaque,  quod  vicarium  nec  in  Lombardia  nec  in 
Tuscia  ponam  absque  beneplacito  et  consensu  sanctitatis  vestre  vel  diete  sedis 
usque  ad  quinquennium  a  data  presentium  numerandum,  sed  nec  ultra  dictum  quin- 
quennium  ponam  ibidem  aliquem  vicarium  indevotum  vel  suspectum  vobis  vel  ipsi 
sedi,  et  si  posuero,  admovebo.  Et  si  etiam  vicarius  devotus  et  nec  suspectus  ante 
dictum  quinquennium  vel  post  ibi  positus  efficeretur  indevotus  vel  suspectus  vobis 
vel  sedi  predicte,  illum  quotiens  hoc  contigerit  similiter  amovere  curabo. 

In  propria  etiam  persona  vel  per  decentem  armatorum  equitum  et  peditum 
comitivam  ad  requisitionem  vestram  vel  sedis  eiusdem  exnunc  potenter  et  liberaliter 
me  offero  et  exponam  cum  effectu  bona  fide  secundum  meum  posse,  quibuslibet 
dolo  et  fraude  penitus  circumscriptis,  contra  hostes  Romane  ecclesie  seu  rebelles. 
Verumtamen  cum  ad  hoc  a  vobis  vel  prefata  sede  vocatus  personaliter  venero, 
recipiam  procurationes  sive  fodrum  ab  illis,  a  quibus  et  sicut  Romanorum  reges 
seu  imperatores  debuerunt  et  consueverunt  recipere. 

Ad  maiorem  autem  securitatem  vestram  et  eiusdem  sedis  et  ad  tollendam  suspitio- 
nem,  si  qua  orta  est  occasione  quondam  Conradini  fratris  uterini  presentis  uxoris  mee, 
promitto,  quod  nec  per  me  nec  per  alium  vel  alios  tacite  vel  expresse  procurabo  vel  me 
intromittam,  quod  aliquis  ex  filiis  meis  ex  eadem  uxore  in  Romanorum  regem  vel  impe- 
ratorem  eligatur  vel  promoveatur  quomodolibet,  nisi  prius  per  eandem  sedem  detur 
licentia,  ut  hoc  procurare  possim  et  me  intromittere  valeam,  quod  aliquis  dictorum  filio- 
rum  meorum  ad  Romanum  regnum  vel  imperium  assumatur.  Et  predicta  omnia  et  sin- 
gula  iuro  me  bona  fide  inviolabiliter  servaturum  et  contra  ea  non  venturum  scienter. 

Ad  hec  promitto  et  iuro  tactis  sacrosanctis  euangeliis,  quod  ad  quemeumque 
gradum  et  statum  cuiuscunque  eminentie  seu  dignitaftijs  aut  solium  quantumeun- 
que  sublime,  quocunque  nomine  censeatur,  ascenderò  seu  promotus  vel  assumptus 
t'uero,  supradicta  omnia  et  singula  confirmabo,  innovabo  et  etiam  de  novo  faciam 
et  concedam,  verbis  competenter  mutatis,  ac  vobis  vestrisque  successoribus  cano- 
nice  intrantibus  et  apostolice  sedi  super  hiis  patentes  litteras  meo  magno  sigillo 
signatas  et  etiam  bulla  aurea,  cum  illa  me  uti  contigerit,  faciam  assignari. 


12J 


Enrico  VII  di  Lussemburgo  e  Clemente  V  *■  1310 


In  quorum  omnium  testimonium  evidens  atque  robur  sigillum  meum  regium 
presentibus  est  appensum. 

Dat.  in  Nuremberg,  anno  Domini  millesimo  trecentesimo  tertio,  ind.  prima, 
XVI.  Kal.  Augusti,  regni  vero  mei  anno  quinto. 

Da  Monùnu  Germ.Histor.,  loc.  cit.  157  s.  (n.  182),  collazionato  il  transunto  del  1339  in 
Arni.  XIII,  C.  II,  ».  2  nell'Archivio  segreto  Vaticano. 


XXII. 

PROMESSA    DI    ENRICO  VII   DI    LUSSEMBURGO.1 

1.  -  Promissio  Lausannensis. 

//  ottobre  L'HO, 

Sanctissimo  in  Christo  patri  et2  domino  suo  domino  Clementi  sacrosancte  Romane 
ac  universalis  ecclesie  summo  pontifici  Henricus  Dei  gratia  Romanorum  rex  semper 
augustus  cum  reverenda  debita  devota  pedum  oscula  beatorum. 

Ferventi  desiderio  cupientes  sanctitatis  vestre  pedibus  et  apostolice  sedi  toto 
corde  et  animo  zelum  nostre  reverencie,  fidei  et  devocionis  offerre,  vestris  sanctis 
monitis,  exhortationibus  et  mandatis  nos  prò  viribus  coaptando,  et  honorem  vestrum 
ac  sancte  Romane  ecclesie  et  aliarum  ecclesiarum  iura  diligere  et  prò  posse  prote- 
gere  ac  servare,  attendentes  propensius,  quod  nichil  est  quod  lumine  clariore  pre- 
fulgeat  quam  recta  fides  in  principe,  nichilque  est  quod  nequeat  occasui  subiacere 
quam  vera  religio,  et  quod  ad  Dei  timorem  servandum  mandataque  eius  custodienda 
factus  est  omnis  homo,  sed  precipue  imperialis  et  regalis  potestas,  que  a  domino  Deo 
est  et  ad  eius  ministerium  exequendum,  ad  fidem  et  reverenciam  sui  nominis  dila- 
tandam  in  omnes  regiones  et  regna,  promittimus  et  obligamus  nos  cum  omni  effi- 
cacia Deo  omnipotenti  vobisque  domino  nostro  Clementi  summo  pontifici  vestrisque 
successoribus  ac  sacrosancte  sedi  apostolice  et  Romane  ecclesie,  que   ecclesiarum 
omnium  caput  est  et  magistra,  quod  sacrosanctam  catholicam  et  apostolicam  eccle- 
siam  fidemque  catholicam  fundatam  supra  fundamentum  apostolorum  et  propheta- 
rum,  ipso  silicet  angulari  lapide  Christo  Iesu,  in  quo  omnis  edificacio  constructa 
crescit  in  templum  sanctum  in  Domino,  in  cuius  nomine  omne  genu  flectitur  cele- 
stium,  terrestrium  et  infernorum,  nec  est  nomen   aliud  sub  celo,  in  quo  sai  vari 
oporteat  credentes,  toto  corde  et  animo,  pura  fide  et  sancta  intentione  conservabi- 
mus,  reverebimur  atque  defendemus  totis  viribus  et  toto  posse,  ac  omnem  heresim 
et  scisma  extollentem  se  contra  sanctam  catholicam  et  apostolicam  ecclesiam  exter- 
minabimus  prò  viribus  et  omnes  hereticos,  cuiuscumque  secte  vel  condictionis  exi- 
stant,  facies  quidem  habentes  diversas,  sed  caudas  ad  invicem   colligatas,  quibus 
vineam  domini  Dei  Sabaoth  perdere  et  vastare  nituntur,  omnesque  fautores,  adiu- 
tores,  valitores  et  receptores  ac  defensores  eorum,  et  quod   nullo  tempore  coniun- 

i  Ripetuta  da  Carln  IV.  .  he  ini  Inde  il  n.  2,  contenente  integro  anche  il  n.  1,  nella  sua  promessa  in  data  di  Tremo 
27  aprile  VAI  appo  0.  Raynai.dus.  Ann.  Eccl.  ad  a.  1347,  ii-vn.  ed.  J.  D.  Mansi  VI.  Lucae  1750.  «3487,  il  cui  ori- 
Rinaie  *  in  .1.1.  Ann.  I  XVIII  63  (già    Um.  I    ,.   VII,  ».  /)  nell'Archivio  tegreto  V«tlc»no. 

3  Schwalm:  .  ac  .. 


a.  1310  Enrico  VII  di  Lussemburgo  e  Clemente   V  125 

gemur,  confederabimur  parentela  vel  federe  vel  unione  quacumque  cum  quocumque 
Sarraceno  vel  pagano  vel  scismatico  rege  vel  principe,  vel  cum  quocumque  alio 
fidei  catholice  communionem  non  habente  neque  cum  aliquo  rebelle  vel  inimico 
ipsius  Romane  ecclesie  vel  eidem  manifeste  suspecto. 

Item  promittimus  et  obligamus  nos  cum  omni  efficacia  et  effectu,  quod  perso- 
nam  vestram,  statum  et  honorem  et  successorum  vestrorum  contra  quemcumque 
seu  quoscumque  homines,  cuiuscumque  status,  preeminencie  vel  dignitatis  existant, 
conservabimus,  defendemus  et  manutenebimus  necnon  omnia  privilegia  regum  et 
principum  et  imperatorum  Romanorum  predecessorum  nostrorum,  cuiuscumque 
tenoris  et  continencie  existant,  quocumque  tempore  concessa  sancte  Romane  ecclesie 
ac  Romanis  pontifìcibus  et  sedi  apostolice  et  quibuscumque  ecclesiis,  prelatis  et 
ministris  ipsarum  conservabimus  et  manutenebimus,  aec  aliquo  umquam  tempore 
contraveniemus  vel  aliquem,  quantum  in  nobis  erit,  venire  permittemus  quacumque 
occasione  vel  titulo  allegato  iuris  vel  facti.  Immo  ad  perpetuarli  rei  memoriam  et 
sancte  ecclesie  securitatem  atque  cautelam  ipsa  privilegia  omnia  prò  nobis  et  suc- 
cessoribus  nostris  ratilìcamus,  confirmamus,  recognoscimus,  innovamus  et  de  novo 
concedimus,  prout  melius  et  plenius  possumus,  ex  certa  scientia  cum  omni  efficacia 
et  effectu.  Volentes  ac  etiam  decernentes,  quod  ista  generalis  ratifìcacio,  confir- 
macio,  recognicio,  innovacio  et  de  novo  concessio  perinde  robur  obtineant  perpetue 
lirmitatis,  acsi  omnia  et  singula  privilegiorum  verba  singulariter  et  expresse  ac  de 
verbo  ad  verbum  presentibus  inserta  fuissent.  Specialiter  autem  et  expresse  cum 
omni  effectu  et  efficacia  supradictis  ratirìcamus,  confirmamus,  recognoscimus,  inno- 
vamus et  de  novo  concedimus  omnia  privilegia  Constantini,  Caroli,  Henrici,  Octonis 
quarti,  Frederici  secundi  atque  Radulphi  regum  et  principum  seu  imperatorum  Roma- 
norum quocumque  tempore  concessa  super  quibuscumque,  cuiuscumque  continencie 
vel  tenoris  existant,  sancte  Romane  ecclesie  Romanisque  pontifìcibus  et  apostolice  sedi. 

Promittimus  eciam  et  obligamus  nos  cum  omni  efficacia  et  effectu,  omni  iure 
et  forma,  quo  melius  et  efficacius  fieri  potest,  manutenere  et  conservare  omnia  pri- 
vilegia, cuiuscumque  tenoris  vel  condictionis  existant,  et  nullo  umquam  tempore 
contravenire  vel  aliquem,  quantum  in  nobis  est,  venire  permittere  quacumque  occa- 
sione vel  causa  vel  titulo  allegato  iuris  vel  facti,  per  quoscumque  reges  et  princi- 
pes  seu  imperatores  Romanorum,  et  precipue  per  supradictos  Constantinum,  Caro- 
lum,  Henricum,  Octonem  quartum  et  Fredericum  secundum  atque  Rodulphum 
concessa  sancte  Romane  ecclesie  ac  Romanis  pontifìcibus  et  apostolice  sedi  super 
recognitione,  innovatione,  avoacione,  concessione,  quitacione,  renunciatione  et  libera 
dimissione  terrarum  et  provinciarum  sancte  Romane  ecclesie  ubicumque  positarum, 
precipue  marchie  Anconitane  cum  civitatibus,  terris,  limittibus,  terminis  et  confini- 
bus  integraliter  et  cum  omnibus  iuribus  et  iurisdictionibus  eorumdem,  exarcatus 
Ravenne  et  Pentapolis  ac  Romaniole  et  Bertenorii  comitatus  cum  civitate  Bononie 
et  cum  omnibus  civitatibus,  terris,  limittibus,  terminis  et  confinibus  integraliter  et 
cum  omnibus  iuribus  et  iurisdictionibus  eorumdem,  vallis  quoque  que  Spoletana 
dicitur  sive  ducatus  cum  civitatibus  Perusii  atque  Castelli  et  cum  omnibus  civita- 
tibus, terris,  limittibus,  terminis  et  confinibus  integraliter  et  cum  omnibus  iuribus 
et  iurisdictionibus  eorumdem,  Masse  quoque  que  Trabaria  nuncupatur  cum  omnibus 
civitatibus,  terris,  limittibus,  terminis  et  confinibus  integraliter  et  cum  omnibus  iuri- 


126  /{in/co  VII  di  Lussemburgo  e  Clemente  V  a.  1310 


bus  et  iurisdictionibus  eorumdem,  patrimonii  eeiam  beati  Petri  in  Tuscia  cum  civi- 
tatibus  Tuderti,  Narnie,  Urbisveteris  et  Reate  et  cum  omnibus  civitatibus,  terris, 
limittibus,  terminis  et  confìnibus  integraliter  et  cum  omnibus  iuribus  et  iurisdictio- 
nibus eorumdem,  comitatus  quoque  Sabine  cum  civitate  I[n]terampnensi  et  cum  arce 
Cesarum  et  terra  que  dicitur  Arnulphorum  cum  omnibus  civitatibus,  terris,  limit- 
tibus, terminis  et  confìnibus  integraliter  et  cum  omnibus  iuribus  et  iurisdictionibus 
eorumdem,  comitatus  quoque  Campanie  atque  Maritime  cum  omnibus  civitatibus, 
terris,  limittibus,  terminis  et  confìnibus  suis'  integraliter  et  cum  omnibus  iurisdictio- 
nibus et  iuribus  carumdem. 

Et  ex  habundanti  de  novo  et  ad  maiorem  cautelam  supradictas  omnes  terras 
atque  provincias  cum  omnibus  iuribus,  iurisdictionibus,  terminis,  limittibus  et  con- 
fìnibus earumdem  et  ius  ac  posessionem  et  proprietatem  ipsorum  cum  omni  pleni- 
tudine recognoscimus  iure  pienissimo  ad  ius  et  proprietatem  sancte  Romane  ecclesie 
spedare  ac  omnimode  pertinere,  ac  ipsas  omnes  terras  atque  provincias  de  novo 
avoamus,  innovamus  atque  concedimus,  quitamus  libere  et  dimittimus,  restituimus 
et  renunciamus.  Necnon  ad  omnem  scrupulum  removendum  et  ut  pax,  quies  atque 
tranquillitas  inter  ecclesiam  et  imperium  iugiter  vigeat  et  futuris  dante  Domino 
temporibus  feliciter  augeatur  et  omnis  contencionis  et  dissensionis  cuiuslibet  materia 
precludatur,  prout  melius  et  efficacius  fieri  et  intelligi  potest,  concedimus  ipsas, 
conferimus  et  donamus  de  novo.  Promittentes  et  obligantes  nos,  prout  plenius  et 
efficacius  possumus,  quod  nullo  unquam  tempore  occupabimus  vel  occupari,  quan- 
tum in  nobis  est,  permittemus  civitates,  loca,  castra,  terras  et  provincias  supradi- 
ctas vel  aliquam  ipsarum  vel  earum  partem,  nec  in  ipsis  vel  aliqua  ipsarum  vel 
earum  parte  iurisdictionem  aliquam  per  nos  vel  per  alium  geremus  vel  exercebimus, 
nec  iura  aliqua,  posessiones  vel  tenutas  habebimus  vel  possidebimus  in  eisdem  terris 
vel  provinciis  vel  aliqua  ipsarum  seu  parte  earum,  nec  oflìcium  aliquod  geremus 
per  nos  vel  per  alium  potestarie  vel  capitanie  seu  quocumque  nomine  censeatur  in 
ipsis  vel  aliqua  ipsarum  vel  earum  parte.  Et  quod  tanquam  princeps  catholicus, 
advocatus  et  defensor  sancte  Romane  ecclesie  iuvabimus  ipsam  sibique  asistemus 
contra  quoscumque  occupantes,  invadentes  vel  turbantes  provincias  ipsas,  civitates, 
loca,  castra  vel  terras  vel  aliquam  ipsarum  seu  earum  partem,  et  quoscumque  ino- 
bedientes  seu  rebelles  ecclesie,  precipue  in  provinciis,  civitatibus,  locis,  castris,  et  terris 
eisdem,  in  nullo  fovebimus  vel  manutenebimus  seu  per  quoscumque  foveri  vel  manu- 
teneri,  quantum  in  nobis  est,  permittemus,  sed  contra  ipsos  asistemus  auxiliis,  consiliis 
et  favoribus  oportunis  sancte  Romane  ecclesie  ac  Romanis  pontifìcibus  et  apostolice 
sedi,  quousque  rebelles  et  subditi  ad  plenam  reverenciam  et  obedienciam  reducantur. 

Promittimus  quoque  sanctam  Romanam  ecclesiam  et  ecclesias  alias  ac  liberta- 
tem  ecclesiasticam  et  bona,  iura,  prelatos  et  ministros  ipsarum  manutenere,  conser- 
vare ac  prò  viribus  defensare,  vassallos  quoque  Romane  ecclesie  contra  iusticiam 
non  offendere,  et  quod  devotos  [et]  fideles  ecclesie,  eciam  [in]  imperio  constitutos 
benigne  tractabimus  et  contra  iusticiam  non  opprimemus  neque  per  alium,  quan- 
tum in  nobis  est,  opprimi  permittemus,  sed  conservabimus  in  iuribus  et  iusticiis 
eorumdem. 


1  ^CHIVALM    um. 


a.  1310  Enrico  VII  di  Lussemburgo  e  Clemente  V  127 

Predicta  autem  omnia  et  singula  in  violabili  ter  observare  et  obscrvari  facere  et 
nullo  umquam  tempore  contravenire  iuravimus  ad  sancta  Dei  ewangelia  tacto  libro 
in  manibus  discreti  viri  Iohannis  de  Molans  scolastici  ecclesie  Tulliensis  vestri 
capellani  nomine  Romane  ecclesie  et  sedis  apostolicc  ac  vestro  et  de  vestro  man- 
dato specialiter  recipientis.  De  qua  eciam  receptione  tam  per  nostras  presentes 
quam  per  ipsius  recipientis  litteras  seu  instrumentum  publicum  piene  constat.  Et 
ad  predictorum  omnium  perpetuam  rei  memoriam  et  sancte  Romane  ecclesie  ac 
sedis  apostolicc  et  Romanorum  pontificum  securitatem  atque  cautelam  presentes  lit- 
teras regie  maiestatis  sigillo  munitas  fecimus  communiri.  Promittentes  et  obligantes 
nos  cum  omni  efficacia  et  effectu,  quod  post  imperialis  dyadematis  coronacionem 
susceptam  predicta  omnia  ratifìcabimus,  confirmabimus  et  recognoscemus  et  facie- 
mus  et  servabimus  atque  iurabimus,  et  de  supradictis  omnibus  infra  octo  dies 
nostras  patentes  dabimus  litteras  quadruplicatas  harum  seriem  continentes,  ad  per- 
petuam rei  memoriam  et  ad  securitatem  et  cautelam  vestras  et  successorum  vestro- 
rum  et  sancte  Romane  ecclesie  et  apostolicc  sedis  imperialis  maiestatis  typario 
communitas. 

Datum  Lausanne,  V.  Idus  Octobr.,  anno  Domini  millesimo  trecentesimo  decimo, 
regni  vero  nostri  anno  secundo. 

I  >a  Mommi.  Goni.  Histor.,  loc.  cit.  395-398  (n.  451,  collazionato  di  nuovo  l'autografo 
in  AA.  Ann.  I-XVIII  .12  (già  Ann.  I,  e.   VI,  n.  1)  nell'Archivio  segreto  Vaticano, 


2.  -  Iuramentum  Imperatoris. 

6  luglio  1312. 

Sanctissimo  in  Christo  patri  et  domino  suo  domino  Clementi  sacrosante  Romane 
ac  universalis  ecclesie  summo  pontifici  Henricus  divina  favente  clementia  Romano- 
rum  imperator  semper  augustus  cum  reverenda  debita  devota  pedum  oscula  bea- 
torum. 

Dudum  antequam  susceperimus  imperii  dyadema,  in  humilitatis  spiritu,  que  vir- 
tutum  comprobatur  origo,  sicut  sancte  matris  ecclesie  filius  nostre  devotionis  ac 
fidei  celum  vobis  et  ipsi  ecclesie  ferventi  desiderio  ostendere  cupientes,  reverenter 
in  manibus  discreti  viri  Iohannis  de  Molans  scolastici  Tullensis  capellani  vestri,  de 
mandato  per  vos  ei  facto  vestro,  ecclesie  predicte  et  sedis  apostolice  nomine  reci- 
pientis, sacrosanctis  euangeliis  corporaliter  per  nos  tactis  prestitimus  iuramentum, 
quod  tenor  litterarum  nostrarum  super  hoc  confectarum  nostro  regio  pendenti  muni- 
tarum  sigillo  continet,  seriose  promittentes  nosque  firmiter  obligantes  cum  omni 
efficatia  et  effectu,  quod  post  imperialis  dyadematis  a  nobis  coronationem  susce- 
ptam omnia  in  iuramento  et  litteris  contenta  predictis  ratifìcaremus,  confirmaremus, 
recognosceremus,  faceremus,  servaremus  atque  iuraremus  et  de  iis  omnibus  infra 
octo  dies  post  coronationem  huiusmodi  ad  perpetuam  rei  memoriam  ac  vestram  et 
successorum  vestrorum  et  ecclesie  ac  sedis  predictorum  securitatem  atque  cautelam 
vobis  patentes  quadruplicatas  imperialis  maiestatis  typario  communitas  concedere- 
mus  litteras  huiusmodi  litterarum  nostrarum  seriem  continentes,  que  talis  est: 

"  Sanctissimo  in  Christo  -  anno  secundo  ,,  (sopra  n.  1). 


128  Clemente   VI  e  Pietro  IV  d'Aragona  a.  1351 

Tanto  itaque  ferventius  ad  sanctitatem  vestram,  sanctam  Romanam  ecclesiam 
et  apostolicam  sedetti  zelo  fidei  et  devotionis  accensi,  quanto  sumus  amplius  per 
susceptionem  imperialis  dyadematis  divine  gratie  munere  sublimati,  omnia  in  iura- 
mento  et  litteris  contenta  predictis  ratifìcamus,  confirmamus,  recognoscimus  et  ea 
servabimus  et  etiam  faciemus  ac  predicta  omnia  et  singula  inviolabiliter  observare 
et  observari  facere  et  nullo  unquam  tempore  contravenire  de  novo  iuramus  ad 
sacrosancta  Dei  euangelia,  corporaliter  tacto  libro  in  manibus  venerabilium  domi- 
norum  miseratione  divina  Arnaldi  Sabinensis  apostolice  sedis  legati  et  fratris  Nicolai 
Ostiensis  et  Velletrensis  episcoporum,  nomine  Romane  ecclesie,  sedis  apostolice  ac 
vestro  et  de  mandato  vestro  specialiter  recipientium,  de  qua  receptione  tam  per 
nostras  presentes  quam  ipsorum  recipientium  litteras  piene  constat.  Et  ad  predi- 
ctorum  omnium  perpetuam  rei  memoriam  et  sancte  Romane  ecclesie  ac  sedis  apo- 
stolice et  Romanorum  pontificum  securitatem  atque  cautelam  presentes  litteras 
quadruplicatas,  tenore  predictarum  litterarum  nostrarum  in  eis  inserto,  imperialis 
maiestatis  typario  communitas  iuxta  promissionem  et  obligationem  nostras  predi- 
ctas  sanctitati  vestre  concessimus  et  eas  per  eosdem  venerabiles  dominos  Sabinen- 
sem  et  Ostiensem  episcopos  duximus  transmittendas. 

Dat.  Rome  apud  Sanctam  Sabinam,  II.  Non.  Iulii,  anno  Domini  millesimo  trecen- 
tesimo duodecimo,  regni  nostri  anno  quarto,  imperii  vero  nostri  anno  primo. 

Da  Monum.  Gemi.  Histor.,  loc.  cit.  Tomus  IV,  Pars  II  (Hannoverae  et  Lipsiae  1909-1911), 
ed.  I.  Schwalm  808s.  (n.  807),  collazionati  di  nuovo  i  quattro  autografi  in  AA.  Arni.  IX  Vili 
53-56  (già  Arm.  I,  e.   VI,  n.  2-5)  nell'Archivio  segreto  Vaticano. 

XXIII. 
ACCORDO  FRA  CLEMENTE  VI  E  PIETRO  IV  D'ARAGONA. 

24  settembre  1351. 

Sit  cunctis  notum,  quod  in  mei  notarii  et  testium  subscriptorum  praesentia  sere- 
nissimus  ac  magnificus  princeps  et  dominus  dominus  Petrus,  Dei  gratia  Rex  Ara- 
gonum,  Valentiae,  Majoricarum,  Sardiniae,  et  Corsicae,  comesque  Barchinoniae, 
Rossilionis,  et  Ceritaniae  attendens,  ut  dixit,  quod  super  controversia  exorta  '  inter 
dominum  Papam  ex  una  parte,  et  ipsum  dominum  Regem  ex  altera,  per  nonnullos 
reverendos  dominos  Cardinales  et  quosdam  de  Consilio  domini  Regis  praedicti  de 
voluntate  dicti  domini  Papae  et  ipsius  domini  Regis  fuisse2  tractata  et  concordata 
capitala,  quae  sequuntur.  Tangitur  retenta  deliberatione  domini  nostri,  quod  domi- 
nus Rex  Aragonum,  seu  ambiaxator  suus  ejus  nomine  et  cum  sufficienti  mandato 
promittet  quod  non  impediet  nec  impediri3  faciet,  seu  permittet  in  regno  et  terris 
sibi  subditis  jurisdictionem  ecclesiasticam,  ad  ecclesiam  de  jure  vel  consuetudine 
pertinentem,  quominus  libere  exerceatur  ibidem  per  judices  ecclesiasticos  compe- 
tentes,  nec  etiam  collectores  et  officiales  domini  Papae.  Item  quod  dictus  Rex  asse- 

1  Mansi,  contro  l'ed.  origin. ,:  «  controversiae  exortae  >. 
!  Sir!  anche  l'originale,  probabilmente  in  luogo  di  •  fuissent  ». 
R  iì  s  \i  di  ■.     .  impedir  • 


a.  1861  Clemente   VI  e  Pietro  TV  d'Aragona  129 

rens  quod  illa,  quae  facta  sunt  contra  collectorem  in  Perpiniano,  non  fuerunt  facta 
in  dicti  domini  nostri  vituperium  seu  contemptum,  humiliter  petet  absolutionis  bene- 
licium,  paratus  recipere  omnem  poenitentiam  imponendam  eidem.  De  absolutione 
vero  et  poenitentia  suorum  oflScialium  et  familiarium  fict  quod  dominus  Papa  duxerit 
ordinandum.  Item  quod  dominus  noster  ad  necessitates  regni  et  terrarum  ejusdem 
Regis,  praesertim  regni  Sardiniae  et  Corsicae,  quod  ab  ecclesia  Romana  tenet  '  in 
feudum,  gratiose  concedat,  quod  praelati  prò  se  et  subditis  suis,  ac  etiam  alii  viri 
ecclesiastici  dictorum  regni  et  terrarum  possint  eidem  Regi  de  aliquo  temporali 
subsidio  subvenire,  et  ratum  habeat  -  subsidium,  si  quod  sibi  per  ipsos  ad  certum 
tempus  jam  factum  est  vel  concessimi.  Item  quod  super  censu  prò  praeterito  tem- 
pore debito  ratione  dicti  regni  Sardiniae  et  Corsicae  concordatum  asseritur  cum  ; 
reverendo  patre  domino  Tusculano:  quam  concordiam  paratus  erit  Rex  praedictus, 
facto  super  hoc  sutììcienti  procuratorio,  inviolabiliter  observare.  Per  praedicta  autem 
non  intendit  dominus  noster,  quod  detrahatur  juri  suo  et  ecclesiae  Romanae,  seu 
Regis  praedicti.  Supplicatur  autem  prò  parte  dicti  Regis,  quod  prò  utilitate  eccle- 
siarum  et  consolatione  suorum  fidelium,  qui  propter  defectum  praelatorum  absen- 
tium  in  spiritualibus  incommoda  innumerabilia  et  animarum  pericula  patiuntur,  prae- 
latos  in  curia  existentes  dignetur  sanctitas  domini  nostri  ad  ecclesias  suas  remittere, 
et  eos  cogere  ad  faciendum  in  dictis  suis  ecclesiis  residentiam  personalem:  quodque 
de  praelaturis  et  beneficiis  ecclesiasticis  regni  et  terrarum  suarum  dignetur  personis 
idoneis  illarum  partium,  quod  summe  esset  gratuiti  regnicolis,  providere. 

Idcirco  dictus  dominus  Rex 4  de  fide,  industria,  et  legalitate  venerabilis  et  reli- 
giosi fratris  Hugonis  abbatis  monasterij  Rivipulli  '  ordinis  S.  Benedicti,  nobilis  viri 
Bernardi  de  Capraria,  et  Lupi  de  Correa  militum  camerarii  maioris,  "  Bernardi  de 
Ulzinellis  "  legum  doctoris  thesaurarii  consiliariorum  suorum  piene  confidens,  tenore 
bujus  publici  instrumenti  sponte  et  de  certa  scientia8  fecit,  constituit,  et  ordinavit 
certos  et  indubitatos  procuratores  suos  ac  nuncios  speciales  dictos  venerabilem  abba- 
tem  et  nobilem  Bernardum  de  Capraria,  Lupum  de  Gorrea,  et  Bernardum  de  Ulzi- 
nellis1 et  quemlibet  ipsorum  in  solidum,  ita  quod  occupantis  conditio  potior  non  existat, 
ad  promittendum  pio  ipso  domino  Rege  dicto  domino  summo  Pontifici,  seu  cui  ipse 
voluerit,  quod  idem  dominus  Rex  non  impediet,  seu  impediri  faciet  seu  permittet  in 
regno  et  terris  sibi  subditis  jurisdictioneni  ecclesiasticam,  ad  ecclesiam  de  jure  seu 
consuetudine  pertinentem,  quominus  (ut  praetangitur)  libere  exerceatur  ibidem  per 
judices  ecclesiasticos  competentes,  nec  etiam  collectores  et  officiales  domini  summi 
Pontificis  memorati:  et  etiam  ad  obtinendum  a  dicto  domino  summo  Pontifice,  vel 
alio  quocumque  ab  eo  potestatem  habente,  de  et  super  sententia  excommunicatio- 
nis,  si  quam  dictus  dominus  Rex  aut  officiales  vel  gentes  suae1'  ratione  eorum,  quae 

1  Oiig. :  «  tenctur  ■. 

-  Rato aldus:  •  habeant  •. 

R  WNALDtS  :       ;i  .. 

'  Raynaldus  ohi. 

■  Raynaldus:  •  Rumpulli  ». 

"  Raynaldus:  •  camerarii  minoris  militnm  •. 

'  Raynaldus:  «  Ulzimillis  ». 

4  Raynaldus:  tconscientia 

'•  Orig.:  «  sui  >. 


130 


Clemente  VI  e  Pietro  IV  d'Aragona  a-  1351 


facta  fuerunt  apud  Perpinianum  contra  Bernardum  de  Alanyano  '  collectorem  dicti 
domini  Papae,  incurrerunt,  absolutionis  beneficium  ad  cautelami  et  alias  et2  etiam  ad 
obtinendum  absolutionis  beneficium  ab  eodem  domino  Papa,  vel  alio  ab  eo  potestatem 
habente,  de  et  super  sententia  excommunicationis,  quam  dictus  dominus  Rex  prae- 
textu  cessatarum ''  solutionum  census  seu  tributi,  quod  sanctae  ecclesiae  annis  sin- 
gulis dare  tenetur  prò  dicto  Sardiniae  et  Corsicae  regno  incurrit  :  nec  non  ad  impe- 
trandum  et  obtinendum  a  dicto  domino  Papa  et  sacro  collegio  Cardinalium 
remissionem  et  gratiam  ejus,  quod  per  ipsum  dominum  Regem  debetur  ex  tributo 
jam  dicto,  seu  de4  parte  ejusdem  et  etiam  ad  faciendum  solutionem  et  solutiones  dicti 
tributi  et  prò  solvendo  eo,  quod  ad  solvendum  restat  ex  eodem  tributo,  dictum 
dominum  Regem  et  ejus  bona  efficaciter  obligandum,  et  super  eo  pacta,  promissio- 
nes,  et :'  obligationes  faciendum,  et  recipiendum  ab  eodem  domino  Papa  et  quibusvis 
aliis,  ab  ipso  potestatem  habentibus,  super  contentis  in  capitulis  memoratis:  et  nihi- 
lominus  ad  supplicandum  dicto  domino  Papae,  ut  contenta  in  dictis  capitulis  cum 
efficacia  exequatur,  dando  et  concedendo  eisdem  procuratoribus  suis,  et  cuilibet 
ipsorum  in  solidum  plenariam  potestatem  super  praedictis  omnibus  et  singulis 
eorumdem0  promissiones,  pacta,  conventiones,  et  obligationes  faciendi  et  recipiendi, 
et  inde  firmandi  et  recipiendi  publica  instrumenta  et  alia  rescripta  papalia  et  alias 
scripturas  praedictis  necessarias,  seu  etiam  opportunas:  et  absolutionum  beneficia 
obtinendi,  et  prò  solutione  dicti  tributi  seu  partis  ejusdem  dictum  dominum  Regem 
et  ejus  bona  obligandi:  nec  non  jurandi  in  animam  ipsius  domini  Regis  de  parendo 
mandatis  sanctae  matris  ecclesiae  ac  ipsius  domini  Papae  vel  deputandi  ab  eo:  et 
subeundi  super  praedictis  et  eorum  singulis  cujuslibet  alterius  generis  juramentum  : 
nihilominus  promittendi  et  jurandi  in  animam  ipsius  domini1  Regis,  quod  idem 
dominus  Rex  satisfactionem  et  poenitentiam  faciet  et  complebit,  quas  idem  dominus 
Papa,  vel  deputandus  ab  eo  ipsi  domino  Regi  duxerit  imponendas:  et  omnia  alia 
faciendi,  gerendi,  et  explicandi  in  et  super  praedictis,  quae  prò  obtentu  praedi- 
ctorum  et  singulorum  eorumdem  necessaria  fuerint  seu  etiam  opportuna,  etiam  si 
talia  essent  quae  mandatum  exigerent  speciale:  et  si  etiam  essent  majora  superius 
expressatis.  Et  promisit  idem  dominus  Rex  se  gratum  et  firmum  perpetuo  habiturum 
quaecumque  in  praedictis  et  circa  praedicta  per  dictos  procuratores  suos  vel  eorum 
quemlibet  acta,  gesta  fuerint,  seu  etiam  procurata,  et8  nullo  tempore  revocare. 
Et  idem  dominus  Rex  huic  instrumento  publico  suae  majestatis  sigillum  in  pendenti 
jussit  apponi  in  testimonium  praemissorum.  Actum  et  datum  Gerundae  vigesima 
quarta  die  mensis  septembris  anno  a  nativitate  Domini  MCCCLI.  Signum  Petri 
Dei  gratia  Regis  Aragonum,  Valentiae,  Majoricae,  Sardiniae  et  Corsicae,  comitisque 
barchinoniae,  Rossilionis,  et  Ceritaniae,  qui  haec  concessit  et  firmavit. 

Testes  huius  rey  sunt:  Matheus  Mercerij  miles  dicti  domini  Regis  consiliarius 


1  Raynai.dus:  cBertrandum  a.-  Alajano  < 

-'  Ed.  Manm  om. 

-  Raynaldds:  •  taxatarum  ». 

•  Raynaldds:  «  ex  ». 

■   Rays  II  DUS  Om. 

■■  Raynaldus:     singulis,  eorumdem 

r    R AYNAI 

a  ■ 


a.  1372  Pietro  IV  d'Aragona  ed  il  clero  larragonese  131 

ac  Maior  domus  illustris  domine  Alionora  Regine  Aragonum,  et   Matheus  Adriani 
eiusdem  domini  Regis  scriptor  secretarius. 

Signum  mei  Frani  isti  Fuxi  scriptoris  secretarli  dicti  domini  Regis,  et  auctoritate 
regia  notarii  publici  per  totam  terram  et  dominationem  ditti  domini  Regis,  qui  pre- 
dictis  internai,  eaque  de  ipsiu>  domini  Regis  mandato  scribi  feci,  cum  raso  et  aptato 
in  linea  Va  ubi  dicitur  "ecclesiastici,,1  et  in  IXa  ubi  legitur  "camerarii  maioris,,2  et  in 
XIIa  ubi  expressatur  "et  etiam  ab  obtinendum  absolutionis  „3  et  in  eadem  ubi  conti- 
netur  "  habente  „4  et  in  X\TIa  ubi  narratur  "  duxerit  imponendas  „6  et  clausi. 

Da  O.  Raynaldus,  Ann.  Eccl.  ad  a.  1351,  xxvi,  ed.  Mansi  VI,  Lucae  1750,  541  s.,  che 
toglie  dalla  collezione  dei  privilegi  della  Chiesa  Romana  di  Urbano  Fieschi  ed  om.  da 
"Testes,,  a  "clausi,,.  Fu  collazionato  l'originale  in  A  A.  Ann.  I-XVII1  463  uià  Arni.  II. 
e.  IV.  n.  27)  nell'Archivio  segreto  Vaticano,  dove  i  passi  indicati  dal  notaio  sono  tutti  cor- 
retti su  rasura. 


XXIV. 

ACCORDO  FRA  PIETRO  IV  D'ARAGONA  ED  IL  CLERO  TARRAGO- 
NESE,  ESTESO  DA  GIULIO  III  IL  20  MARZO  1551  AI  TERRITORII 
DI  MAIORCA,  MINORCA,  IVIZA  E  SARDEGNA. 

IO  ghigno  137 2. 

diarissimo  in  Christo  tilio  Carolo  Romanorum  Imperatori  semper  Augusto. 

Iulius  III. 

diarissime  in  Christo  fili  noster,  salutem  et  Apostolicam  benedictionem.  Exponi 
nobis0  nuper  fecit  Maiestas  Tua,  quod  alias  cum  super  correctione,  et  punitione  Cleri- 
corum  delinquentium  Principatus  Cathaloniae,  et  Comitatuum  Rossellonis,  et  Cerita- 
niae,  quorum  Tua  Maiestas  Princcps,  et  Comes  existit,  inter  Ecclesiasticas  et  secu- 
lares  Curias  dictorum  Principatus,  et  Comitatuum  diversae  contentiones,  et  lites 
exortac  fuissent,  B.  M.  Eleonora  Regina  Aragonum,  et  Bertrandus  Sanctae  Romanae 
Ecclesiae  Presbyter  Cardinalis  de  Comenga  nuncupatus,  tunc  in  partibus  illis  Sedis 
Apostolicae  Legatus  de  latere,  prò  sedandis  contentionibus,  et  litibus  praedictis,  ad 
infrascriptam  devenerunt  concordiam,  cuius  tenor  sequitur,  et  est  talis.  In  Christi 
nomine,  pateat  cunctis,  quod  inter  Illustrissimum  Dominum  Petrum  Dei  gratia  Regem 
Aragonum,  Valentiae,  Maj'oricarum,  Sardiniae,  et  Corsicae,  Comitemque  Barchi- 
nonae,  Rossellonis,  et  Ceritaniae,  ex  una  parte,  et  Reverendissimum  in  Christo  Patrem 
Dominum  Petrum  Divina  providentia  Tarraconae  Archyepiscopum  et  nonnullos  alios 
Praelatos,  et  Clerum  Provinciae  Tarraconae  ex  altera  quaestiones,  et  controversiae 


1  Pag.  129.  I.  s. 
-  Pag.  129,  1.  L'4. 
:  Pag.  130,  1.  2-Z. 
1  Pag.  13(1,  1,  1. 
»  Pag.  130,  1.  26. 
1  A>  ni    XL1  59  om. 


132  Pietro  IV  d'Aragona  ed  il  clero  tarragonese  a.  1372 


suscitatile  fuisscnt,  ratione  quorumdam  gravaminum,  quae  dicti  Archiepiscopus,  Prae- 
lati  et  Clerus  asserebant,  eis  per  dictum  Dominum  Regem,  et  Ofììciales  suos  fore 
illata,  quae  gravamina  in  seriptis  dicto  Domino  Regi  oblata  fuerunt  sub  hac  forma. 

Primo,  quod  Regia  Curia  inceperit  facere  processus  occupationis  temporalitatum 
contra  Praelatos  Vicen.  et  Gerunden.  Episcopos,  et  Abbatem  Sancti  Benedicti  de  Bagis, 
et  alios  quamplures,  contra  libertatem  Ecclesiae,  et  iustitiam,  sumpta  occasione,  quia 
l'raelati  nolunt  revocare  processus  Ecclesiasticos  contra  laycos  iustissime  factos. 

Secundo,  quod  facit  fieri  processus  pacis,  et  treguae  contra  Clericos,  etiam  in 
sacris  constitutos,  et  contra  Praelatos,  in  contemptum  S.  Matris  Ecclesiae,  et  Domini 
Nostri  Papae,  et  specialiter  contra  Dominum  Archiepiscopum  Tarraconen.  eo  quia 
denunciaverat  Vicecancellarium  Regium  incidisse  in  poenas  Sacrorum  Conciliorum 
Tarraconae,  contra  invasores,  et  usurpatores  iurisdictionis  dicti  Domini  Archiepi- 
scopi, et  suae  Ecclesiae  Tarraconae  aedictorum.  ' 

Tertio,  quia  facit  servare  processus  soni  emissi  contra  Clerum,  et  Castra,  et  loca 
corum,  sicut  contra  laycos,  et  ex  hoc  sequitur  introductum,2  quod  diruuntur  Castra, 
et  loca  Ecclesiarum,  contra  Deum,  et  iustitiam,  et  Ecclesiae  libertatem,  cum  Clerici, 
et  eorum  loca  non  sint  de  foro,  et  districtu  Judicum  secularium,  cum  etiam  non 
comprehendantur  sub  statutis  pacis,  et  treguae  et  soni  emissi,  nec  ad  ipsos  iure 
dictorum  statutorum  possit  fieri,  nec  debeat  extensio. 

Quarto,  quia  notorie  citantur  Praelati,  et  ipsorum  officiales  ad  instantiam  ali- 
quorum3  laycorum,  ut  compareant  in  audientia  Regia,  ubi  cominantur,  ut  revocent 
processus  Ecclesiasticos,  iuste,  et  rite  factos,  quod  nisi  fecerint,  contra  eos  proceditur, 
tanquam  contra  usurpantes  iurisdictionem,  et  Regalias  Regias,  et  ubi  dictam  revoca- 
tionem  processuum  obtinere  non  valent,  dieta  Curia  Regia  mandat  suis  litteris,  quod 
cum  sint  suspecti  Domino  Regi,  exeant  dicti  Praelati  et  Clerici,  seu  eorum  officiales 
infra  certuni  tempus  de  Regno,  alias  quod  contra  eos  ut  suspectos4  Domino  Regi 
procedatur  in  personis,  et  bonis,  quod  est  contra  ius  et  Ecclesiae  libertatem. 

Verum  cum  diete  partes  super  predictis  quam  plurimum  contendissent  et  non 
possent  super  eis  amicabiliter  convenire,  tandem  sanctissimus  ac  beatissimus  in 
Christo  pater  et  dominus  dominus  Gregorius  digna  Dei  providentia  papa  undecimus 
nunc  presidens,  ut  dictis  questionibus  et  controversiis  finis  amicabilis  poneretur,  sere- 
nissime domine  Eleonore  Regine  et  Comitisse  regnorum  et  comitatuum  predictorum 
et  Reverendo  in  Christo  patri  et  domino  Bertrando  Sancte  Romane  ecclesie  presbi- 
tero cardinali  apostolice  sedis  nuncio  per  suas  bullas  scripsit  in  hunc  modum. 

Gregorius  Episcopus  servus  servorum  Dei,  Charissimae  in  Christo  filiae  Eleonorae 
Reginae  Aragonum  111.  salutem  et  Apostolicam  benedictionem.  Paterna,  sicut  decuit, 
affectione  recepimus  litteras,  quas  misisti,  laetati  super  earum  serie,  qua  nobis  signi- 
ficasti super  concordia  inter  charissimum  in  Christo  filium  nostrum  Petrum  Ara- 
cviiium  Regem  111.  virum  tuum,  et  Praelatos  sui  Regni,  de  discordiis  inter  eos  super 

1  Arni.  XLI  59:  «  eo  quia  deliberaverat  Vicecancellarium  Regium  in  constitutione  s;icrurum  consiliorum  Tar- 
racune  edita  contra  invasores  et  usurpatores  iurisdictionis  dicti  domini  Archiepiscopi  et  sue  ecclesie  Tarracone 
incidisse  penas  ». 

-    imi.  xi.i  i9  ■     interdictum    : 

lini.    SII 

'  I>k  Vni.:     tanquam  suspecto     ci  ..iti.  «cum  sint      ut», 


a.  1372  Pietro  IV  d'Aragona  ed  il  eleni  tarragonese  133 

certis  libertatibus  ecclesiasticis  cxortis,  velie  laborare,  super  quo  tanto  potius  mereris 
commendari,  quanto  credimus  scripta  tua  ex  puriori  mentis  animo  proeessisse,  et  ideo 
Excellentiam  tuam  attente  rogamus,  quatenus  ul  Sion  filia  veritatis  eircumambita 
virtutibus,  '  quibus  te  Dominus  insignivit,  Regios  perficiens  actus,  in  bonum,  prout 
laudabiliter  inchoasti,  ad  huiusmodi  concordiam  peragendam,  sic  prout  piene  confidi- 
mus,  studia  tuae  benignitatis  impendas,  ac  opem  des,  et  operam  efficaces,  quod  iura 
Ecclesiarum,  et  Ecclesiasticarum  personarum  serventur  illaesa,  nosque  devotionem 
tuam  dignis  in  Domino  laudibus  attollamus,  in  hoc  enim  Deo  gratum  praestabis  2 
obsequium,  et  exinde  magnificentius  exaltabitur  in  gentibus  nomen  tuum.  Datum 
Avinione  quinto  kalendas  Decembris,  Pontificatus  nostri  anno  primo. 

Gregorius  Episcopus3  scrvus  servorum  Dei,  dilecto  filio  Bertrando  Sanctac  Roma- 
nae  Ecclesiae  Presbytero  Cardinali,  Apostolicae  Sedis  Nuncio,  salutem,  et  Apostolicam 
benedictionem.  Charissimae  in  Christo  filiae  Eleonorae  Reginae  Aragonum  111.  scri- 
bimus,  prout  contine!  cedula4  presentibus  interclusa,  et  ideo  circumspectionem  tuam 
attente  rogamus,  tibi  nihilominus  per  Apostolica  scripta  mandantes,  quatenus  in 
praemissis,  super  quibus  scribimus  specialiter,  cooperatore  existens,  prò  concordia 
ipsa  fienda,  servata  tamen  semper  libertate  Ecclesiastica,  opem  des,  et  operam 
efficaces.  Datum  Avinione  quinto'1  kalendas  Decembris,  Pontificatus  nostri  anno 
primo. 

Idcirco  prefati  domini  Regina  et  Cardinalis  auctoritate  dictarum  bullarum  circa 
concordiam  inter  dictas  partes  prò  predictis  peragendam  sedulo  intendentes,  habito 
super  hiis  semel  et  pluries  diligenti  colloquio  et  tractatu  cum  dicto  domino  rege  et 
nonnullis  personis,  doctoribus  et  aliis  in  iure  peritis  et  aliis  etiam  consiliariis  suis 
prò  parte  sua  et  dicto  domino  Rmo  archiepiscopo  Tarracone  et  Reverendo  domino 
Romeo  Illerdensi  Episcopo  et  honorabilibus  et  discretis  viris  Guillermo  de  Cumbis 
preposito  ecclesie  Tarracone,  Francisco  Botella  priore  monasterii  sancte  Eulalie  de 
Campo  Barchinone,  Ioanne  Dortoneda  decretorum  doctore  decano  Tarracone  et 
Raymundo  Ceruera  decretorum  doctore  decano  Urgelli  ac  Francisco  Sala  decre- 
torum doctore  canonico  ecclesie  Barchinone  procuratoribus  aliorumque  prelatorum 
et  cleri7  diete  provincie  Tarracone  infrascriptis  et  cum  aliis  etiam  nomine  ipsorum 
prelatorum  et  cleri,  capitula  infrascripta  ordinarunt  inhierunt  et  concordarunt  que 
presenti  die  ad  hoc  per  eas8  dictis  partibus  assignata  publicarunt  seu  legi  et  publi- 
cari  fecerunt  ac  mandarunt  per  certum  tunc  notarium  presentibus  dictis  partibus 
prout  inferius  continetur  in  forma  sequenti. 

In  Dei  nomine  amen.  Super  praetensis  quatuor  gravaminibus,  quae  Reverendus 
Pater  Dominus  Archiepiscopus  Tarraconae  et  nonnulli  alii  Praelati,  et  Clerus  Pro- 
vinciae  Tarraconae  petierunt  revocari  per  dominum  Regem  post  nonnullos9  anfra- 

'  Db  Vico:  •  ut  Sion,  filia  ventate  circumhabita,  virtutis,  ■. 

-  Ann.  XLI  59:  «  prestabitis  •. 

'  Ann.  XLI  59  e  De  Vico  om. 

'  Bali'ze:  •constai  scedula  •. 

■  Ann.  XLI  39 :  «  scribimus  spcctatus  cooperator  >.  Baluze:   ■  scribimus,  paratus  'et  operator  •. 

6  Baluze  :  «  quarto  ». 

7  Ann.  XLI  59:  «  cleris  »  :  forse  andrà  corretto:  •  procuraloribusquc  aliorum     eie. 
»  Sic! 

:i  Bali/f  e  Di'   \*iìo:   <multos». 


134  Pietro  IV  d'Aragona  ed  il  clero  tarragonese  a.  1372 

ctus  ventum  est  per  Dominam  Reginam  Aragonum,  et  Dominum  Cardinalem  Con- 
venarum  '  ad  concordiam  infrascriptam. 

Et  in  primis  super  processu  soni  emissi,  de  cuius  effectu  et  extensione  conque- 
runtur-  Praelati,  quod  per  ipsum  derogatili'  ecclesiasticae  libertari,  concordatum  est 
et  declaratum3  per  dictos  Dominam  Reginam,  et  Dominum  Cardinalem,  quod  Domi- 
nus Rex  declaret,4  quod  per  dictum  proeessum,  qui  prò  generali  iurisdictione  sua, 
quam  pio  malefactoribus  prosequendis5  fragrante  crimine  habet,  et  semper  habuit 
in  omnibus  Castris,  et  Villis  sub  sui'1  Principatu  constitutis,  cuiuscumque  soli7  exi- 
stant,8  aliquam  iurisdictionem  non  exerceat  dictus  Dom.  Rex  in  quoscumque  Clericos 
licet  malefactores  ;  Immo  si  malefactor  virtute  processus  praedicti  comprehensus, 
Clericus  reperiatur,  quod  remittendus  sit  suo'1  Ecclesiastico  Judici,  iuxta  canonicas 
sanctiones,  quas  praefatus  Dominus  Rex  dicto  casu  vult  inviolabiliter  observari,  et 
remanere  illaesas.  Concordato  insuper  per  dictos  Dominam  Reginam,  et  Dominum 
Cardinalem,  quod  Praelatis,  vel  aliis  personis  Ecclesiasticis,  vel  eorum  ofncialibus, 
non  impedientibus,  seu  non  resistentibus  exercitio  dictae  Regiae  generalis9  iurisdi- 
ctionis,  prò  dictis10  malefactoribus  prosequendis,5  quod  praefatus  Dominus  Rex,  vel 
officiales  sui,  non  possint,  nec  praesumant  sub  praetextu  dicti  processus  damnificare, 
vel  vastare  Castra,  et  bona  dictorum  Praelatorum,  vel  personarum  Ecclesiasticarum, 
quinimo  Dominus  Rex  contrafacientes  puniet,  prout  iura  et  etiam  constitutiones 
super  dicto  processu  editae  postulant,  et  requirunt. 

Super  processu  vero  pacis,  et  treguae,  de  quo,  seu  cuius  extensione  dictus 
Dominus  Archiepiscopus,  et  Praelati  conqueruntur,  concordatum  est  per  dictos 
Dominam  Reginam,  et  Dominum  Cardinalem,  quod  licet  secundum  formam  consti- 
tutionum  u  expresse  Clerici,  et  personae  Ecclesiasticae  teneantur  ad  observandam 
formam  pacis,  et  treguae,  maxime  in  constitutione  Domini  Alphonsi  Primi,  quae 
incipit,  Divinar utn,  etc.  secundum  quam  non  servantes  sunt12  eiecti  ab  ipsa  constitu- 
tione a  pace13  et  tregua,  quae  constitutio  fuit  edita14  cumeonsensu  Archiepiscopi  Tar- 
raconae,  Apostolicae  Sedis  Legati,  et  suffraganeorum  suorum,  prout  ex  eius  lectura 
patet,  concordatum  est,  quod  declaretur  per  Dominum  Regem,  quod  non  est,  nec  fuit 
intentio  Domini  Regis,  quod  ex  dictis  processibus  presbyteri,  vel  Clerici  soluti9  pos- 
sint15 trahi  ad  judicium16  Vicarii,  seu  alterius  Judicis  secularis,  sed  solum  moneri, 
non  tamen  iudicialiter  ad  observantiam  formae  pacis,  et  si  moniti  veniant,  et  pignora 

1  i  h    Vico  om. 

•  De  Vico  :  «  de  quo  conqueruntur  . . 

Di    Vico  om.  -et  declaratum  ».  Baluze:  ■  deliberatum    . 
4  Df  Vico:  « declarat  •. 

*  Baluzk  :  «  persequendis  ». 
"  De  Vico:   ■  suo  ». 

i,  ni.  XL1  ì9  •   Di    Vico  om. 

Dovrebbi    icguin    un  «  lii  »  o  qualchi   cosa  di  simile. 
'In    \ 

'"  D  praedictis  ». 

u  Di    Vico:  »  consti tutionis  ». 
i    Hi    Vico:  «  sint  ». 

li"»i    XL1  59    »  constitutione  et  pace  et  treugi     ;  De  Vi nstil  utione    pace  ». 

h  Di-  V«  'i    •  est  edii 

"  Bai  i  zi 

"  Di  Vii  o     ■  ludicem  ». 


a.  1372  Pietro  IV  d'Aragona  ed  il  clero  tarragonest  135 


ponant  in  posse  Vicarii,  tanquam  sequestri  '  utriusque  partis,  seu  mediae  personae, 
cognitio  quaerelae  factae  contra  Clericum,  nec  civiliter,  nec  criminaliter  poterit,  neque 
potest  per  Vicarium,  vel  alium  Ofticialem  Regium  expediri;  sed  ad  suum  Judicem 
remitti  secundum  Canonicas  sanctiones.  De  pignorihus  vero  restituendis,  vel  distra- 
hendis,  fiat,  prout  per  Judicem  Ecclesiasticum  fuerit  declaratum.  Si  vero  Clericus 
monitus  non  haberet  pignora  tenentia,  et  iuraret  in  posse  Judicis  Ecclesiastici,  vel 
Vicarii  de  licentia  sui  Ordinarii,  quod  non  posset  invenire-  pignora  tenentia,  eo3  casti 
ipso  Clerico  se  ponente  capto  in  posse  Judicis  sui,  et  cauto  '  de  stando  iuri,  et  indi 
catum  solvendo, B  cum  suis  clausulis  universis"  in  posse  sui  Iudicis,  ab  inveniendo  7 
pignora  sit  liberatus.  Concordatimi  est 8  insuper  per  praedictos  Dominam  Reginam, 
et  dominum  Cardinalem,  quod  si  dictus  Clericus,  vel  alia  persona  Ecclesiastica,  non 
vult  servare  formam  pacis,  quod  Vicarius,  vel  Judex  temporalis,  ob  hoc  non  possit 
eum  in  persona,  vel  in  bonis  punire;  vel  alias  offendere  quoquo  modo;  sed  solum 
succedit  prò  contumacia  provisio9  constitutionis  videlicet  quae  propter  hoc  quia 
monitus  formam  Constitutionis  non  servat,  habet  ipsum  extra  pacem,  sic  scilicet, 
quod  damna,  si  forsan  ei  darcntur,  non  posset  petere  emendar),  secundum  formam 
et  privilegium10  pacis.  Iura11  tamen  sibi12  competentia  de  iure  Canonico,  vel  civili, 
vel  alias  ex13  Ecclesiastica  libertate  illa  sibi  remanent14  illibata,  et  super  illis15  dictis 
Clericis,1'5  licet  existentibus  extra  formam  pacis,  iustitiam  facere  tenebitur,  et  faciet, 
dieta  eiectione17  in  aliquo  non  obstante. 

Super  eo  vero,  quod  conqueruntur,18  quod  ficta  suspicione,  Praelati,  et  personae 
ecclesiasticae  eiiciuntur,19  seu  banniuntur  de  Regno,  concordatum  est,  quod  illud  (si 
unquam  factum  est)  male  factum  est  cum  evidenter  sit  contra  Ecclesiasticam  liberta- 
tem;  et  est  declaratum,  quod  Dominus  Rex  declaret,-0  quod  in  posterum  numquam  fiat. 

Super  eo  vero,  quod  conqueruntur  de  temporalitatibus  occupandis  etc.21  concor- 
datum est,  quod  Dominus  Rex  declaret, 2"  quod  Praelatis,  vel  aliis  personis  Eccle- 
siasticis  facientibus  processus  Ecclesiasticos  in  casibus"  pertinentibus  ad  eos  de  con- 

1  Dk  Vico  :  «sceresti  ■. 

2  Baluze:     tornare»;  cosi  era  anche,  come  prima  lezione,  in  Arm    XLI 59   De  \'ico  :     possii    . 

3  Baluze:      ci  .. 

*  Baluze  :      iurante    :  cesi  aveva,  come  prima  lezione,  anche  Arm.  XLI  59. 

'•  Arni.  XI. I  59  e  Bai  ivi  :  «  solvi  « ,  nel  primo  però  è  corretto  in     solvendo    . 

■  Baluze  om. 

7  Baluze:  «tornando  »  ;  cosi  era  anche,  come  prima  lezione,  in  Arni.  XI.  I    <9 

*  Arm.  XLI  59  e  Balu/e  :  •  Concordato». 
'  Baluze  om. 

*-'  De  Vico:      formam  privilegii  •. 

11  De  Vico  :  «  [usta  • 

u  Dl  Vico  om. 

13  De  Vico  om. 

"  De  Vico:   «  libertale  sibi  remanente  >. 

11  De  Vico  :  «  ipsis  » . 

w  Baluze:  «  eeelesiasticis  » 

"  De  Vico:    «  obiectione  ». 

a  Ann.  XLI  59  e  De  Vico:  •  conqueritnr  >, 

'*  De  Vico:      quod  facta  sospensione,  Praelati  et  aliae  personae  eiiciuntur». 

«  Ann.  XLI  59  e  De  Vico:  «  declarat  >. 

31  Arm.  XLI 59  e  De  Vico  om. 

M  De  Vico:  «causisi. 


136  Pietro  IV  d'Aragona  ed  il  elevo  tarragonese  a.  1372 

suetudine,  vel  de  iure,  non  possit  de  iustitia  vel  iniustitia  se  intromittere  processuum 
praedictorum,  nec  eos  ;id  eorundem  revocationem  per  occupationem  témporalitatum, 
vel  alia  remedia  compellere  quovis  modo. 

Ubi  vero  evidenter,  vel  notorie  iurisdictio  Regia  per  Praelatos  impeditur,  qui 
per  processus  suos  iurisdictionem  impediunt,  vel  occupant  temporalem,  tunc  non 
debent  mirari  Praelati,  si  per  exercitium  suae  temporalitatis,1  quam  universaliter 
habet  ■'  in  universis  tetnporalitatibus  Regni  sui,  ad  defensionem  sui  iuris  notorii  adhi- 
bet3  remedia,  dudum  a  suis  antecessoribus  assuefa. 

Ubi  vero  super  hoc,  an  pertineat  notorie,  de  consuetudine,  vel  de  iure,  ad  Eccle- 
siali!, vel  ad  Regem  iurisdictio, 4  super  qua  fiunt  '  processus,  dubitatur,  tuncG  concorda 
tum  est,  quod  communes  personae  eligantur,  videlicet  una  prò  parte  Regis,  et  alia  prò 
parte  Ecclesiae,  quae  ambae  dictum  dubium  decidere  teneantur  et  sub  iuramento  infra 
tres  menses,  bona  fide,  dolo,  et  fraude  cessantibus,  providere.  Quodsi7  dictae  personae 
infra  dictos  tres  menses,  dictum  dubium  non  potuerint,  vel  noluerint  decidere, s  tertium 
eligere  teneantur,  qui  cum  ambobus,  vel  eorum  altero  infra  mensem  dictum  dubium 
decidat,  et  eius  decisioni  pareatur,  sub  poena  quingentorum  marabutinorum,  interim 
vero  processus,  qui  facti  fuerint  absque  cuiuscunque ,J  partis  praeiudicio  suspendan- 
tur,  et  si  facti  non  fuerint,  non  fìant,  quousque  dictum  dubium  fuerit10  terminatum. 

Cum  autem,  sicut  eadem  expositio  subiungebat,  inter  Ecclesiasticas,  et  seculares 
Curias  Maioricenses,  Minoricenses,  Juicenses  et  Sardiniae  Insularum,  quarum  dieta 
MaiestasTua,  ratione  Regni  Aragonum,  cuius  Rex  Catholicus  existis,  Dominusin  tem- 
poralibus  existit, n  super  correctione,  et  punitione  Clericorum  delinquentium,  similes 
quotidie  exoriantur  discordiae,  et  dissensiones,  et  ob  id  adeo  Clericorum  Insularum 
huiusmodi  delinquendi  inoleverit  audacia,  ut  illi  nedum  horrenda  perpetrare  audeant 
scelera,  verum  etiam  aliis  perpetrandi  occasionem  praebeant,  ex  quo  quam  plurima 
proveniunt  damna,  et  scandala,  quae  Insularum  praedictarum  tranquillum  pertur- 
bant  statum,  verum  si  per  ipsam  concordiam  disposita,  prout  in  eisdem  Principatu, 
et  Comitatu,  ac  Aragonum  Regno,  hactenus  observata  existit,1-'  in  eisdem  observa- 
rentur  Insulis,  profecto  scandalis  praemissis  obviaretur,  quare  eadem  Maiestas  Tua, 
Nobis  humiliter  supplicari  fecit,  quatenus  tranquillo  statui  Insularum  huiusmodi,  ac 
alias  in  praemissis  '3  oportune  providere  de  benignitate  Apostolica  dignaremur.  Nos 
igitur  eiusdem  Maiestatis  Tuae  votis  annuere  volentes,  huiusmodi  supplicationibus 
inclinati,  per  praesentes  statuimus,  et  ordinamus  quod   omnia   et   singula  in  dieta 


I  Baliize:      superiori  tatis  >. 

li  in.  XI.l  5<)  i-  De  Vico:  «  habent    . 

Aiiii.  XI.l  59   correzione  ili  seconda  mano)  e  De  Vico:     adhibent». 
'  De  Vico:     ad  Regiam  iurisdictionem    . 
>  De  Vico:      ih     .  Baluze     •  fuerit    . 

Di    V,..     ni..  Balozi   Dm.     dubitatur». 
;  De  Vico:      teneantur   bona  fide   suo   iuramento   infra   tres   menses,   dolo,    ci    fraude   cessantibus,   Quods 
Baluze:     cessantibus.  Proviso  <juod  si   . 

»  Arm.  XLI  59  e  Baluze  ;  ■  terminare    . 
iniuscuiusqUe  >. 
1 1     Vico    ■  non  fuerit  >. 
il  Di    Vico  om. 

uni    . 

II  De  Vii  o:      in  primis  ». 


a.  1375  Gregorio  XI  ed  Edoardo  111  d'Inghilterra  137 

concordia  contenta,  et  in1  dictos  Clericos  delinquentes  contentionem  iurisdictionis 
inter  Ecclesiasticos,  et  seculares  Curìas  Insularum  praedictarum,-' eorumque  Offi- 
ciales,  prout  in  dictis  Principatu,  et  Comitatibus,  et  aliis  Regni  Aragonum  huius- 
modi  partihus:J  observantur  observentur,  et  observari  debeant  in  omnibus,  ac  per 
omnia,  perinde,  ac  si  dieta  concordia  inter  Curias  Insularum  illarumque  Ofticiales 
huiusmodi  inita,  et  facta  ipsaeque  Insulae  in  dieta  concordia  specialiter,  et  expresse 
nominatae  fuissent  in  contrarium  facientibus  non  obstantibus  quibuscumque. 

Datum  Romae  apud  Sanctum  Petrum  sub  Annido  Piscatoris  die  20  Martii  M.  D.  LI. 
Pontificatus  Nostri  anno  secundo. 4 

Dalla  minuta  del  breve  di  Giulio  III  in  Ann.  XLI  59;  I.  246-252  (n.°  148)  nell'Archivio 
segreto  Vaticano,  ma  usando  la  stampa,  che  dà  il  documento  in  pozzi  staccati  e  senza  ordine 
e  in  cui  mancano  i  capoversi  e  Veruni  cum  diete»  e  «  Idcireo  prelati  domini»,  lattane  da 
Fr.  De  Vico,  Libro  segmido  de  las  leycs  y  pragmatica*  reale*  del  Reyno  de  Sanie  /la, 
Sasser  s.  a.,  313-315  e  323  s.,' introducendo  però  nel  testo  numerose  correzioni,  che  non  parve 
utile  rilevare  sempre.  La  lettera  di  Gregorio  XI  al  cardinale  Bertrando  e  il  testo  della  con- 
venzione anche  in  St.  Baluzius,  Concilia  Galliae  Narbonensis,  Parisiis  lob8,  App.  185-190 
n.  XLII1\  dal  quale,  oltre  a  varie  lezioni,  fu  desunta  la  data  del  patto  primitivo  ricavata 
dall'  istrumento  redattone.  De  Vico  314,  lo  pone  invece  al  21  di  luglio  del  1373,  ma  una 
prammatica  di  re  .Martino  del  28  marzo  1409,  presso  il  medesimo  De  Vico  316,  parla  della 
concordia  «contenta  in  quodam  publico  instrumento  inde  coniecto  Barchinonae  11.  die  lunii 
anno  a  Nativitate  Domini  1372».  L'11  giugno  1372  è  dato  anche  da  V.  de  la  Fuente, 
Historia  eclesidstica  de  Espana  IV-,  Madrid  1873,  409. 


XXV. 

COMPOSIZIONE 
FRA  GREGORIO  XI  ED  EDOARDO  III  D'INGHILTERRA.5 

Bullae  Gregorii  XI.  Papae,  de  composi/ione ,  inter  Regeni  et  Papali/, 
per  Nuncios  ex  utraque  parte,  concordata. 

1  settembre  1375. 

Gregorius  episcopus,  servus  servorum  Dei,  ad  luturam  rei  memoriam. 

Eximiae  devotionis  sinceritas,  quam,  carissimus  in  Christo  filius  noster,  Edwardus 
Rex  Angliae  illustris,  ad  nos  et  Romanam  ecclesiam  gerere  comprobatur,  sublimis 
quoque  ejus  Status  eminentia,  necnon  etiam  specialis  benivolentiae  plenitudo,  quam 
ad  dilectos  filios  clerum  Angliae,  infra  nostra  recumbentes  praecordia,  gerimus,  nos 

1  Ai  ,ii.  XLI  59  <>m.     et  in    .  Tanto  qui  i  no  in   Di    Viro  il  testo  lascia  in  questo  punto  a  desiderare. 

-  Arni.  XLI  59:     inter  ecclesiasticos  el  seculatf  s  iudices  predictarum  ».  » 

3  De  Vico  :     praesentibus  ■  ! 

1  Di  Vico  add.  ■  Roma  Amuseus  .  evidentemente  in  luogo  di  Rom.  Amaseus  .  In  lini.  XLI  59  si  Legge: 
<  Stantibus  n.irr.it's  videtur  posse  concedi     colla  arma  autografa  del  card.  M.  Crescerai. 

»  Dopo  lunghe  trattative,  nelle  quali  Gregorio  XI  ebbe  oo  porre  la  sua   volontà  super  certis  arti- 

cuKs,  ìhs patrona/US,  regaliam  el  quedam  .ilm  una  ccclesiarnm  regni  Anglie concernentibus (presso  O.  Raynaldus. 


138  Gregorio  XI  ed  Edoardo  111  d 'Inghilterra  a.  1375 


inducunt  ut  ipsos  Regem  atque  clerum,  et  illos  praesertim  ex  hujusmodi  clero,  qui 
eidem  Regi  specialis  studio  devotionis  et  fidelitatis  adhaerent,  favoribus  et  gratiis, 
illis  maxime  quae  conscientiae  pacem  et  animarum  salutem  respiciunt,  muniamus. 

Cum  itaque,  sicut  accepimus,  in  regno  Angliae  sint  quamplures  clerici,  qui 
ex  praesentatione  seu  collatione  dicti  Regis,  prout  ad  se  pertinere  dicebat,  digni- 
tates,  parsonatus,  officia,  canonicatus,  et  praebendas,  et  alia  beneficia  ecclesiastica, 
cum  cura,  et  sine  cura,  infra  regnum  dictum  pacifice  possident  de  praesenti; 

Nos,  ne  dicti  clerici,  super  hujusmodi  dignitatibus,  parsonatibus,  ofticiis,  canoni- 
catibus,  et  praebendis,  ac  beneficiis  ipsis,  possint  imposterum  molestari,  providere 
volentes; 

Praedicta  omnia  dignitates,  parsonatus,  officia,  canonicatus,  et  praebendas,  et  alia 
beneficia,  praemissis  clericis,  sic  ea,  ut  praefertur,  obtinentibus,  dumtamen  tempore, 
quo  illa  fuerint  assecuti,  ydonei  et  habiles  essent  ad  ea  obtinenda,  etiam  si  sint  dispo- 
sitioni  apostolicae  quomodolibet  reservata,  et  etiam  si  inter  aliquos,  ex  hujusmodi 
pacifice  possidentibus,  et  eorum  adversarios,  jam  defunctos,  fuerit  alias  in  palatio 
apostolico  litigatum,  auctoritate  apostolica  confirmamus; 

Eos,  si  propter  illicitam  detentionem  eorumdem  inhabilitatem  incurrerant,  habi 
litando; 

Et  eos  dictorum  dignitatum,  parsonatuum,  officiorum,  canonicatuum,  et  praeben- 
darum,  et  aliorum  beneficiorum  possessione  pacifica,  quam  nunc  obtinent,  gaudere 
volumus  et  etiam  ordinamus; 

Intendentes  eorum  singulis,  si  a  nobis  petierint,  super  illis  speciales  confirmationes 
seu  provisiones  novas  concedere,  prout  eis  utilius  fuerit,  et  magis  videbitur  expedire; 

Non  obstantibus  quibuscumque  constitutionibus  apostolicis,  necnon  statutis  et  con- 
suetudinibus  ecclesiarum  et  locorum,  in  quibus  hujusmodi  beneficia  seu  aliqua  ex 
eis  consistunt,  contrariis,  juramento,  confirmatione  apostolica,  vel  quacumque  alia 
firmitate  vallatis,  etiam  si  de  illis,  et  totis  eorum  tenoribus,  esset  praesentibus  spe- 
cialis et  expressa  mentio  facienda. 

Nulli  ergo  omnino  homini  liceat  hanc  paginam  nostrae  confirmationis,  habili- 
tationis,  voluntatis,  et  ordinationis  infringere,  vel  ei,  ausu  temerario,  contraire; 

Si  quis  autem  hoc  attemptare  praesumpserit,  indignationem  Omnipotentis  Dei, 
et  beatorum  Petri  et  Pauli  Apostolorum  ejus,  se  noverit  incursurum. 

Data  apud  Villam  Novam  Avinionensis  dioecesis,  kal.  Septembris,  pontificatus 
nostri  anno  quinto. 


Gregorius  episcopus,  servus  servorum  Dei,  ad  futuram  rei  memoriam. 

Provida  sedis  apostolicae  benignitas,  quietem  et  pacem  subditorum  perquirens, 
ad  ea  libenter  intendit,  per  quae  dispendia  litium,  inter  personas  ecclesiasticas, 
valeant  evitari. 

Ami.  Eni.  ad  .1.  ITI,  xxi,  «1.  Mansi  VII,  Lucae  175'-'.  258  s.  e  1.  Loserth,  Studien  .-.iti  Kirchetipolitik  Englands 
mi  14.  Jalirhundert  I,  120-122  in  Sitaungsberichte  dei  kaiser l.  Akademie  der  Wissensch.,  philos.-histor.  CI;.-  i  la 
Wien  1897  l  Abh.  <, .  pn  iso  w.  n.  Hi  iss  and  l.  \.  Twemlow,  Papal Letters voi.  IV  [Calendar  of  entries  in  the 
Papal  Registers  relatitig  lo  Greal  Britain  and  Treland],  London  1902.  111  s.,  201  s.,  203,  218  s.,  uhi,  127,  i  registi  .li 
lettere  del  Papa  in  proposito),  nel  congresso  di  Bruges  non  si  inninh,  i  un  accordo  parziale  consacrato  poi  da  qm^tc 
sri  bolle,  di  cui  non  ho  trovalo  copia  nell'Archivio  segreto  Vaticano. 


1375  Gregorio  XI  ed  Edoardo  III  d'Inghilterre^  13y 


Cum  itaque,  sicut  accepimus,  inter  nonnullos,  quorum  aliqui  sanctae  Romanae 
ecclesiae  cardinales  existunt,  et  certos  alios,  super  diversis  canonicatibus,  et  prae- 
bendis,  parochialibus  ecclesiis,  et  aliis  beneficiis  ecclesiasticis,  in  regno  Angliae  con- 
sistentibus,  in  Romana  curia  lis  pendeat  de  praesenti,  videlicet,  inter  venerabilem 
fratrem  nostrum  Egidium  episcopum  Tusculan',  et  dilectum  lìlium  Ricardum  de 
Ravenshere,  qui  se  gerit  prò  arcidiacono  Lincoln',  super  archidiaconatu  Licoln',  et 
inter  venerabilem  fratrem  nostrum  Petrum  episcopum  Porticensem,  et  dilectum  filium 
Henricum  Wakefeld,  qui  se  gerit  pio  canonico  Sarisbiriensi,  super  canonicatu  et 
praebenda  ecclesiae  Sarisbiriensis; 

Et  inter  dilectum  filium  nostrum  Petrum  Sancti  Eustachii  diaconum  cardinalem, 
et  dilectum  filium  Ricardum  de  Raveinshire,  qui  se  gerit  prò  canonico  Eboraccnsi 
super  canonicatu  et  praebenda  ecclesiae  Eboracensis; 

Et  inter  ipsum  Petrum  cardinalem,  et  dilectum  filium  Wilhermum  BorstaU,  qui 
se  gerit  prò  rectore  parochialis  ecclesiae  de  Hoghton,  Dunelmensi  dioecese,  super 
eadem  parochiali  ecclesia  de  Hoghton; 

Et  inter,  dilectos  filios,  Hugonem  Arlam,  in  Romana  curia  procuratorem,  et 
loh.innem  de  Scleford,  qui  se  gerit  prò  canonico  ecclesiae  de  Ripon,  Eboracensi 
dioecese,  super  canonicatu  et  praebenda  ipsius  ecclesiae  de  Ripon; 

Et  inter,  dilectos  filios,  Hugonem  Peregrini,  canonicum  Petragoricensem,  et 
Ricardum  Vouter,  qui  se  gerit  prò  thesaurario  ecclesiae  Lichfeldensis,  super  thesau- 
raria  ejusdem  ecclesiae  Lichfeldensis; 

Et  inter  Hugonem  Peregrini  praedictum,  et  Johannem  Fordham,  qui  se  gerit  prò 
canonico  Lincolniensi,  super  praebenda  ecclesiae  Lincolniensis; 

Et  inter  Johannem  de  Prowhu  de  Pedemontium  clericum  Taurinensis  dioecesis, 
et  Thomam  de  Ergrave,  qui  se  gerit  prò  canonico  ccclesiae  de  Howden,  dictae 
Eboracensis  dioecesis,  super  canonicatu  et  praebenda  ejusdem  ecclesiae  de  Howden; 

Et  inter  Johannem  de  Prowhu  de  Pedemontium  praedictum,  et  Ricardum  de 
Veverley,  qui  se  gerit  prò  canonico  Lincolniensi,  super  canonicatu  et  praebenda  eccle- 
siae Lincolniensis; 

Et  inter  Ricardum  Neuton  clericum  Lincolniensis  dioecesis,  et  Walterum  Malet, 
qui  se  gerit  prò  rectore  parochialis  ecclesiae  de  Waynflet,  dictae  Lincolniensis  dioe- 
cesis, super  parochiali  ecclesia  de  Waynflet  praedicta; 

Qui  quidem,  Henricus  Wakefeld,  Ricardus  de  Raveinshere,  Wilhermus  Borstal, 
Johannes  de  Scleford,  Ricardus  Vouter,  Johannes  Fordham,  Thomas  de  Ergrave, 
Richardus  de  Veverley,  et  Walterus  Malet  praemissa  beneficia  ex  titulo  regio  tenere 
dicuntur; 

Nos,  volentes  super  hiis  providere,  praefatis  episcopis,  Petro  Sancti  Eustachii 
diacono  cardinali,  Hugoni  Arlam,  Hugoni  Peregrini,  Johanni  de  Prowhu  de  Pede- 
montium, et  Ricardo  Neuton,  super  archidiaconatu,  thesauraria,  canonicatibus  et 
praebendis,  ac  parochialibus  ecclesiis  supradictis,  de  plenitudine  potestatis  perpe- 
tuum  silentium  imponimus,  ac  eorum  adversarios  praedictos  in  omni  jure  et  ad  omne 
jus  quod  praefatis  episcopis,  Petro  Sancti  Eustachii  diacono  cardinali,  Hugoni  Arlam, 
Hugoni  Peregrini,  Johanni  de  Prodhou1  de  Pedemontium,  et  Ricardo  Neuton  in  dictis 


140  Gregorio  XI  ed  Edoardo  111  d'Inghilterra  a.  1375 


archidiaconatu,  thesauraria,  canonkatibus,  et  praebendis  ac  parochialibus  Eccle- 
siis,  seu  ad  ea  quomodolibet  competebat  seu  competere  poterat,  etiam  si  sint  dispo- 
sitioni  apostolicae  quomodolibet  reservata,  apostolica  auctoritate  surrogamus; 

Dictumque  jus  eis  conferimus,  et  de  ilio  etiam  providemus; 

Ipsisque,  Ricardo  de  Ravenshere,  Wilhermo  Borstal,  Johanni  de  Scleford,  Ricardo 
Vouter,  Johanni  Fordham,  Thomae  de  Ergrave,  Ricardo  de  Veverley,  et  Valtero, 
praedicta  beneficia  confirmamus; 

Eos,  si  propter  illicitam  detentionem  eorundem  inhabilitatem  incurrerint,  habi- 
litando; 

Et  eos  dictorum  archidiaconatus,  thesaurariae,  canonicatuum,  et  praebendarum,  ac 
parochialium  ecclesiarum  possessione  pacifica  gaudere  volumus  et  etiam  ordinamus; 

Intendentes  eorum  singulis,  si  a  nobis  petierint,  super  illis  speciales  confirma- 
tiones  seu  provisiones  novas  concedere,  prout  eis  utilius  fuerit  et  magis  videbitur 
expedire  ; 

Non  obstantibus  quibuscumque  constitutionibus  apostolicis,  necnon  statutis  et 
consuetudinibus  ecclesiarum  et  locorum,  in  quibus  hujusmodi  beneficia  seu  aliqua 
ex.  eis  consistunt,  contrariis,  juramento,  confirmatione  apostolica,  vel  quacumque 
alia  firmitate  vallatis,  etiam  si  de  illis,  et  totis  eorum  tenoribus,  esset  praesentibus 
specialis  et  expressa  mentio  facienda. 

Nulli  ergo  omnino  homini  liceat  hanc  paginam  nostrae  surrogationis,  collationis, 
provisionis,  confirmationis,  voluntatis,  et  ordinationis  infringere,  vel  ei,  ausu  teme- 
rario, contraire; 

Si  quis  autem  hoc  attemptare  praesumpserit,  indignationem  Omnipotentis  Dei, 
et  beatorum  Petri  et  Pauli  Apostolorum  ejus,  se  noverit  incursurum. 

Data  apud  Villam  novam  Avinionensis  dioecesis,  kal.  Septembris,  pontificatus 
nostri  anno  quinto. 


Gregorius  episcopus,  servus  servorum  Dei,  ad  futuram  rei  memoriam.  • 

Super  universas  orbis  ecclesias  a  Domino  constituti,  circa  earum  commoda,  et 
gregis  dominici,  nobis  in  eis  commissi,  custodiam  libenter,  prout  tenemur,  ex  debito 
vigilis  speculatoris  officium  adhibemus,  et  ad  ea  quae  animarum  salutem,  ecclesia- 
rum  ipsarum  bonum  statum,  et  fidelium  tranquillitatem  respiciunt,  studiis  totis  inten- 
dimus,  intensis  desideriis  laborando  ut  ecclesiae  ipsae  et  loca  ecclesiastica  pastoribus 
gubernentur  ydoneis,  et  canonico  titulo  teneantur,  omnisque  tollatur  occasio  per 
quam  possit  contrarium  provenire. 

Olim  siquidem,  felicis  recordationis,  Urbanus  Papa  V.,  praedecessor  noster,  certis 
ex  causis,  locorum  metropolitanis,  et  eorum  suffragane!»  universis,  regni  Angliae, 
suis  literis,  in  virtute  sanctae  obedientiae,  et  sub  exeommunieationis  poena,  quam, 
si  ejus  mandatis  non  obedirent,  eos  incurrere  voluit  ipso  facto,  praecipiendo  dedit  in 
mandatis,  ut  infra  unum  mensem,  a  receptione  dictarum  literarum  computandum, 
singuli  eorum  per  se,  vel  suum  vicarium  in  spiritualibus  generalem,  in  sua  ecclesia 
cathedrali,  generali  synodo  congregata; 

Universos  et  singulos  clericos,  et  ecclesiasticas  tam  seculares  quam  regulares 
personas,  in  sua  civitate  et  dioecese  commorantes,  prioratus,  dignitates,  parsonatus, 


a.  1375  Gregorio  XI  ed  Edoardo  III  d'Inghilterra  141 

administrationes,  ecclesias,  canonicatus,  et  praebendas,  praestimonia,  et  alia  quae- 
cumque  beneficia,  cum  cura,  vel  sine  cura,  ac  officia  perpetua  ecclesiastica,  aut  alia 
ipsius  praedecessoris,  aut  aliarum  curarum  ecclesiasticarum,  quocumque  nuncupa- 
rentur  nomine,  obtinentes,  vel  auctoritate  apostolica  expectantes,  necnon  habentes 
capellanias,commensales,seu  alia  officia  Romanae  curiae,  cum  beneficio,  seu  beneficiis, 
aut  officiis  ecclesiasticis  seu  curarum  ecclesiasticarum  perpetuis,  cujuscumque  status, 
ordinis,  vel  conditionis  existerent,  peremptorie  monere  curarent,  districte  man- 
dantes; 

Quod,  infra  unum  mensem,  a  monitione  hujusmodi  computandum,  hujusmodi, 
eorum  prioratuum,  dignitatum,  personatuum,  administrationum,  ecclesiarum,  canoni- 
catuum,  praebendarum,  praestimoniorum,  et  beneficiorum,  ac  officiorum  nomina, 
necnon  qualitates  et  taxationes,  si  ad  decimam  essent  taxata,  seu  quantum,  prò  eis 
prò  decima  solvi  consuevit,  alioquin  eorum  veros  et  comunes  sine  fraude  valores, 
expectationes  quoque,  necnon  capellanias,  et  officia  perpetua  supradicta,  una  cum 
beneficiis  eisdem  praedictis,  metropolitanis,  et  suffragali  eis,  in  scriptis  dare,  particu- 
lariter,  et  distincte  exhiberent  atque  traderent; 

Alioquin  omnes  et  singuli,  qui  praefatis  ipsorum  metropolitanorum  et  suffraga- 
aeorum,  ymo  apostolicis  monitioni  et  mandato,  rationabili  causa  cessante,  quam  infra 
dictum  terminum,  coram  eisdem  metropolitanis  et  suffraganeis  singulis,  seu  eisdem 
vicariis,  prout  eisdem  suberant,  seu  in  ipsorum  civitatibus  et  dioecesibus  commora- 
bantur,  allegare  tenerentur,  non  parerent  cum  effectu,  hujusmodi  eorum  prioratibus, 
dignitatibus,  personatibus,  administrationibus,  ecclesiis,  canonicatibus,  et  praebendis, 
praestimoniis,  beneficiis,  expectationum  gratiis,  capellaniis,  et  officiis  perpetuis  exnunc 
ipso  facto  perpetuo  essent  privati; 

Ipsorum  prioratuum,  dignitatum,  parsonatuum,  administrationum,  ecclesiarum, 
canonicatuum,  praebendarum,  praestimoniorum,  beneficiorum,  et  officiorum  disposi- 
tione  eidem  praedecessori  specialiter  reservata; 

Et  tam  idem  Urbanus,  quam  nonnulli  alii,  nostri  et  ipsius  Urbani  praedecessores. 
Romani  pontifices,  quamplures  speciales  reservationes,  edam  cum  appositione  decreti, 
de  nonnullis  dignitatibus,  parsonatibus,  administrationibus,  officiis,  canonicatibus,  et 
praebendis,  parochialibus  ecclesiis,  et  aliis  beneficiis  ecclesiasticis,  saecularibus  et 
regularibus,  in  praedicto  regno  Angliae,  consistentibus,  fecerunt,  quibus  nec  nos  nec 
praedecessores  ipsi  usi  sumus; 

Et,  sicut  accepimus,  quamplures  hujusmodi  reservationes  et  decreta  ignorantes, 
nonnulla  ex  dignitatibus,  parsonatibus,  administrationibus,  officiis,  canonicatibus,  et 
praebendis,  parochialibus  ecclesiis,  et  aliis  beneficiis  ecclesiasticis,  hujusmodi,  alias 
canonice  fuerunt  assecuti; 

Nos  igitur,  in  praemissis  salubriter  providere  volentes,  praemissam  generalem 
reservationem,  per  dictum  Urbanum,  ut  praemittitur,  factam,  et  etiam  quascumque 
speciales  reservationes  per  Urbanum,  et  alios  praedecessores  nostros  praedictos,  de 
dignitatibus,  parsonatibus,  administrationibus,  officiis,  canonicatibus,  et  praebendis, 
et  parochialibus  ecclesiis,  et  aliis  beneficiis  ecclesiasticis,  secularibus  et  regularibus, 
in  praedicto  regno  Angliae  consistentibus,  quibus  nec  nos  nec  ipsi  praedecessores 
usi  sumus,  ut  praefertur,  auctoritate  apostolica,  tenore  praesentium,  revocamus,  cas- 
samus,  irritamus,  annullamus,  ac  viribus  vacuamus; 


1 1>  Gregorio  XI  ed  Edoardo  III  d'Inghilterra  a.  1375 


Ac  hujusmodi  dignitates,  parsonatus,  administrationes,  officia,  canonicatus,  et 
praebendas,  parochiales  ecclesias,  et  alia  beneficia  ecclesiastica,  secularia  et  regu- 
laria,  illa  obtinentibus,  dumtamen  ea  alias  fuerint  canonice  assecuti,  etiam  si  sint 
dispositioni  apostolicae  quomodolibct  reservata,  auctoritate  apostolica  confirmamus  ; 

Eos,  si  propter  illicitam  detentionem  eorumdem,  inhabilitatem  incurrerant,  habi- 
litando; 

Et  eos  dictorum  dignitatum,  personatuum,  administrationum,  officiorum,  cano- 
nicatuum,  et  praebendarum,  parochialium  ecclesiarum,  et  aliorum  beneficiorum,  secu- 
larium  et  regularium,  possessione  pacifica  gaudere  volumus  et  etiam  ordinamus; 

Intendentes  eorum  singulis,  si  a  nobis  petierint,  super  illis  speciales  confirnia- 
tiones,  seu  provisiones  novas  concedere,  prout  eis  utilius  fuerit  et  magis  videbitur 
expedire  ; 

Non  obstantibus  quibuscumque  constitutionibus  apostolicis,  necnon  statutis  et 
consuetudinibus  ecclesiarum  et  locorum,  in  quibus  huiusmodi  beneficia,  seu  aliqua 
ex  eis,  consistunt,  contrariis,  iuramento,  confirmatione  apostolica,  vel  quacumquc 
alia  firmitate  vallatis,  etiam  si  de  illis,  et  totis  eorum  tenoribus,  esset  praesentibus 
specialis  et  expressa  mentio  facienda. 

Nulli  ergo  omnino  homini  liceat  hanc  paginam  nostrae  revocationis,  cassationis, 
irritationis,  annullationis,  vacuationis,  confirmationis,  habilitationis,  voluntatis,  et  ordi- 
nationis,  infringere,  vel  ei,  ausu  temerario,  contraire; 

Si  quis  autem  hoc  attemptare  praesumpserit,  indignationem  Omnipotentis  Dei, 
et  beatorum  Petri  et  Pauli  Apostolorum  eius,  se  noverit  incursurum. 

Data  apud  Villani  Novam  Avinionensis  dioecesis,  kal.  Septembris,  pontificatus 

nostri  anno  quinto. 

* 
*  * 

Gregorius  episcopus,  servus  servorum  Dei,  ad  futuram  rei  memoriam. 

Hodie,  certis  ex  causis  moti  pariter  et  inducti,  nonnullis  personis  ecclesiasticis 
regni  Angliae,  quarum  aliquae  ex  praesentatione  seu  titulo  regio,  aliquae  vero  dispo- 
sitioni apostolicae  per,  foelicis  recordationis,  Urbanum  Papam  V.,  praedecessorem 
nostrum,  dum  personas  ecclesiasticas  praefati  regni  Angliae  moneri  mandavit,  ut 
nomina  beneficiorum  suorum,  ipsorumque  qualitates,  locorum  dioecesanis  traderent, 
generaliter  reservata,  beneficia  ecclesiastica  alias  canonice  fuerint  assecutae,  et  non- 
nullae,  ex  huiusmodi  personis  ecclesiasticis,  tunc  expressis,  super  certis  beneficiis 
ecclesiasticis,  in  palatio  apostolico  litigabant,  ipsorum  adversariis  prius  silentio  impo- 
sito,  hujusmodi  beneficia  duximus  confirmanda; 

Intendentes  eorum  singulis,  si  a  nobis  petierint,  super  illis  speciales  confìrma- 
tiones  seu  provisiones  novas  concedere,  prout  eis  utilius  fuerit  et  magis  videbitur 
expedire,  prout  in  diversis  nostris,  inde  confectis,  literis  plenius  continetur; 

Volentes  igitur  huiusmodi  personas  ecclesiasticis  favoribus  prosequi  gratiae 
amplioris,  omnes  et  singulos  fructus,  per  eas  ex  praemissis  beneficiis,  per  nos  eis,  ut 
praemittitur,  sic  generaliter  confìrmatis,  indebite  perceptos,  et  etiam  primam  annatam, 
quam  de  huiusmodi  fructubus,  ratione  confirmationis  seu  provisionis  novae,  camerae 
ipnstolicae  solvere   tenercntur,  auctoritate  apostolica  eis  remittimus  et  donamus. 

Nulli  ergo  omnino  homini  liceat  hanc  paginam  nostrae  remissionis  et  donationis 
infringere,  vel  ei,  ausu  temerario,  contraire; 


Gregorio  XI  ed  Edoardo  III  d'Inghilterra  143 


Si  quis  autem  hoc  attemptare  pracsumpserit,  indignationem  Omnipotentis  Dei, 
et  beatorum  Petri  et  Pauli  Apostolorum  eius,  se  noverit  incursurum. 

Data  apud  Villani  Novam  Avinionensis  dioecesis,  kal.  Seplembris,  pontificatus 

nostri  anno  quinto. 

* 

*  * 

Gregorius  episcopus,  servus  servorum  Dei,  ad  tuturam  rei  memoriam. 

Ad  ea,  ex  apostolicae  servitutis  officio,  libenter  intendimus,  per  quae  ecclesia- 
sticarum  et  aliarum  personarum  securitas  procuratur. 

Sane  nuper  accepimus  quod,  durantibus  guerris  inter,  carissimos  in  Christo 
lilios  nostros,  Edwardum  Anglorum  et  Carolum  Francorum  Reges  illustres,  Anglici, 
qui,  ut  apud  sedem  apostolicam  personaliter  compareant,  quandoque  citantur,  pro- 
pter  viarum  discrimina  ad  sedem  ipsam  commode  personaliter  venire  non  possunt  ; 

Nos  igitur,  in  praemissis  salubriter  providere  volentes,  ut  nullus,  de  Anglia,  in  causis, 
apud  dictam  sedem  motis  vel  movendis,  in  antea,  usque  ad  triennium,  a  data  praesen- 
tium  computandum,  personaliter  comparere  teneatur,  neque  ad  id  a  quoquam  com- 
pelli possit,  auctoritate  apostolica,  tenore  praesentium,  concedimus,  de  gratia  speciali; 

Ac  volumus  quod  causae,  motae  et  apud  dictam  sedem  iam  pendentes,  in 
quibus  personales  citationes  sunt  decretae,  in  statu,  in  quo  sunt,  apud  sedem  ipsam, 
absque  personali  citatione,  remaneant; 

Et  monendae,1  in  quibus  alterarti  partium  personaliter  citari  concedetur,  in  par 
tibus  citramarinis,  Brugis  videlicet,  Turnacensi  dioecesi,  vel  aliis  locis,  eisdem  An- 
glicis  tutis  et  Angliae  vicinis,  committantur. 

Quodque,  si  actores,  absque  personali  citatione,  apud  sedem  praedictam  litigare 
velint,  id  eis  liceat,  prout  justitia  suadebit. 

Et  insuper  volumus  quod,  si  infra  hujusmodi  triennium  pax  inter  dictos  Reges, 
quod  concedat  Altissimus,  firmata  fuerit,  et  in  ipsorum  regnis  publice  proclamata, 
cesset  praesens  privilegium  eo  ipso. 

Nulli  ergo  omnino  homini  liceat  hanc  paginam  nostrae  concessionis  et  voluntatis 
infringere,  vel  ei,  ausu  temerario,  contraire; 

Si  quis  autem  hoc  attemptare  praesumpserit,  indignationem  Omnipotentis  Dei, 
et  beatorum  Petri  et  Pauli  Apostolorum  eius,  se  noverit  incursurum. 

Data  apud  Villam  Novam  Avinionensis  dioecesis,  kal.  Septembris,  pontificatus 
nostri  anno  quinto. 

* 

*  * 

Gregorius  episcopus, servus  servorum  Dei,  venerabilibus  fratribus,  Cantuariensi 
et  Eboracensi  archiepiscopis,  eorumque  suffraganeis,  salutem  et  apostolicam  benedi- 
etionem. 

Nuper  ad  nostrum  pervenit  auditum  quod  aedificia  quamplurium  canonicatuum 
et  praebendarum,  dignitatum,  personatuum,  officiorum,  parochialium  ecclesiarum,  et 
aliorum  beneficiorum  ecclesiasticorum,  quae  nonnulli  ex  venerabilibus  fratribus 
nostris  sanctae  Romanae  ecclesiae  cardinalibus  in  vestris  civitatibus  et  dioecesibus 
obtinent,  ob  defectum  reparationum  minantur  ruinam,  et  de  ipsorum  aedificiorum 
totali  destructione  timetur,  nisi  in  hiis  provideatur  de  remedio  oportuno  : 


144  Concordati  di  Costanza  a.  1418 

Quocirca  fratemitati  vestràe  per  apostolica  scripta  committimus  et  mandamus, 
quatinus  vestrum  singuli,  in  vestris  civitatibus  et  dioecesibus,  vocatis  procuratoribus 
dictorum  cardinalium,  hujusmodi  beneficia  obtinentium,  et  aliis  qui  fuerint  evocandi, 
super  praemissis  reparationibus  quod  justum  fuerit,  simpliciter  et  de  plano  et  sine 
strepitìi  et  figura  judicii,  appellatione  remota,  auctoritate  apostolica  decernatis; 

Facientes  quod  decreveritis  per  censuram  ecclesiasticam  firmiter  observari. 

Testes  autem,  qui  fuerint  nominati,  si  se  gratia,  odio,  vel  timore  subtraxerint, 
censura  simili,  appellatione  cessante,  compellatis  ventati  testimonium  perhibere. 

Et  insuper  de  reparationibus  praedictorum  aedificiorum,  quae  in  antea  immine- 
bunt,  faciendis,  hujusmodi  procuratores  dictorum  cardinalium  ad  eas  faciendas,  prout 
justum  fuerit,  appellatione  remota,  praedicta  auctoritate,  consimili  censura,  compel- 
latis, non  obstantibus  si  eisdem  procuratoribus,  vel  quibusvis  aliis,  communiter  vel 
divisim,  a  praedicta  sit  sede  indultum  quod  interdici,  suspendi,  vel  exeommunicari 
non  possint  per  literas  apostolicas,  non  facientes  plenam  et  expressam,  ac  de  verbo 
ad  verbum,  de  indulto  hujusmodi  mentionem;  praesentibus  post  triennium  minime 
valituris. 

Data  apud  Villam  Novam  Avinionensis  dioecesis,  kal.  Septembris,  pontificatùs 
nostri  anno  quinto. 

Da  Th.  Rymer,  Foedera  accuranttbus  J.  Calf.y  et  Fr.  Holbrooke  III,  n,  Londini  1830, 
1037-1039,  ma  adottata  in  qualche  punto  la  ragionevole  interpunzione  della  ed.  sec.  studio 
G.  Holmes  VII,  Londini  1728,  83-87. 


XXVI. 
CONCORDATI    DI    COSTANZA. 

1418. 
1.  -  Colla  Spagna. 

Universis  et  singulis  Joannes  miseratione  divina  episcopus  Ostiensis,  sanctae 
Romanae  ecclesiae  cardinalis  et  vice-cancillarius,  salutem  in  Domino,  et  '  praesen- 
tibus fidem  indubiam  adhibere.  Si2  juxta  laudabilem  antiquorum  sententiam  et  pro- 
vidum  sapicntum  consilium  dignum  est,  ea  quae  majorum  consultissima  providentia 
in  subditorum  gratiam  et  commoda  geruntur  scripturae  testimonio  redigere;  dignum 
per  consequens  est  et  rationi  consentaneum  ut  adeo  nota  fiat  eorum  veritas  quod 
inde,  nec  desit  pacificis  opportuna  provisio,  nec  usquam  perversis  sub  ignorantia 
variandi  suprema :|  facilitas  relinquatur.  Cum  itaque  nuper  inter  Sanctissimum  in 
Christo  Patrem  et  Dominum  nostrum  Dominum  Martinum  divina  providentia  Papam 
quintum,  et  revcrendos  Patres  praelatos,  nec  non  egregios  et  circumspectos  viros  amba- 


1 1  i  v,.\    .  in  Domino.  El    . 

in idhibere  si  •. 

V.  i  i  om  oi.i  in  colla  Frani  ia  e  colla  Gì  rmania  (qui  sotto,  n.  2,  3). 


a.  1418  Concordati  di  Costanza  14.~> 

sciatores,  procuratores,  doctores  et  magistros,  caeterosque  venerabilem  nationem 
Hispanicam  in  generali  Constantiensi  concilio  repraesentantes  et  facientes  nonnulla 
capitula  concordata  et  ab  utraque  parte  sponte  subscripta,  necnon  de  dicti  domini 
nostri  Papae  mandato  in  libro  Cancellariae  sanctae  Romanae  ecclesiae,  in  quo  Roma- 
norum  Pontificum  constitutiones  solent  conscribi  ad  tilt uram  rei  certitudinem,  nobis 
operam  dante,  prout  ad  nostrum  spectat  officium,  conscripta  fuerunt,  adjecto  quod 
sub  nostrarum  litterarum  testimonio  indigens  quisque  sibi  testimonium  sumere  valeat 
in  toto  vel  in  ea  parte  qua  indigeret  eorumdem.  Nos  ad  reverendorum,  spectabilium 
et  circumspectorum  Patrum  et  dominorum  ambasciatorum  et  oratorum  serenissimi 
Principis  domini  Joannis  regis  Castellae  instantiam  capitula  hujusmodi  sicut  praefer- 
tur1  concordata  et  sponte  suscepta  ex  integro  ex  libro  praedicto  de  verbo  ad 
verbum  transcribi  fideliter  et  praesentibus  annotati  tecimus,  quorum  tenor  sequitur 
in   hunc    modum  : 

De  mimerò  et  qualitate  dominorum  cardinalinm. 

Statuimus  ut  deinceps  numerus  Cardinalium  sanctae  Romanae  ecclesiae  adeo 
sit  moderatus  quod-  nec  sit  gravis  ecclesiae,  nec  superflua  numerositate  vilescat,  qui 
de  omnibus  partibus  christianitatis  proportionaliter  quantum  lied  poterit  assumantur, 
ut  notitia  causarum  et  negotiorum  in  Ecclesia  emergentium  facilius  haberi  possit,  et 
aequalitas  regionum  in  honoribus  ecclesiasticis  observetur,  sic  tamen  quod  numerum 
viginti  quatuor  non  excedant;  sint  autem  viri  in  scientia,  moribus,  et  rerum  expe- 
rientia  excellentes,  doctores  in  theologia  aut  in  jure  canonico  vel  civili,  praeter 
admodum  paucos  qui  de  stirpe  regia  vel  ducali,  aut  magni  principis  oriundi  existant, 
in  quibus  competens  litteratura  sufficiat;  non  fratres  aut  nepotes  ex  fratre  vel  sorore 
alicujus  cardinalis  viventis,  nec  de  uno  ordine  mendicantium  ultra  unum,  nec  cor- 
pore  vitiati,  nec  alicujus  criminis  aut  infamiae  nota  respersi,  nec  fiat  eorum  electio 
per  auricularia  vota  solummodo,  sed  etiam  cum  Consilio  cardinalium  collegialiter,  3 
sicut  in  promotionibus  episcoporum  fieri  consuevit,  qui  modus  etiam  observetur 
quando  aliquis  ex  cardinalibus  in  episcopum  assumetur.  Nisi  dominus  noster  prò 
utilitate  ecclesiae  et  de  Consilio  majoris  partis  cardinalium  aliter  usque  ad  duos  prò 
semel  dumtaxat  duxerit  providendum. 

De  reservationc  et  collatione  benefìciornm. 

Sanctissimus  dominus  noster  Papa  Martinus  Quintus  super  provisionibus  eccle- 
siarum,  monasteriorum,  ac  beneficiorum  saecularium  et  regularium  quorumcumque 
non  utetur  aliis  reservationibus  quam  juriscripti  et  constitutionis  Execrabilis,  et  Ad 
regimen  ecclesiae,  modilkatae i  ut  sequitur  :  Ad  regimen  ecclesiae  generalis  quamquam 
immeriti  superna  disposinone  vocati  '  in  nostris  desideriis  gerimus,  ut  debemus,  quod 


1  Tejada:  cprofertur   . 

-  Tejada  :  »  qui  ». 

■  Tejada  :  «  collegiatur  ». 

4  Tejada  om. 

6  11  Ood.  Palat.  647  qui  reca:  etc.  prout  in  reformacione  germanice  et  gallicane  nacionum  prescriptum  est  usque 
ad  illas  dictiones  circa  fìnem  positas  scilicet  "  dicto  quinquennio  durante  „  |\.  p.  147,  l.  15  s.t.  Et  pust  hoc  sequitur: 
"Alias  antem consti tuciones ,,    ,  etc,  Cosi  anche  il  Coti.   Vatic.  2665. 


Ub  Concordali  dì  Costanza  a.  1418 

per  nostrae  diligentiae  studium  ad  quarumlibet  ecclesiarum  et  monasteriorum  regi- 
mina  et  alia  beneficia  ecclesiastica  juxta  divinum  beneplacitum  et  nostrae  intentionis 
attedimi  viri  assumantur  idonei  qui  praesint  et  prosint  committendis  eis  ecclesiis, 
monasteriis  et  beneficiis  praelibatis.  Praemissorum  namque  consideratione  inducti  et 
suadentibus  nobis  aliis  rationabilibus  causis  nonnullorum  praedecessorum  nostrorum 
romanorum  pontincum  vestigiis  inhaerentes  omnes  patriarchales,  archiepiscopales, 
episcopales  ecclesias,  monasteria,  prioratus,  dignìtates,  personatus,  et  officia,  necnon 
canonicatus  et  praebendas  et  ecclesias  ceteraque  beneficia  ecclesiastica,  cum  cura 
vel  sine  cura,  saecularia  et  regularia  quaecumque  et  qualiacumque  fuerint,  etiam 
si  ad  illa  personae  consueverint,  vel  debuerint  per  electionem  vel  quemvis  alium 
modum  assumi,  nunc  apud  sedem  apostolicam  quocumque  modo  vacantia  et  in  poste- 
rum  vacatura,  nec  non  per  depositionem  vel  privationem  seu  translationem  per  Nos 
seu  auctoritate  nostra  factas  et  in  antea  faciendas  ubilibet.  Nec  non  ad  quae  aliqui 
in  concordia,  seu  discordia  electi  vel  postulati  fuerint,  quorum  electio  cassata  seu 
postulatio  '  repulsa  vel  per  eos  facta  renuntiatio  et  admissa  auctoritate  nostra  exti- 
terit,  seu  quorum  electorum  vel  postulatorum  et  in  antea  eligendorum  seu  postulando- 
rum  electionem  cassati  vel  postulationem  repelli  aut  renuntiationem  admitti  per  Nos 
vel  auctoritate  nostra  contigerit  apud  sedem  apostolicam  vel  alibi  ubicumque  etiam  per 
obitum  cardinalium  ejusdem  romanae  ecclesiae  ac  officiariorum  dictae  sedis  quamdiu 
ipsa  officia  actualiter  tenebunt,  videlicet  vice-cancellarii,  camerarii,  septem  nota- 
riorum,  auditoris  litterarum  contradictarum  et  apostolici  palatii-  causarum  audito- 
rum,  correctoris,3  centum  et  unius  scriptorum  litterarum  apostolicarum,  et  viginti 
quatuor  poenitentiariae  praefatae  Sedis  et  viginti  quinque  abbreviatorum.  Nec  non 
verorum  commensalium  nostrorum,  et  aliorum  viginti  quinque  Cappellanorum  sedis 
ejusdem  in  pitaffio  descriptorum  ;  et  etiam  quorumcumque  legatorum  seu  collectorum 
in  terris  romanae  ecclesiae,  rectorum  et  thesaurariorum  seu  missorum  hactenus  vel 
deputandorum  seu  mitfendorum  in  posterum  vacantia  et  in  antea  vacatura,  ubicum- 
que dictos  legatos  vel  collectores  seu  rectores  aut  thesaurarios  ante  quam  ad  roma- 
nam  curiam  redierint  seu  venerint  rebus  eximi  contigerit  ab  humanis.  Nec  non  quo-' 
rumlibet  prò  quibuscumque  negbtiis  ad  romanam  curiam  venientium  vel  recedentium 
ab  eadem,  si  in  locis  a  dieta  curia  ultra  duas  dietas  legales  non  distantibus  jam  forsan 
obierint,  vel  eos  in  antea  transire  de  hac  luce  contigerit.  Etiam  simili  modo  quorum- 
cumque curialium  peregrinationis,  infirmitatis  aut  recreationis  seu  alia  quacumque 
causa  ad  quaevis  loca  secedentium, 4  si  antequam  ad  dictam  curiam  redierint  in  locis 
ultra  duas  dietas  ab  eadem  curia  ut  praemittitur  non  remotis,  dummodo  eorum  pro- 
prium  domicilium  non  existat  jam  forsan  decesserint  vel  in  posterum  eos  contigerit 
de  medio  submoveri,  nunc  per  obitum  hujusmodi  vacantia  vel  in  posterum  vacatura. 
Rursus  monasteria,  prioratus,  decanatus,  dignitates,  personatus,  administrationes, 
officia,  canonicatus,  praebendas  et  ecclesias,  ceteraque  beneficia  ecclesiastica  saecu- 
laria et  regularia  cum  cura  vel  sine  cura,  quaecumque  et  qualiacumque  fuerint, 
etiam  si  ad  illa  consueverint  vel  debuerint  per  electionem  et  quemvis  alium  modum 

1  Tfjapa  om. 

•  palatii,  causarum   . 

I  bjada,  ma  dovrà        rrectoi  um 

1    1  haiia        dei  edi  unum    . 


a.  1418  Concordati  <li  Costanza  147 


assumi  quae  promoti  '  per  nos  vel  auctoritate  nostra  ad  patriarchalium,  archiepisco- 
palium  et  episcopalium  ecclesiarum,  nec  non  monasteriorum  regimina  obtinebant 
tempore  promotionum  de  ipsis  factarum  nunc  quocumque  modo  vacantia  seu  in 
posterum  cacatura.  Nec  non  etiam  quae  per  assecutionem  pacitìcam  quorumcumque 
prioratuum,  personatuum,  officiorum,  canonicatuum,  praebendarum  ecclesiarum  et 
benefìciorum  aliorum  per  Nos  seu  auctoritate  nostrarum  litterarum  immediate  colla- 
torum  seu  conferendorum,  praeter  quam  si  virtute  gratiae  expectativae  assecutio 
fiat,  nunc  vacantia  et  in  antea  vacatura  piena  sub  praemissis  omnibus  et  singulis 
cum  fratrìbus  nostris'-'  collatione  praehabita  et  matura  deliberatione  secuta  ordina- 
tioni,  dispositioni  ac  provisioni  nostrae  usque  ad  quinquenium  de  ipsorum  fratrum 
nostrorum  Consilio  auctoritate  apostolica  reservamus,  decernentes.ex  nunc  irritum 
et  inane  si  secus  super  praemissis  et  quolibet  eorumdem  per  quoscumque  quavis  aucto- 
ritate scienter  vel  ignoranter  contigerit  attemptari.  Non  obstantibus  quibuscumque 
consuetudinibus  a  praedecessoribus  nostris  romanis  pontificibus  editis  quatenus  obsi- 
stere  possent  super  enarratis  articulis  vel  alicui  seu  aliquibus  eorum  dicto  quinquenio 
durante.  Alias  autem  constitutiones  et  reservationes  contrarias  per  Nos  factas  seu3 
in  cancellaria  servati  mandatas  quoad  beneficia  in  futurum  vacatura  revocantes. 
In  caeteris  vero  ecclesiis  et  abbatiis  fient  electiones  canonicae.  De  abbatiis  autem 
sedi  apostolicae  immediate  non4  subjectis  quorum  fructus  secundum  taxationem 
decimae  centum  librarum  turonensium  parvorunr'  valorem  annuum6  non  excedunt 
fiant  confirmationes  aut  provisiones  canonicae  per  illos  ad  quos  alias  pertinet,  nec 
communia  seu  :  minuta  servitia  prò  eis  solvantur.  De  abbatiis  vero  excedentibus 
summas  praedictas,  nec  non  cathedralibus  ecclesiis  electiones  ad  sedem  aposto- 
licam  deferantur,8  quas  ad  tempus  constitutum  in  constitutione  Nicolai  tertii  quae 
incipit  Cupientes  Papa  expectet;  quo  facto  si  non  fuerint  praesentatae  vel  si  prae- 
sentatae  minus  canonicae  fuerint,  Papa  provideat;  si  vero  canonicae  fuerint,  Papa9 
eas  confirmet  nisi  ex  causa  rationabili  et  de  fratrum  Consilio  aliter  duxerit  provi- 
dendum.  Proviso  quod,1"  confirmati  ac  provisi  per  Papam"  nihilominus  metropolitano 
et  aliis  praestent  debita  juramenta,  et  alia  ad  quae  de  jure  vel  consuetudine  tenentur. 
De  ceteris  autem  beneficiis  salvis1-'  reservationibus  jam  dictis,  majoribus  dignitatibus 
post  pontificalem  in  cathedralibus  et  principalibus  in  collegiatis  et  in  prioratibus, 
decanat'ibus  seu  praeposituris  conventualibus  habentibus  numerum  decem  religio- 
sorum  aut  supra  jure  ordinario  provideatur  per  praelatos  et  alios  provisores  infe- 
riores  1:ì  ad  quos  alias  pertinet,  nec  computentur  in  turno  seu  vice  eorum.  De  aliis 

1  Tejada:      promitti    . 

-  Tejada:  ■•  nostri  Ini-     : 

3  1  Codici  Vaticani:     -ed  ». 

■  I  Cottici  Vaticani  om. 

■  Tejada  :     [priorum)  ». 

0  Tejada  :  «  omnium    . 

:  Cod   Palai.  C47  :     aut  •. 

1  li    un       electionibus  ad  sedem  apostohcam  dcfertur». 
'  Cod.  Palai.  647  om.     provideat-Papa  •' 

l"  Tejada:   «  Provisique  ». 
11  Cod.  Palai.  647  :  «ipsum  ». 
'-  Tejada       aliis  ». 
"  Cod.  Palai   647  oro 


148  Concordati  di  Costanza  a.  1418 


quibusi  umque  dignitatibus,  officiis  et  beneficiis  medietas  sit  in  disposinone  Papae, 
alia  medietas  in  dispositene  collatorum  patronorum,  ac  instituentium  ordinariorum 
seu  provisorum,  et  alternatis  vicibus  unum  cedat  apostolico,  et  aliud  eollatori  patrono 
aut  provisori;  ita  quod  per  quamcumque  '  reservationem  seu  affectionem  '-'  aut  prae- 
rogativas  ultra  pracdictas  vel  alias  dispositiones  apostolicas  seu  gratias  expectativas 
non  fiat  collatori  patrono  vel  provisori  praejudicium  in  dieta  medietate.  Ubi  autem 
in  his  quae  cadent  sub  expectativis  non  apparet  aliquis  expectativus  intra  mensem 
legitime  acceptans  et  provisus,  intra  tres  menses  collatorem  seu  ejus  vicarium  certi- 
licans  a  die  notae  vacationis  in  loco  beneficii,  is  ad  quem  pertinet  conferat  seu 
disponat,  nec  ei  computetur  in  sua  vice.  Item  beneficia  vacantia  per  resignationem 
simplicem,  non  cadent3  sub  expectativis  et  ista  et  illa  quae  ex  causa  permutationis 
conferentur  neutri  parti  computentur. 

De  annatis  et  communibus  servitiis. 

De  ecclesiis  et  monasteriis  virorum  dumtaxat  vacantibus  et  vacaturis  sol- 
vantur  prò  fructibus  primi  anni  a  die  vacationis  summae  pecuniae  in  libris  camerae 
apostolicae  taxatae  quae  communia  servitia  nuncupantur,  si  quae  vero  excessive 
taxatae  sint  juste  retaxentur,  et  providebitur 4  specialiter  in  gravatis  regionibus 
secundum  qualitatem  rerum,  temporum  et  regionum  ne  nimium  pruegraventur,  ad 
quod  dabuntur  commissarii  qui  diligenter  requirant  et  retaxent;  taxae  autem  prae- 
dictae  prò  media  parte  infra  annum  a  die  habitae  possessionis  pacificae  totius  vel 
majoris  partis  solvantur,  et  prò  media  parte  alia  infra  sequentem  annum  ;  et  si  infra 
illud  tempus  bis  vel  pluries  vacaverit,  semel  tantum  solvetur,  nec  debitum  hujus- 
modi  in  successorem  in  ecclesia  vel  monasterio  transeat.  De  ceteris  autem  dignita- 
tibus, personatibus,  officiis  et  beneficiis  saecularibus  et  regularibus  quibuscumque 
quae  auctoritaté  sedis  apostolicae  conferentur/'  vel  providebitur  de  iisdem  praeter 
quam  vigore  gratiarum  expectativarum  aut  causa  permutationis  solvetur '•  annata 
juxta  dispositionem  Extravagantis  Siiscepti  regiminis  infra  annum,  et  debitum  hujus- 
modi  in  successorem  in  beneficio  non  transeat.  De  beneficiis  quae  valorem  viginti 
quatuor  florenorum  de  camera  non  excedunt  nihil  solvatur,  nec  de  collatis7  per  ordi- 
narium,  debitis  omnibus  praeteriti  temporis  usque  ad  assumptionem  domini  nostri 
communium  servitiorum  et  annatarum  prò  medietate  relaxatis,  solventibus  aliam 
medietatem  infra  sex  menses  a  die  publicationis.  Item  non  intendit  dominus  noster, 
nec  vult  quod  gratiae  expectativae  se  extendant  ullo  modo  ad  officia  claustralia 
quorum  fructus,  etc,  quadringentarum  librarum  turonensium  valorem  annuum  non 
excedunt,  nec  etiam  ad  hospitalia,  xenodochia,  eleemosynarias  vel  leprosarias,  nec 
computentur  in  turno  seu  vice  collatorum  aut  provisorum. 


'  Tfiaoa:  «  itaque  per  quamquam 
I  i  iaI'.i        assi vtiiim  m  ■. 
DA:   ■  Milani  .. 
'  'hit.  647  :      pi 
ilal.  647.  •  conferafltur  ■ 
'   Ci/,  l'alni.  i>47 :  •  solvatur». 


a.  141*  Concordati  di  Costanza  149 


De  causis  in  curia  romana  tractandis  vel  non. 

Causae  quae  ad  forum  ccclesiasticum  de  jure  vel  consuetudine  non  pertinent, 
per  curiam  romanam  non  recipiantur  de  illis  cognoscendo  in  ipsa  vel  extra  com- 
mittendo,  nisi  de  consensu  partium;  quae  vero  ad  forum  ecclesiasticum,  ut  prae- 
mittitur,  pertinent,  et  de  jure  sunt  per  appellationem  aut  alias  ad  romanam  curiam 
legitime  devolutae  aut  de  sua  natura  in  illa  curia  tractandae,  tractentur  in  ea, 
caeterae  committantur  in  partibus,  nisi  forte  prò  causarum  aut  personarum  quali- 
tate  illas  tractare  in  curia  expediret  prò  justitia  consequenda,  vel  de  partium  con- 
sensu, tractarentur  in  curia.  Matrimoniales  tamen  causae1  in  prima  instantia  praeter2 
per  appellationem  non  committentur :;  in  curia,  nisi  in  casibus  proxime  dictis.  Itcm 
ad  refroenandum  appellationcs  frustratorias  quae  ante  definitivas  sententias  inter- 
ponuntur,  ordinamus  quod  injuste  seu  frivole  appellantcs  ab  interlocutoria  ultra 
condemnationem  expensarum,  damnorum  et  interesse  quindecim  florenorum,  si 
appellano  interponatur  in  curia,  et  in  viginti  si  de  partibus  ad  curiam  parti  appel- 
latae  contempnetur,  et  quod  super  eadem  interlocutoria  vel  gravamine  secundo 
appellare  non  liceat  nisi  haberent  vim  deffinitivae. 

De  commendis. 

Ordinat  idem  dominus  noster  Papa  quod  in  posterum  monasteria  aut  magni 
prioratus  conventuales,  quae  vel  qui  consueverunt  habere  octo  religiosos  in  con- 
ventu,  officia  claustralia,  dignitates  majores  post  pontificales  nulli  praelato  etiam 
Cardinali  dentur  in  titulum  seu  commendam  nisi  propter  urgentem  necessitatem 
ad  succurrendum  capiti  scilicet  Ecclesiae  vel  monasterio  superiori  de  membris 
Papa4  aliter  censeret  faciendum.  Idem  de  hospitalibus,  zenodochiis  et  leprosariis. 
Idem  de  beneficiis  non  ascendentibus  valorem  quinquaginta  florenorum  oneribus 
supportatis.  '  Una  autem  ecclesia  etiam  metropolitana  uni  cardinali  vel  Patriarchae 
credi"  poterit  provisionem  aliam  non  habenti  sufficientem.  Ubi  vero  aliqui  praelati 
essent  expulsi  sine  culpa  sua  a  praelaturis  suis  vel  adeo  diminuti  quod  non  pos- 
sent  commode  "  vivere  tunc  Papa  eis  rationaliter  provideat. 

De  indulgentiis. 

Circa  articulum  indulgentiarum  habita  deliberatione  matura  nihil  intendimus 
circa  eas  innovare  seu  ordinare. 

Item  sanctissimus  dominus  noster  et  venerabilis  Natio  Hispanica  voluerunt  et 
protestati  sunt  quod  per  ordinationem  ets  observantiam  omnium  et  singulorum  prae- 
missorum  nullum  jus  novum  alicui  eorum  quaeratur,  aut  praejudicium  aliquod  eis 
vel  alteri  ipsorum  generetur,  ut  auctoritate  apostolica  et  suprema  potestate  semper 

1  Cod.  Paint.  647  om.  •  consequenda-causae  •! 
-  Cod.  Paini.  647  om. 

■  Cod.  Palai.  647:  «  cummittantur  •. 

■  Tejada:   «  et  membris,  nisi  Papa    . 

5  Cod.   Vhidob.  om.  «  leprosariis-oneribus  ». 
<■  Cod.   Palai.  647:     comedi    . 
:  Cod.  Palai.  647:  ■omnimode». 
1  I  Codili  Vaticani:  »  <•<  u  ». 


150  Concordati  di  Costanza  a.  1418 

salvis1  atque  illibati»  remanentibus,  salvis  capitulis  Narbonensibus  et  decretis  illa 
i  oncernentibus  ipsa  -  venerabilis :1  natio  sub  apostolica  protectione  et  paterno  regi- 
mine Sanctissimi*  domini  nostri  immunitatibus  atque  privilegiis  suis  salvis  tranquil- 
lam  agens  vitam,  liberius  Deor>  possit  famulari,  semper  parata  ad  devota  obsequia 
ipsius  domini  nostri;  et  quod  sic  tolerentur  usque  ad  quinquennium  proximum  dum- 
taxat.  Et  cuilibet  volenti  habere  capitula  praedicta  vel  aliquod  eorum  in  forma 
authentica  et  sub  sigillo  domini  vicecancellarii  dentur  taliter  quod  fidem  facere 
possint  in  judicio  quocumque  et  extra,  et  expedientur 6  litterae  gratis. 

Haec  itaque  universitati  vestrae  tenore  praesentium  firmiter  attestantes  easdem  '• 
nostras  praesentes  litteras  in  horum  fidem  et  testimonium  praefatis  ambasciatoribus 
et  oratoribus  concessimus  nostri  sigilli  munimine  roboratas.  Datum  Constantiae  pro- 
vintiae  Maguntinae  in  domo  habitationis  nostrae  sub  anno  a  nativitate  Domini  mil- 
lesimo quadringentesimo  decimo  octavo.  Indictione  undecima,  die  vero  tertia  decima 
mensis  Maii,  pontificatus  dicti  domini  nostri  Papae  anno  primo. 

Da  J.  Tejada  y  Ramiro,  Coleccion  completa  de  concordatos  espaùoles  [Coleccion  de 
cdnones  y  de  todos  los  concilios  de  la  Iglesia  de  Espana y  de  America  T.  VII)  Madrid  1862, 
9-16,  collazionati  il  Cod.  Palai,  lat.  647,  f.  120v-122v  e  il  Cod.  Vatic.  lai.  2665,  f.  146  (Biblioteca 
Vaticina),  che  contiene  soltanto  i  paragrafi  sui  Cardinali  e  sulle  indulgenze.  In  fine  di 
ambo  i  codici,  che  non  danno  al  principio  e  alla  fine  (ma  v.  n.  1  di  p.  151)  la  lettera  del  vice- 
cancelliere, cardinale  Giovanni  d'Ostia,  premessa  la  notizia:  «  Collacio  facta  per  me  Iohan- 
nem  Fernandi  Archidiaconum  de  Grado  cum  originali  copia  subscripta  manu  propria 
domini  patriarche  constantinopolitani  »,  è  detto  che  furono  -  Lecte  et  publicate  Gebennis  in 
audientia  publica  literarum  contradictarum  »  il  venerdì  17  giugno.  Fu  tenuto  conto  di 
quanto  comunica  A.  Chroust  in  Deutsche  Zeitschri/t  /tir  Geschichtswissenschaft  di  L. 
Quidde  IV  (1890),  10  s.,  dal  Cod.  Vindob.  lat.  5474. 

2.  -  Colla  Francia. 

Copia  certarum  Coustitutiouiun,  in  Concilio  generali  Constautiensi  factarum,  quae 
fuerunt  praesentatae  in  curia  Parlamenti  regi/'  Parisiensis,  per  dominimi  Mar- 
tin uni  Episcopum  Atrebatensem,  anno  Domini MCCCCXVIII.  die  X.  Mensis  /unii; 
sed  non  acceptatae  per  eantdem  curiam. 

Universis  et  singulis,  Joannes  miseratione  divina  episcopus  Hostiensis,  S.  R.  E. 
cardinalis  et  vicecancellarius,  salutem  in  Domino,  et  praesentibus  fidem  indubiam 
adhibere.  Si  iuxta  laudabilem  antiquorum  sententiam  et  providum  sapientum  Con- 
silium,  dignum  est  ea  quae  in  majorum  consultissima  providentia  in  subjectorum 
gratiam  et  commoda  geruntur,  scripturae  testimonio  redigere;  dignum  est  per  conse- 
quens  et  rationi  consentaneum,  ut  adeo  nota  fiat  ecclesiae  eorum  veritas,  quod  inde 

1  1  Codici  Vaticani  om. 

'-Tejada:  concernentibus.  Ipsa».  Cod.  Vindob.:  ut  auctoritate  et  ap.  —  et  illibatis  remanentibus  caoitulia 
Narbunncnsibus  >. 

1  Codici  Vaticani:     universalis    ! 

'  I  Lodin  Vaticani  om. 

>  .  vitam  liberius,  Deo   .  I  Codici  Vaticani  :     liberati)  >. 

1  I  Codici  Vaticani:     expediantur  ». 

7  Tejada  inveci   .li  «easdem     ba  dei  punti:  v.  i  concordati  colla  Francia  <■  coll'Inghilterra  (tjui  sotto,  n.  2, 4), 


a.  1418  Concordati  di  Costanza  151 

nec  desit  pacificis  opportuna  provisio,  nec  usquequaque  perversis  sub  ignorantia 
variandi  supina  facilitas  relinquatur.1  L'uni  itaque  nuper  inter  sanctissimum  in  Christo 
patrem  et  dominum  nostrum,  dominum  Martinum,  divina  providentia  Papam  V.  et  reve- 
rendos  patres,  praelatos,  necnon  egregios  et  circumspectos  viros,  ambasciatores, 
procuratores,  doctores  et  magistros,  ceterosque,  venerabilem  nationem  Gallicanam 
in  generali  Concilio  Constantiensi  repraesentantes  et  facientes,  nonnulla  capitala  con- 
cordata, et  ab  utraque  parte  sponte  suscepta;  necnon  de  dicti  domini  nostri  Papae 
mandato  in  libro  cancellariae  sanctae  Romanae  ecclesiae,  in  quo  Romanorum  Pon- 
tificum  constitutiones  et  ordinationes  solent  conscribi,  ad  naturarti  rei  certitudinem,-' 
nobis  operam  dante,  prout  ad  nostrum  spectat  officium,  die  XV.  mensis  Aprilis,  Pon- 
tificatus  domini  nostri  Papae  anno  primo  conscripta  fuerunt,  ac  demum  de  simili 
mandato  in  audientia  contradictarum,  die  secunda  mensis  Maii,  anno  quo  supra, 
lecta  et  publicata:  adjectoque  quod  sub  nostrarum  litterarum  testimonio  indigens 
quisque  sibi  testimonium  sumere  valeat,  in  toto,  vel  in  ea  parte,  qua  indigeret 
eorumdem;  nos  ad  reverendi  patris  in  Christo  domini  Martini  episcopi  Atrebatensis 
instantiam,  capitula  hujusmodi,  sicut  praefertur,  concordata  et  sponte  suscepta,  ex 
integro  ex  libro  praedicto  de  verbo  ad  verbum  rideliter  transcribi  et  praesentibus 
annotati  fecimus,  quorum  tenor  sequitur  in  hunc  modum: 

I.  -  De  numero  et  qu alitate  domiiiorum  cardinalium. 

Martinus  etc.  Statuimus,  ut  deinceps  numerus  cardinalium  S.  R.  E.  adeo  sit 
moderatus,  quod  nec  sit  gravis  ecclesiae,  nec  superflua  numerositate  vilescat.  Qui 
de  omnibus  partibus  Christianitatis  proportionaliter,  quantum  fieri  poterit,  assumen- 
tur;  ut  notitia  causarum  et  negotiorum  in  ecclesia  emergentium  facilius  haberi 
possit,  et  aequalitas  regionum  in  honoribus  ecclesiasticis  observetur.  Sic  tamen 
quod  numerum  viginti  quatuor  non  excedat,  nisi  prò  honore  nationum,  quae  cardi- 
nales  non  habent,  unus  vel  duo  prò  semel  de  Consilio  et  assensu  cardinalium  assu- 
mendi  viderentur.  Sint  autem  viri  in  scientia,  moribus,  et  rerum  experientia  excel- 
lentes,  doctores  in  Theologia,  aut  in  iure  canonico,  vel  civili,  praeter  admodum 
paucos,  qui  de  stirpe  regia,  vel  ducali,  aut  magni  principis  oriundi  existant,  in 
quibus  competens  litteratura  sufficiat  :  non  fratres  aut  nepotes  ex  fratre  vel  sorore 
alicujus  cardinalis  viventis:  nec  de  uno  Ordine  Mendicantium,  ultra  unum:  non 
corpore  vitiati,  aut  alicujus  criminis  aut  infamiae  nota  respersi.  Nec  fiat  eorum 
electio  per  auricularia  vota  solummodo,  sed  etiam  cum  Consilio  cardinalium  collc- 
gialiter,  sicut  in  promotionibus  episcoporum  fieri  consuevit.  Qui  modus  etiam  obser- 
vetur, quando  aliquis  ex  cardinalibus  in  episcopum  assumetur:  nisi  dominus  noster 
prò  utilitate  ecclesiae,  et  de  Consilio  majoris  partis  cardinalium  aliter  usque  ad 
duos  prò  semel  dumtaxat  duxerit  providendum.  Die  Lunae  XXI.  Martii,  anno 
Domini  MCCCCXVIII.  in  sessione  generali  sacri  concilii  lecta  et  publicata,  per  orga- 
num  domini  cardinalis  sancti  Marci,  in  ambone.3 


1  Cad.  Palai.  647,  che  (f.  Ili»)  dà  in  forma  impersonale  e  generica  la  dichiarazione  del  cardinale  vice-cancelli 

•  pone  l'iscrizione  nel  libro  della  Cancelleria  ai  5  di  aprile  (cfr.  sopra  1.  10)  ha      voluntas  delinquami      ! 
Cod.  Paia!.  647:  «ad  luturam  rei  memoriam  et  certitudinem». 
Cod.  Palai.  647  <'in.   •  Die  Lunae  -  ambone  >. 


152  Concordati  di  Costanza  a.  1418 


li.  -  De  provisione  ecclesiarum,  monasteriorum,  et  reservationibus  sedis  Apostolicae, 
ac  collationìbus  beneficiorum,  et  gratiis  expectativis:  necnon  de  confirmatione 
electionum. 

Sanctissimus  dominus  noster  Papa  Martinus  V.  super  provisionibus  ecclesiarum, 
monasteriorum,  '  et  beneficiorum  -  quorumcumque,  utetur  i-eservationibus 3  iuris  scri- 
pti et  constitutionis,  Exsecrabilis,  et  Ad  regime»,  modincatae  ut  sequitur: 

«  Ad  regimen  ecclesiae  generalis  quamquam  immeriti  superna  dispositione  vocati, 

gerimus  in  nostris  desideriis,  ut  debemus,  quod  per  nostrae  diligentiae  studium  ad 
«  quarumlibet  ecclesiarum  et  monasteriorum  regimina,  et  alia  beneficia  ecclesiastica 
«  juxta  divinum  beneplacitum  et  nostrae  intentionis  affectum  viri  assumantur  idonei, 
«  qui  prosint  et  praesint  committendis  eis  ecclesiis,  monasteriis,  et  beneficiis  praeli- 

batis.  Praemissorum  nempe  consideratione  inducti,  et  suadentibus  nobis  aliis  ratio- 
«  nabilibus  causis  nonnullorum  praedecessorum  nostrorum  Romanorum  Pontificum 
«  vestigiis  inhaerentes,  omnes  patriarchales,  archiepiscopales,  episcopales  ecclesias, 

monasteria,  prioratus,  dignitates,  personatus  et  officia,  necnon  canonicatus  et  prae- 
«  bendas  ac  ecclesias,  ceteraque  beneficia  ecclesiastica,  cum  cura  vel  sine  cura,  sae- 
«  cularia  et  regularia,  quaecumque  et  qualiacumque  fuerint,  etiamsi  ad  illa  personae 
«  consueverint  vel  debuerint  per  electionem  vel  quemvis  alium  motìum  assumi;  mine  ' 
«  apud  sedem  Apostolicam  quocumque  modo  vacantia,  et  in  posterum  vacatura; 
«  necnon  per  depositionem,  vel  privationem,  seu  translationem,  per  nos  seu  aucto- 
«  ritate  nostra  factas,  et  in  antea  fiendas,  ubilibet  necnon  ad  quae  aliqui  in  con- 
«  cordia  vel  discordia  electi  vel  postulati  fuerint;  quorum  electio  cassata,  seu  postu- 
«  latio  repulsa,  vel  per  eos  facta  renunciatio  et  admissa  auctoritate  nostra  exstiterit, 
«  seu  quorum  electorum  vel  postulatorum,  et  in  antea  eligendorum  vel  postulando- 
«  rum  electionem  cassari,  vel  postulationem  repelli,  aut  renunciationem  admitti  per 
«  nos  vel  auctoritate  nostra  continget,  apud  sedem  Apostolicam,  vel  alibi  ubicumque, 
«  et  etiam  per  obitum  cardinalium  eiusdemRomanae ecclesiae5  velofficiariorum'"'  dictae 
«sedis,  quamdiu  ipsa  officia  actualiter  tenebunt";  videlicet  vicecancellarii,  camerarii, 
><  septem  notariorum,  auditorum  litterarum  contradictarum,  et  Apostolici  palatii  causa- 
«  rum  auditorum,  correctorum,  eentum  et  unius  scriptorum  litterarum  Apostolicarum, 
«  et  XXIV.  poenitentiariae  praefatae  sedis,  et  XXV.  abbreviatorum  sedis  eiusdem  ; 
«  necnon  verorum  commensalium  nostrorum,  et  aliorum  XXV.  capellanorum  sedis 
«  ejusdem,  in  pictacio  descriptorum;  et  etiam  quorumcumque  legatorum  seu  colle- 
«  ctorum,  ac  in  terris  Romanae  ecclesiae  rectorum,  et  thesaurariorum,  aut  missorum 
«  hactenus  deputatorum  seu  deputandorum  aut  mittendorum,  in  posterum  vacantia,  et 
«  in  antea  vacatura;  ubicumque  dictos  legatos  vel  collectores,  seu  rectores  aut  thesaura- 
«  rios,  antequam  ad  Romanam  curiam  redierint  seu  venerint,  rebus  eximi  contigerit  ab 


1  Cod.   Vindob.  l-  Palai.  u47  adii.,     dignitatum  .. 

2  Cod.   Vindob.  e  t'alai.  647  add.  :  •  secnlarium  et  regularium  >. 

l'ala:.  647:  «non  utetur  aliis  reservationibus  qii.im 
•  I.  l'alai.  b47 .  che  "in.      assumi»;  Mansi:  «  lune». 
Ma.ssi  um. 
*  Mansi  :  •  offlciorum  •. 
;  Mansi     ■  tem  banl    . 


».  141K 


(  om  <>> , lati  ili  Costanza  153 


«  humanis:  necnon  quorumlibet  prò  quibuscumquc  ne»otiis  ad  Romanam  curiam 
«  venientium,  vel  etiam  recedentium  ab  eadem,  <i  in  locis  a  dieta  curia  ultra  duas 
«  dietas  legales  non  distantibus  jam  forsan  obierint,  vel  eos  in  antea  transire  de 
«  hac  luce  contigerit.  Ac  etiam  simili   modo  quorumeumque  curialium,  peregrina- 

tionis,  intìrmitatis  aut  recreationis  seu  alia  quacumque  causa  ad  quaevis  loca  sece- 
«■  dentium,  si  antequam  ad  dictam  curiam  redierint,  in  locis  ultra  duas  dietas  ab 
«  eadem  curia,  ut  praemittitur,  non  remotis,  dummodo  eorum  proprium  domicilium 
«non  existat,'  jam  forsan  decesserint,  vel  in  posterum  eos  contigerit  de  medio  sub- 
«  moveri,  nunc  per  obitum  hujusmodi  vacantia  et  in  posterum  vacatura:  rursus 
«  monasteria,  prioratus,  decanatus,  dignitates,  personatus,  administrationes,  officia, 
«  canonicatus,  praebendas  et  ecclesias,  ceteraque  beneficia  ecclesiastica,  saecularia 
«  et  regularia,  cum  cura  vel  sine  cura,  quaecumque  et  qualiacumque  fuerint,  etiamsi 
«  ad  illa  personae  consueverint  seu  debuerint  per  electionem  seu  quemvis  alium 
«  modum  assumi,  quae  promoti  per  nos  vel  auctoritate  nostra  ad  patriarchalium, 
«  archiepiscopalium  vel  episcopalium  ecclesiarum,  necnon  monasteriorum  regimen 
«  obtinebant"  tempore  promotionum  de  ipsis  factarum,  nunc  quocumque  modo  vacan- 
«  tia  seu  in  posterum  vacatura.  Necnon  etiam  quae  per  assecutionem  pacificam  quo 

rumeumque    prioratuum,    personatuum,    officiorum,  canonicatuum,  praebendanim 

ecclesiasticarum  ac  beneficiorum  aliorum,  per  nos  sive  auctoritate  litterarum  nostra- 
«  rum  immediate  collatorum,  seu  conferendorum  in  posterum;  praeterquam  si  virtute 
«  gratiae  exspectativae  assecutio  fiat,  nunc   vacantia  et  in  antea   vacatura  :  piena 

super  praemissis  omnibus  et  singulis  cum  fratribus  nostris  collatione  praehabita, 
«  et  matura  deliberatione  secuta,  ordinationi,  dispositioni,  ac  provisioni  nostrae  usque 
«  ad  quinquennium,  de  ipsorum  fratrum  nostrorum  Consilio,  auctoritate  Apostolica 
«  reservamus.  Decernentes  ex  nunc  irritum  et  inane,  si  secus  super  praemissis  et 
«  quolibet  eorumdem  per  quoscumque  quavis  auctoritate  scienter  vel  ignoranter 
«  contigerit  attentari.  Non  obstantibus  quibuscumque  constitutionibus,  a  praedeces- 
«  soribus  nostris  Romanis  Pontificibus  editis,  quatenus  obsistere  possent  superius 
«  enarratis  articulis,  vel  alicui  seu  aliquibus  eorumdem,  dicto  quinquennio  durante. 
«  Alias  autem  constitutiones  et  reservationes  contrarias  per  nos  factas  seu  in  can- 
«  cellaria  servari  mandatas  revocantes.  Nulli  ergo  hominum  liceat,  etc.  ». 

In  ceteris  vero  ecclesiis  et  abbatiis  fient:l  electiones  canonicae.  De  abbatiis  autem, 
sedi  Apostolicae  non4  immediate  subiectis,  quarum  fructus,  secundum  taxationem 
decimae,  CC.  librarum  Turonensium  parvorum,  in  Italia  vero  et  Hispania,  LX  libra- 
rum  Turonensium  parvorum'  valorem  annuum  non  excedunt,  fiant  conlìrmationes  aut 
provisiones  canonicae  per  illos  ad  quos  alias  pertinet;  nec  communia  nec  minuta 
prò  cis  solventur"  servitia. 

De  abbatiis  vero  excedentibus  summas  praedictas,  necnon  cathedralibus  eccle- 
siis, electiones  ad  sedem  Apostolicam  deferentur, '  quas  ad  tempus  constitutum  in 


Cod.  Falat.  64/  add. 

Massi  :  «  obtinebunl    . 

Cod.  Palai.  647:  .  fiani  .. 

Cod.  Palai.  647  om. 
'  Cod.    Vindob.  e  Cod.  Palai.  647  om.    .in  Italia  -  parvorum    . 
■  Cod.  Palai.  i>47  :  <  solvantur    . 
'  Cod.  Palai.  647:  «  reservantur  ». 


i;, i  Concordali  di  Costanza  a.  1418 

constitutione  Nicolai  III.  quae  incipit,  Cupientes,  Papa  exspectet.  Quo  facto,  si  non 
fuerint  praesentatae  ve!  si  praesentatae,  minus  canonicae  fuerint,  Papa  provideat. 
Si  vero  canonicae  fuerint,  Papa  eas  confìrmet;  nisi  ex  causa  rationabili,  et  de  fra- 
trum  Consilio  aliter  duxerit  providendum:  proviso,  quod  confirmati  et  provisi  per 
Papam,  nihilominus  metropolitanis  et  aliis  praestent  debita  juramenta,  et  alia,  ad 
quae  de  jure  vel  consuetudine  tenentur. 

De  ceteris  autem  beneficiis,  salvis  reservationibus  jam  dictis,  majoribus  digni- 
tatibus  post  Pontificales  in  cathedralibus,  et  principalibus  in  collegiatis,  et  priora- 
tibus,  decanatibus  seu  praeposituris  conventualibus  habentibus  numerum  decem  reli- 
giosorum  '  jure  ordinario  provideatur  per  praelatos,  et  alios  provisores  inferiores, 
ad  quos  alias  pertinet,  nec  computentur  in  turno  seu  vice  eorum. 

De  aliis  quibuscumque  dignitatibus,  officiis,  et  beneficiis  medietas  sit  in  dispo- 
sinone Papae,  alia  medietas  in  dispositione  collatorum,  patronorum,  et  constituen- 
tium2  ordinariorum,  seu  provisorum.  Et  alternatis  vicibus  unum  cedat  Apostolico,  et 
aliud  collatori,  patrono,  aut  provisori.  Ita  quod  per  quamcumque  aliam  '■'  reserva- 
tionem,  seu  affectationem,4  aut  praerogativas,  ultra  praedictas,  vel  alias  dispositiones 
Apostolicas,  seu  gratias  exspectativas,  non  fiat  collatori,  patrono,  vel  provisori,  prae- 
judicium  in  dieta  medietate. 

Ubi  autem  in  his  quae  cadunt5  sub  exspectativis  non  apparerete  aliquis  exspe- 
ctans, 7  infra  mensem  legitime  acceptans,  et  provisus,  intra  tres  menses  collatorem 
seu  vicarium  certificans,  a  die  notae  vacationis  in  loco  beneficii,  is  ad  quem  per- 
tinet, conferat  seu  disponat,  dispositioque  medio8  facta  tempore  valeat,  nec  ei  coiti- 
putetur  in  sua  vice. 

Item,  beneficia  vacantia  per  resignationem  simplkem  non  cadent  sub  exspecta- 
tivis. Et  ista,  et  illa,  quae  ex  causa  permutationis  conferentur,  neutri  parti  compu- 
tentur. Quia  circa  qualitates  graduatorum,  nobiliumque,  et  litteratorum,  ad  effectum 
promotionis  eorum  ad  dignitates,  honores,  et  beneficia  ecclesiastica,  quorum  suffra- 
giis  indigere  noscitur  ecclesia,  nondum  haberi  potuit  plenaria  concordia;  dominus 
noster  cum  deputandis  ad  hoc  per  nationes  singulas,  quantum  fieri  commode  poterit, 
providebit. 

III.  -  De  Annatis. 

Sanctissimus  Dominus  noster,  pensatis  guerrarum  cladibus  atque  variis  dispen- 
diis,  quibus,  proh  dolor!  Regnum  Franciae  his  temporibus  concutitur:  pio  ei  com- 
patiens  affectu,  non  vult  nec  intendit  levari  seu  percipi  ultra  medietatem  fructuum 
primi  anni,  seu  communium  et  minutorum  servitiorum,  ecclesiarum,  seu  abbatiarum, 
quae  in  ipso  regno,  et  provincia  Delphinatus  in  posterum  vacabunt,  usque  ad  quin- 
quennium:  Quam  medietatem  vult  levari  atque  exsolvi  prò  media  parte  infra  octo 

1  Mansi  «mi.     habentibus-religiosorum ». 
■  Coti.  Palai.  647  :  «  inslituencium    . 

l'alai.  u47  ora. 
•  Cori.  Palai.  647:     atfectionem  ». 
»  Coil.  Palai.  647:  •  cadent  ». 
«  Cod.  Palai.  647:  »  appareat  ■. 
T  Cod.  Palai.  647:  »  expectativus  ». 
'  Cod.  l'iilni.  647  om.  •   pone:  ■  tempore  facta». 


a.  141H  Concordati  di  Costanza  155 

menses,  a  die  habitae  possessionis  pacificae  computandos:  prò  alia  vero  medietatc- 
infra  alios  octo  menses  subsequentes.  Et  idem  vult  et  intendit  observari  circa  j.im 
promotos  et  assumptos  a  tempore  assumptionis  ejusdem.  Nec  debitum  ejusmodi  in 
successorem  in  ecclesia  vel  monasterio  transeat.  Si  vero  ecclesia  vel  bis  in  anno 
vacaverit,  vel  pluries;  vult  '  et  ordinat,  quod  non  solvatur  nisi  semel  commune  ser- 
vitium,  sed  nec  etiam  minuta."  De  ceteris  autem  dignitatibus,  personatibus,  et  bene- 
ficus,  saecularibus  et  regularibus  quibuscumque,  quae  auctoritate  sedis  Apostolicae 
conferentur;  praeterquam  vigore  gratiarum  expectativarum,  aut  causa  permutatio- 
nis,  persolvatur  taxa  fructuum  secundum  moderationem  extravagantis,  Suscepti 
regimtnis;  domini  Joannis  papae  XXII.  prò  medietatc  infra  sex  menses,  a  die  pos- 
sessionis pacificae  computandos,  et  prò  medietatc  alia  infra  alios  sex  menses  subse- 
quentes. Et  debitum  huiusmodi  ad  successorem  in  beneficio  non  transeat.  Nec  aliquid 
solvatur  de  beneficio,  quod  valorem  XXIV.  florenorum  non  excedit.  De  monasteriis 
autem  monialium  nihil  penitus  solvatur. 

Quae  omnia  in  praesenti  capitulo  contenta  locum  habeant  prò  tota  natione  Galli- 
cana: excepta  dumtaxat  remissione  communium  et  minutorum  servitiorum.  Debita 
temporis  practeriti  remittuntur  prò  medietate,  solventibus  aliam  medietatem  infra 
sex  menses:  quae  debita  solvantur  collectoribus  in  Galliis;  qui  tamen  non  habeant 
aliquam  coercitionem  nisi  in  Galliis,  ubi  dominus  noster  disponet.3 

Item  non  intendit  dominus  noster,  nec  vull,  quod  gratiae  expectativae  se  exten- 
dant  allo  modo  ad  officia  claustralia,  quorum  fructus  '  quatuor  librarum  Turonen- 
sium  parvorum,  oneribus  supportatis,  valorem  annuum  non  excedunt  ;  nec  etiam  ad 
hospitalia,  xenodochia,  eleemosynaria,  vel  leprosaria.5  Nec  computentur  in  turno  seu 
vice  collatorum  seu  provisorum. 

I\*.  —  De  cansis  in  Romana  curia  tractandis  vel  non. 

Causae  quae  ad  forum  ecclesiasticum  de  jure  vel  consuetudine  non  pertinenl, 
per  curiam  Romanam  non  recipientur,"  de  illis  cognoscendo  in  ipsa,  vel  extra  com- 
mittendo,  nisi  de  consensu  partium.  Quae  vero  ad  forum  ecclesiasticum,  ut  praemit- 
titur,  pertinent,  et  de  jure  sunt  per  appellationem :  aut  aliter  ad  Romanam  curiam 
legitime  devolutae,  aut  de  sui  natura  in  illa  curia  tiactandae,  tractentur  in  illa. 
Ceterae  committantur  in  partibus:  nisi  forte  prò  causarum  aut  prò  personarum 
qualitate  illas  tractare  in  curia  expediret,  prò  justìtìa8  consequenda;  vel  de  partium 
consensu,  in  curia  tractentur.0  Matrimoniales  tamen  causae  in  prima  instantia,  prae- 
terquam per  appellationem,  non  committantur  in  curia,  nisi  in  casibus  prosarne 
dictis. 


1  Cod.    Vuicloh.  e  Palai.  647  :  e  Et  si  bis  aut  pluries  infra  eundem  annum  una  ecclesia  vel   monasterium    vaca- 
lerit,  vult    . 

*  Cod.  Palai.  647  :  «  quod  non  solvatur  commune  servicium  et  minuta  servicia  nisi  semel  ». 

3  Cod.  Palai.  (,47 :     qui  non  habent  aliquam  cohertionem  vel  in  Galliis  dominus  noster  disponet  ». 

4  Cod.  Palai.  647  add.  «  etc.  ». 

Cod,  l'alni.  'i47 :     elemosinarias  vel  leprosarias 
6  Cod.  l'alni.  647:     recipiantur 

;  Cod.  l'alai.  647  .im.     ut  praemmiuir  appi  Uationem  >. 
8  Cod.  Palai.  647  add.      eause    . 
''  Cod.  Palai.  617:     tractarentur    . 


156 


Concordati  di  Costanza  a.  1418 


rtem,  ad  refraenandum  frustratorias  appellationes,  quae  ante  definitivas  senten- 
ti.!- interponuntur,  òrdinamus,  quod  injuste  seu  frivole  appellans  ab  interlocutoria, 
ultra  condemnationem  expensarum,  damnorum  et  '  interesse  in  quindecim  fiorenos, 
si  appellatio  interponatur  in  curia;  et  in  vigiliti  fiorenos,  si  de  partibus  ad  curiam, 
parti  appellanti-  condemnetur  :  et  quod  super  eadem  interlocutoria  vel  gravamine 
secundo  appellare  non  liceat  nisi  haberent  vini  definitivae. J 

V.  —  De  Commciidis. 

Ordinat  idem  dominus  noster,  quod  in  posterum  monasteria,  aut  magni  prio- 
ratus  conventuales,  quae  vel  qui  consueverunt  habere  octo  religiosos  in  convenni, 
officia  claustralia,  dignitates  majores  post  pontificales  in  cathedralibus,  sive  eccle- 
siae  parochiales,  nulli  praelato  etiam  cardinali  dentili-  in  titulum  seu  commendam. 
Nisi  propter  urgenlem  necessitatem,  ad  succurrendum  capiti,4  scilicet  ecclesiae  vel 
monasterii  •"'  superiori,  de  membris  papa  aliud  censeret  faciendum. 

Idem  de1,  hospitalibus,  xenodochiis,  et  leprosariis.  Idem  de  beneficiis  non  ascen- 
dentibus  valorem  quinquaginta  florenorum,  oneribus  supportatis.  Una  autem  ecclesia, 
etiam  metropolitana,  uni  cardinali  vel  patriarchae  concedi  poterit,  provisionem  aliam 
non  habenti  sufneientem.  Ubi  vero  aliqui  praelati  essent  expulsi  sine  culpa  sua  a 
praelaturis  suis,  vel  adeo  diminuti,  quod  non  possent  commode  vivere,  tunc  Papa 
eis  rationabiliter  provideat. 

VI.  —  De  Indulgentiis. 

Circa  articulum  indulgentiarum,  habita  deliberatione  matura  nihil  intendimus 
circa  eas  immutare1  seu  ordinare. 

VII.  —  De  Dispensationibus. 

Ordinat  dominus  noster,  quod  ad  ecclesias  cathedrales,  monasteria,  prioratus 
aut  parochiales  ecclesias,  super  defectu  aetatis  ultra  triennium  nullatenus  dispen- 
sabit,  nisi  forte  in  ecclesiis  cathedralibus  ex  ardua  et  evidenti  causa,  de  Consilio 
cardinalium  seu  majoris  partis  illorum,  videretur  aliter  dispensandum. 

Item,  dominus  noster  in  gravibus  et  arduis  causis  sine  Consilio  cardinalium  non 
intendit  dispensare/ 

Item,  sanctissimus  dominus  noster  et  venerabilis  natio  Gallicana  voluerunt  et 
protestati  sunt,  quod  per  ordinationem  et  observantiam  omnium  et  singulorum 
praemissorum  nullum  jus  novum  alicui  eorum  quaeratur,  aut  praejudicium  aliquod 


1  Mansi  om. 

-  Mansi  ossen  a  i  he  nei  de<  reti  ili  Costanza  era  stalo  detto  «  parli  appellante     e  cosi  ha  anche  il  Coti.  Palat.  647, 

*  Cnti.  l'alni.  647  om.  «  nisi  -  definitivae  .. 
«  Cod   Palat.  617  ora. 

»  Coti.  Palat.  647:     monasterio  ». 

«  Mansi:  •  Item,  de    ,  come  anche  poco  dopo:  «Itera». 
/.  Palat.  647:     innovare  >• 

*  Il  Oh/.   Vindob.  riduce  l'articolo  VII  alla  (orinola:  •  Ordinava  dominus  noster  [quod|  in  gravihus  et   arduis 
c.iusis  Mn<  Consilio  cardinalium  non  intendit  dispensai* 


a.  1418  Concordati  di  Costanza  157 

eis  vel  alteri  ipsorum  generetur.  Ut  auctoritate  Apostolica  et  suprema  potestate 
semper  salvis  et  illibatis  remanentibus,  '  ipsa  venerabilis  natio  sub  Apostolica  pro- 
tezioneJ  et  paterno  regimine  sanctissimi  domini  nostri,  immunitatibus  atque  pri- 
vilegiis  suis  salvis  tranquillam  agens  vitam,  liberius  Deo  possit  familiari  semper 
parata  ad  devota  obsequia  sanctissimi  domini  nostri.  Et  quod3  tolerentur  usque  ad 
quinquennium  proximum  dumtaxat.  Et  cuilibet  volenti  habere  capitola  praedicta 
vel  aliquod  eorum,  in  forma  authentica,  et  sub  sigillo  domini  Vice  cancellarii,  denlur 
taliter,  quod  fidem  facere  possint  in  quocumque  judicio  et  extra  .* 

Haec  itaque  '  universitati  vestrae  tenore  presentium  firmiter  attestantes,  easdem 
nostras  praesentes  litteras  in  eorum  fidem  et  testimonium  praefato  domino  episcopo 
Atrebatensi  concessimus,  sigilli  nostri  munimine  roboratas. 

Datum    et   actum   Constantiae,    provinciae   Moguntinae,   in    domo   habitationis 

nostrae,  die  octava  mensis  Man,  sub  anno  a  Nativitate  Domini  MCCCCXVIII,  etc, 

Pontifìcatus  praedicti. 

Sign.  Bobeunius.  " 

Da  |.  D.  Mansi,  Sacrorum  Conciliorum  nova  et  ampliss.  Collectio  XXVII,  Venetiis 
1784,  1184-1 189,  collazionato  il  Cod.  Palat.  047  Biblioteca  Vaticana,  1.  Ili»'  115':  furono 
notate  le  poche  varianti  del  Cod.  Vindob.  lai.  .',474   date  da  A    Chroust  loe.  cit.  8  s. 

3.  -  Colla  Germania. 

Martini  V.  Papae  et  Gemtanicae  nationis  concordata  in  concilio  Constantiensi. 
Praefatio  ac  testimonium  Joannis  cardinalis  et  vice  cancellarii. 

Ego  Joannes  episcopus  Ostiensis,  S.  R.  E.  Cardinalis  et  vicecancellarius,  infra 
scriptas  constitutiones  et  statuta  transvidi  in  cancellarla,  de  mandato  domini  nostri 
Martini  Papae  V.  die  XV.  mensis  aprilis,  Pontifìcatus  dicti  domini  nostri  Papae  anno 
primo.  Et  in  libro  cancellariae  feci  scribi  de  eodem  mandato.  Et  juxta  cjusdem 
domini  nostri  mandatum  sic  observari  mandavi.  Et  mini1  extrahi  ea  feci  et  mandavi 
per  notarium  subscriptum,  et  in  nane  publicam  et  authenthicam  formam  redigi, 
inserendo  ea  de  verbo  ad  verbum,  prout  in  quaternis  seu  libris  dictae  cancellariae 
originaliter  conscripta  existunt.  Ut  in  quocumque  judicio  et  extra,  tam  in  curia 
Romana,  quam  extra,  fidem  plenariam  faciant,  illisque  stari  debeat  incommutabi- 
liter,  sicut  propriis  originalibus.  Voluit  insuper,  mandavit,  statuit,  et  ordinavit  idem 
dominus  noster  Papa,  quod  omnia  et  singula  hic  subscripta,  firmiter  et  immobiliter 
observentur.  In  quorum  omnium  testimonium  sigillum  meum  cum  notarii  publici  * 
infrascripti  subscriptione  apponi  feci  et  mandavi. 

1  Cod.  Palai.  647  orti.  •  et  illibatis  remanentibus    . 

-  Mansi:      protestatione  >! 

3  Cori.  Palai.  647  add.  •  sk  >. 

'  Cnd.  Palat.  647.  che  uni,  quanto  segue,  add.  ■  Ita  fuit  communi  consensu  concordatum  et  acceptatum  et  inde  ab 
originali  sic  positum  in  mundum  (cod.  ■  modum  ■)  et  collatio  facta.  Io.  Constantinopolitanus  ».  Cosi  anche  Cod.  Vindob. 

s  Mansi:  ■-  ita  ». 

1  II  Mansi  dà  anche  la  variante  «  Lobennius  •  ;  appo  1.  Hartzheim,  Concilia  Germaniae  V.  Coloniae  Aug. 
Agripp.  1763,  732,  pel  concordato  germanico:  ■  Lobenxius». 

:  CosìH.  von  der  Hardt  Magnum  Constantiense  Cime  Munì  I,  Francofurti  et  Lipsiae  10%  s. ,  1055;  Mansi  :     nihil •' 

'  Cosi  von  uer  Hakdt;  Mansi:   •publici    • 


158  Concordati  di  Costanza  a.  1418 


Alia  praefatio,  cut»  simili  testimonio. 
Universi*  et  singulis  Joannes,  etc,  Ut proxime prò  natione  Gallicana.  Cum  itaque 
nuper  inter....  venerabilem  nationem  Germanicam,  etc,  Nos  ad  N.  instantiam,  capi- 
tuia  hujusmodi,  etc' 

I.  -  De  numero  et  qua! itale-  Cardiualinm,  et  eornm  creatione. 

Statuimus  ut  deinceps,  etc,  ut  saprà  ascine  ad  ea  verbo,  in  episcopum  assu- 
metur. :' 

II.  -  De  provisione  ecclesiarum,  monasieriorum,  prioratum,  dignitatum, 
et  aliorum  beneficiorum. 

Sanctissimus,  etc,  ut  supra,  ttsque  ad  ea  verba.  Nulli  ergo  hominum  liceat,  etc.4 
Deinde  seguitar: 

In  ecclesiis  cathedralibus,  et  etiam  in  monasteriis  Apostolicae  Sedi  immediate 
subjectis,  fiant  electiones  canonicae,  quae  ad  Sedem  Apostolicam  deferantur.  Quas 
etiam  ad  tempus  constitutum  in  constitutione  Nicolai  III.  etc.  usque  ad  ea  verba, 
de  jure  vel  consuetudine  tenentur." 

In  monasteriis  autem,  quae  non  sunt  immediate  subjecta  sedi  Apostolicae,  nec 
non  in  aliis  beneficiis  regularibus,  super  quibus  prò  confirmatione  seu  provisione  non 
consuevit  haberi  recursus  ad  Sedem  Apostolicam,  non  teneantur  venire  electi,  seu 
il  li  quibus  providendum  est,  ad  curiam,  ad  habendam  confirmationem  seu  provisio- 
nem.  Nec  etiam'''  beneficia  regularia  cadant  in  gratiis  exspectativis. 

Ubi  autem  in  monasteriis  ad  curiam  Romanam  prò  contìrmatione  venire  vel 
mittere  consueverunt,  ibi  Papa  non  aliter  confìrmet  aut  provideat,  quam  superius 
de  ecclesiis  cathedralibus  est  expressum. 

De  monasteriis  monialium  Papa  non  disponet  nisi  sint  exempta:  et  tunc  per 
commissionem  in  partibus. 

De  ceteris  dignitatibus  et  beneficiis  quibuscumque  saecularibus  et  regularibus, 
vacaturis  ultra  reservationes  jam  dictas;  majoribus  dignitatibus  post  pontificales  in 
cathedralibus,  et  principalibus  in  collegiatis  ecclesiis,  exceptis:  de  quibus  jure  ordi- 
nario provideatur  per  illos  inferiores,  ad  quos  alias  pertinet:  nec  computentur  in 
turno  seu  vice  eorum. 7 

Idem  dominus  noster  ordinat, 8  quod  per  quamcunque  aliam  reservationem,  gra- 
tiam  expectativam,  aut  quamvis  aliam  dispositionem,  sub  quacumque  verborum 
forma  per  eum  aut  ejus  auctoritate  factam  vel  faciendam,  non  velit,  neque  volebat, 


1  Nel  Cod.  Ottoh.  2529.  che  invece  di  «supina  f:icilitas  (v.  p.  151,1.2)  dà  ■  supina  facultas  »,  la  richiesti)  della 
copia  del  concordato  germanico  è  ad  venerandi  patrìs  domini  Frederici  sacri  palatii  cftusarum  apostolici  auditoris 
instanciam  ». 

*  Mansi:      acquattale  ». 
»  P.  151,  1.  20-35. 

•  P.  152.  1.  1  153,  l.  81.  C   '    Otti  '     2  Ì29  i    Palai.  647  om.  .  Alias  ■  revocantes     (p.  153,  1.  30  s.). 
P.  il.  |.  i  5.  Cod.  Oltob.  252<)  <■  Palai.  647  .un.  .  vel  consuetudine  ». 

'  od.  Oltob.  2529  ■    l'.ilut.  647  add.  ■  dieta    . 
Oltob    2  i  "'  om       i    i   illos-eorum  -. 

0  '529  i    Palai.  647.      dei 


a.  UlS  Concordati  di  Costanza  159 

neque  intendebat  nec  intendit  '  tacere  aut  fieri  quo  minus  de  media  parte  illarum 
et  illorum,  rum  vacabunt,  altemis  vicibus  libere  disponatur  per  illos,  ad  quos  col- 
latio,  provisio,  praesentatio,  electìo  aut  alia  quaevis  disposino  pertinebit,  prout  ad 
ipsos  spectabit  de  consuetudine  vel  de  jure.  Ita  quod,  cum  de  una  dignitate,  per- 
sonatu,  officio,  vel  beneficio  ex  illis,  ad  electionem,  provisionem,  collationem,  seu 
quamvis  aliam  dispositionem  alicujus  spectante,  fuerit  auctoritate  Apostolica  provi- 
sum,  aut  alias  dispositum,  ille  ad  cujus  collationem-  electionem  vel  quamvis  aliam a 
dispositionem  primo  loco  pertinebat  de  alio  immediate  postea  vacaturo  provideat, 
aut  disponat,  prout  ad  eum  pertinebat.  Et  ita  consequenter  de  singulis  hujusmodi 
dignitatibus;  personatibus,  officiis,  et  beneficiis  vacaturis,  auctoritate  ejusdem  domini 
nostri  Papae  et  aliorum  praedictorum,  alternatis  vicibus  disponatur.  Reservatio- 
nibus,  aut  aliis  a4  praemissis  dispositionibus,  auctoritate  ejusdem  domini  nostri  Papae 
factis  vel  faciendis,  non  obstantibus  quibuscumque. 

Quoties  vero  aliquo  vacante  beneficio  cadente  in  vice  et  in  gratia  exspectativa, 
non  apparuerit  infra  tres  menses  a  die  notae  vacationis  in  loco  beneficii  quod  alicui  ' 
de  ilio  secundum  praedictas  ordinationes  fuerit  auctoritate  Apostolica  provisum  ; 
Ordinarius  vel  alius,  ad  quem  illius  dispositio  pertinebit,  de  ilio  libere  disponat,  nec 
sibi  in  sua  vice  computetur.  Beneficia  etiam,  quae  per  simplicem  renuntiationem 
aut  permutationem  vacaverint,  neutri  parti  computentur. 

Sanctissimus  dominus  noster  Papa  Martinus  V,  ad  exaltationem  fidei  catholicae, 
et  spiritualem  profectum  populi  Christiani,  de  consensu  ac  beneplacito  nationis  Ger- 
manicae  statuit,  et  ordinavit,  ac  decrevit, 6  quod  deinceps  in  metropolitanis  et  cathe- 
dralibus  ecclesiis  nationis  Germanieae  ejusdem,  sexta  pars  canonicatuum  et  prae- 
bendarum  sit  prò  doctoribus  aut  licentiatis  in  sacra  pagina,  vel  altero  jurium,  vel 
in  Theologia  baccalaureis  formatis,  aut  magistris  in  medicina,  qui  per  biennium  ; 
seu  magistris  in  artibus,  qui  per  quinquennium  post  magisterium,  in  Theologia  aut 
altero  jurium  studuerunt  "'  in  studio  generali.  Sic  videlicet,  quod  ubicumque  non 
fuerit  saltem  sexta  pars  canonicorum  praebendatorum,  in  metropolitana  vel  cathe- 
drali  ecclesia,8  taliter  graduatorum,  ibi  quicumque '■'  deinceps  canonicatus  et  prae- 
bendae  vacaverint,  quacumque'-'  etiam  Apostolica  vel  alia  auctoritate,  nonnisi  taliter 
graduatis  conferantur,  quousque  dieta  sexta  pars  compleatur  taliter  graduatis:10  si 
tamen  infra  mensem,  a  tempore  vacationis  hujusmodi  canonicatus  et  praebendae 
numerandum,11  repertus  fuerit  taliter  graduatus,  et  alias   idoneus,  qui  per  se  vel 


1  Haktzheim  e  Cui.  Ottob.  2529:     non  vclil,  ncque  vult,  neque    intendebat,    nec    intendit     ;    Coti.  Paint,   647  : 
«non  voluit  neque  intendebat    .  ma  forse  va  Ietto:  «non  voluit,  ncque  vult.  ncque  intendebat,  nec  intendit». 
'  Mansi  om. 

È  Jato  Jal  Coti.  Ottob.  2529. 
*  Cosi  Hartzheim  e  Cod.   Ottob.  2529.  Mansi  om. 

M\.\si  :  «  aliqui    . 
0  Hartzheim  e  Cod.  Ottob.  2529      ordinat  etdecernit »;  Cod.  Vatic.  26b5  e  Palai.  647.' ordinai  et  decrevit-. 
;  Cod.   Vatic.  2665  e  Palai.  647:  «  studuerint    . 

8  Cod.  Ottob.  2529:     in  metropolitana  vel  cathedralibus  ecclesiis.. 

9  Mansi:  «quaecumque 

•«  Cod.  Ottob.  2529  om.      taliter  graduatis  •;    Vatic.  2665  e  Palai.  647  om.   «  taliter  ♦. 

11  1  Coditi   Vaticani:     a  tempore  vacationis  numerando  •  ;  Hakt/heim  :    «  a    tempore  vacationis    cujuslibet    Pre- 
bende numerandum  ». 


160  Concordati  di  Costali: a  a.  1418 

per  procuratorem  voluerit  acceptare.  Quod  postmodum  continuetur,  ut  ad  minus1 
dictus  munerus  sextae  partis  canonicorum,  taliter,  ut  praemittitur,  graduatorum, 
in  ipsis  metropolitanis  et  cathedralibus  ecclesiis  habeatur. 

Ubi  autem  soli  consueverunt  illustres  autJ  de  comitum  vel  Baronum  genere,  vel 
ex  utroque  parente  :i  militares  in  canonicos  admitti:  taliter  graduati,  qui  acceptare 
vohierint,  si  taliter  nobiles,  ut  praemittitur,  fuerint,  in  illis  ecclesiis,  ceteris  etiam 
nobilibus  saltem  usque  ad  dictum  numerum  praeferantur. 

Item,  quod  in  aliis  collegiatis  ecclesiis  ejusdem  nationis,  similiter  sexta  pars 
canonicatuum  et  praebendarum  deinceps  modo  praemisso  conferatur,  sicut  prae- 
mittitur, graduatis,  aut  saltem  in  medicina,  aut  in  artibus,  magistris  vel  licentiatis, 
aut  in  Theologia,  vel  altero  jurium  baccalaureis  examinatis  per  rigorem,  cum  limi- 
tatione,  modo  et  ordine  supradicto.4 

Item,  quod  parochiales  ecclesiae  habentes  communi  aestimatione,  quae  sei  un 
dum  lamam  publicam,  attendatur,  duo  millia  communicantium,  vel  plures,  deinceps 
non  conferantur,  etiam  Apostolica  vel  quacumque  alia  auctoritate,  nisi  doctoribus 
vel  licentiatis  in  sacra  pagina,  vel  jure  canonico  vel  civili,  et  baccalaureis  in  Theo- 
logia  formatis;  si  tamen  infra  mensem,  a  tempore5  vacationis  ecclesiae"  numeran- 
dum,  reperiatur  taliter  graduatus,  qui  per  se  vel  procuratorem  voluerit  acceptare. 
Decernendo  irritum  et  inane  si  secus  in  praemissis,  tam  circa  canonicatus  et  pre- 
bendas,  quam  parochiales  ecclesias,  vel  eorum  aliquod,  a  quoquam,  qua  vis  etiam  aucto- 
ritate Apostolica  fuerit  attemptatum.7  Sai  vis  semper  laudabilibus  consuetudinibus  et 
statutis  ecclesiarum,  quae  praemissis  non  adversantur.  In  contrarium  autem  facien- 
tibus  non  obstantibus  quibuscumque. 

Item,  quatenus  praedicta  constitutio, s  seus  ordinatio,  pluribus  prosit,  et  humanae 
ambitioni  fraenum  imponatur,  ordinat,  statuit,  et  decernit  idem  dominus  noster 
Papa  quod  vigore  praesentis  constitutionis  seu  ordinationis,  nemo  graduatorum 
possit  ultra  unum  ecclesiasticum  beneficium  adipisci. 

Item,  vult  quod  in  pari  data  ad  eamdem  collationem  graduatus  non  graduato 
praeferatur  :  praerogativis  et  diligentia  non  obstantibus  quibuscumque. 

Item,  quod  vicariae  ad  certa  chori  officia  in  ecclesiis  cathedralibus  et  collegiatis 
deputatae,  non  conferantur  etiam  Apostolica  auctoritate,  nisi  talibus  qui  hujusmodi 
beneficia"  cantando,  legendo,  et  alias1"  sciverint  et  poterint  personaliter  adimplere. 

III.  —  De  Annatis. 

De  ecclesiis  et  monasteriis  virorum  dumtaxat,  vacantibus  et  vacaturis,  solventur 
prò  fructibus  primi  anni  a  die   vacationis   summae  pecuniarum,  in    libris  camerae 


1  Mansi  :  ■  minimum  •. 

<  Cui.    Vati,.  26h.->  e   /'alili.  617.       ut     . 

;  Mansi  :      generi   •. 

'  Hartzheim  e  i  Codici   Vaticani  om.  ■  cum-supradicto  ». 

I  Vi//. .  2665  e  l'alai.  647:      infra  tres  mensis  a  die  .;  rlAETZBEIU  e  Cuiì.  Oliai).  'J.V2<i:  •  infra  mensem  a  die  i 
■  Mansi  ..ni. 

'Mansi:     acceptatom  ». 
«  Hartzhkim  e  i  '.'.'/.,    I    ni, ,  mi  uni. 
»  I  Codili  Vah, iiìii   ed  anche  Hartzhkim       officia  •. 

'      M  \Ns|  ili  i    .. 


a.  1418  Concordati  di  Costanza  161 

apostolicae  taxatae,  quae  communia  servitia  nuncupantur.  Si  quae  vero  '  exces- 
sive  taxate  sunt,  juste  retaxentur  et  provideatur  specialiter  in  gravatis  regionibus 
secundum  qualitatem  rerum,  temporum  et  regionum,  ne  nimium  pregraventur  ad 
quod  dabuntur  Commissarii,  qui  diligenter  inquirant 2  et  retaxent.  Taxe  autem  pre- 
diete  prò  media  parte  infra  annuiti  a  die  habite  possessionis  pacifice  totius  vel 
majoris  partis  solventur  et  prò  media  parte  alia  infra  sequentem  annum  et  si  infra 
illud  tempus3  bis  vel  pluries  vacaverint,  semel  tantum  solvetur  nec  debitum  hujus- 
mocli  in  successorem  in  Ecclesia  vel  monasterio  transeat.  De  ceteris  autem  Digni- 
tatibus,  Personatibus,  Officiis,  et  Beneficiis  secularibus  et  regularibus,  '  quae  autho- 
ritate  Sedis  Apostolice  conferentur  vel  providebitur  de  eisdem,  preterquam  vigore 
gratiarum  expectativarum  aut  eausa  permutationis  solvatur  annata  seu  medii  fru- 
ctus  juxta  taxam  solitam  tempore  unionis  infra  annum  et  debitum  hujusmodi  in 
Successorem  in  Benelìcio  non  transeat.  •"• 

De  beneficiis  vero,  quae  valorem  XXIV.  Horenorum  de  camera  non  excedunt, 
nihil  solvatur.  Debitis  omnibus  praeteriti  temporis,  tisque  ad  assumptionem  domini 
nostri,  communium  servitiorum  et  annatarum,  prò  medietate  relaxatis,  solventibus 
aliam  medietatem  infra  sex  menses  a  die  publicationis. 

IV.  -  De  causis  tractandis  in  Romana  curia  nec  ne. 

Sanctissimus  dominus  noster  Papa  Martinus  V.  statuit,  et  ordinat,  quod  nullae 
causae  in  Romana  curia  committantur,"  nisi  quae  de  jure  et  natura  caussae  in  Ro- 
mana curia  tractari  debebunt.  Et  quod  causae  quae  ad  forum  ecclesiasticum  de  jure 
vel  consuetudine  non  pertinent,  per  Romanam  curiam,  etiam  praetextu  Cruce  signa- 
tionis  laicorum,  extra  tempus  passagli  generalis,  non  recipiantur,  de  illis  cognoscendo 
in  euria,  vel  extra  committendo,  nisi  de  consensu  partium.  Quae  vero  ad  forum 
ecclesiasticum  pertinent,  et  de  jure  sunt  per  appellationem  aut  alias  ad  Romanam 
curiam  devolutae,  ac  de  sui  natura  in  eadem  tractandae,  tractentur  in  ea:Ceterae 
committantur  in  partibus.  Nisi  forsan  prò  causae  et  personarum  qualitate,  in  com- 
missione exprimenda,  illas  tractare  in  curia  expediret,  pio  justitia  eonsequenda;  vel 
de  partium  consensu,  in  curia  tractentur." 

V.  -  De  Commendis. 
Ordinat  dominus  noster  Papa,  quod  in  posterum  monasteria,  aut  magni  prioratus 
conventuales,  habere  consueti  his  temporibus  ultra  decem  religiosos  in  conventu,  et 
officia  claustralia;8  dignitates  majores  post  Pontificalem  in  cathedralibus,  sive  eccle 

1  Ouanto  segue   Sno  a     non  transeat*  da  Hartzheim,  loc,  cit.  729,  che  dà  un  testo  piti   corretto  del   Mansi  e 
rispondente  ai  Codici  Vaticani.  Il  Mansi,  del  risto,  ili  cui  fu  adottata  in  parte  la  ragionevole  interpunzione,  mancante 
affatto  in  Hartzbbik,  qui  rinvia  al  lesio  di  un  decreto  del  concilio  di  Costanza. 
-  Cod.  Ollob.  2529:  «  inquilini  .. 

I  Codici  Vaticani      infra  annum    . 
<  I  Colliri  l'oliami:     secularibus  qnibuscumque  ci  regularibus    . 
Mansi  117"  (fuori  dei  Concordali):  ■  solvetur  valor  fructuum,  primi  anni  più  media  parte  infra  sex  menses  ■<  die 
adeptae  possessionis;  et  infra  alios  sex  menses  prò  alia  media  parli       eti 
■  Coti.  Palai.  647:  •  tractentur  seu  commictentur  >. 

;  Hartziif.im  e  i  Coil.  Ottiih.  2529  e  Palai.  647:     tractarentùr    .  Cod.  Ollob.  add.    etc.  >.  come  pure  in  fine  al  n.  111. 
Ollob.  2529:  ■  monasteria  ci  magni  prioratus  i  onventuales  hiis  temporibus  ulira  tlecem  religiosos  bahentes 
et  officia  claustralia    .  Cosi  anche  Palai.  647,  che  om.  •  habentes  •  ed  ha     ■   iuf   m  igni  >. 


lt>2  Concordati  di  Costanza  a.  1418 


siae  parochiales,  nulli  praelato  etiam  cardinali,  dentur  in  commendam:  Datae  autem 
et  dati  quanquam  commendatariis  locu  illorum  de  aequivalenti  providetur:  post  paci- 
ficam  possessionem  adeptam  illos  dimittant.  Una  etiam  ecclesia  metropolitana  uni  car- 
dinali, vel  patriarchae  concedi  poterit,  provisionem  aliam  sufficientem  non  habenti.1 

VI.  -  De  simonia  in  foro  conscientiae  providetur  ut  sequi  tur. 

Ut  autem,  considerata  malitia  aliquorum  temporum  proxime'  praeteritorum, 
quibus  labes  simoniaca  tam  in  ordinibus,  quam  in  beneficiis  ecclesiasticis,  tunc3  confe- 
rendis  et  percipiendis,  ac  religionibus  ingrediendis,  fuit  heu  nimium  frequentata,  laesis 
in  hoc  conscientiis,  ad  puriorem  administrationem  et  perceptionem  ecclesiasticorum 4 
sacramentorum,  salubriter  consulatur:  omnibus  et  singulis  patriarchis,  archiepiscopis, 
episcopis,  abbatibus,  abbatissis,  ceterisque  praelatis,  necnon  clericis  ac  personis  eccle- 
siasticis, religiosis  ac  saecularibus  utriusque  sexus,  ut  quaelibet  earum^  infra  tres 
menses  post  publicationem  aut  insinuationem  praesentium,  sibi  aut  in  dioecesi,  ubi 
domicilium  habuerit,  factam,  aliquem  in  sacra  pagina,  vel  in  jure  canonico  doctorem 
aut  licentiatum  vel  baccalaureum  formatum,  ubi  talis  commode  poterit  reperiri;  vel 
ubi  talis  non  reperiretur,  lectorem,  seu  alias  intelligentem  sacerdotem,  discretum  ac 
bona  fama,  curatimi,  vel  non  curatum,  eligere  valeat  confessorem:  qui  infra  praedi- 
ctum  tempus,  quantocius  commode  fieri  poterit,  ejus  confessione  audita,  ipsam  per- 
sonam  contìtentem,  a  suis  peccatis,  et  a  quibuscumque  excommunicationum,  suspen- 
sionum  et  interdicti,  aliisque  sententiis,  censuris  ac  poenis,  quas  forsan  propter 
simoniam  in  ordine  vel  beneficio  ecclesiastico,  religionis  ingressu,  aut  alias  quali- 
tercumque,  active  vel  passive  commissam,0  usque  ad  tempus  publicationis  praedi- 
ctae  dignoscitur  incurrisse,  in  foro  conscientiae  dumtaxat  absolvere;  nec  non  secum 
super  irregularitate  prò"  eo  quod  hujusmodi  sententiis  aut  earum  aliqua  ligata  forsan 
Missas  vel  alia  divina  officia  celebrasse,  aut  se  illis  immiscuisse  censebitur,  usque 
ad  tempus  praedictum  contracta,  ipsaque  propter  praemissa  aut  eorum  aliquod  a 
suorum  ordinis  vel  oflicii  exsecutione  suspensa,  quod  in  illis  nihilominus  ministrare, 
illa  exercere  beneficia  adepta,  vel  statum  in  quo  est  retinere,  et  ad  ulteriora  pro- 
moveri  possit,  in  dicto  foro  valeat  dispensare:  ac  eidem  beneficia  quae  obtinet,  ob 
hoc  forsitan  vaeantia  vel  vacatura,  si  et  postquam  dimiserit, s  reconferre,  omnem- 
que  inhabilitatis,  irregularitatis,  necnon  infamiae  maculam  sive  notam  atque  aliam 
labem,  per  eanT  occasione  praedicta  usque  ad  tempus  praedictum  contractam,  in 
eodem  foro  totaliter  abolere;  fructus  quoque  benelìciorum  ecclesiasticorum,  quos 
forsitan4  indebite  percepit,  et  quos  percipere  potuisset,  et1"  quidquid  occasione  prae- 
dicta luerit  refundendum :  dummodo  persona  ipsa,  ad  refusionem  faciendam  deducto, 

1  Tutto  il  capitolo  da  Mansi  I180s.  (fuori  dei  Concordati)  con  in  nota  varianti. 

'  Coi/,  fatte.  2665  e  Palai.  647:     premaxime    . 

■■  Cod.  Otlob.2529:  .  beneficiis  ecclesiastica  (sic,  ma  potrebbe  anghe  essere  "et  celerà  ..i  conferendis  >. 

*  MAN8I  "in 

HARTZHB1N  coi   Cod.   Palai,  647  e  OUvh.  2529:  •  quilibel  eorum  ». 
■  Mansi:  ■  commissum  ■. 
:  Mansi     ■  -uper  >. 
"  Cod.  Ottob.  2529:     si  et  postquam  ea  in  minibus  sui-  dimiserit  et  resignaverit ». 

•  .Mansi:     eum  ., 
1     Massi      .  aul     . 


».  141*  Concordati  di  Costanza  163 


ne  egeat  in  statu  in  quo  tunc  fuerit,  aut  alias  absque  nota  vel  scandalo  sufficiens 
non  fuerit,  in  dicto  foro  dimittere,  ac  eam  de  his  quitare  et  liberare  valeat,'  tenore 
praesentium  misericorditer  indulgemus:  Constitutionibus  Apostolicis,  et  aliis  in  con- 
trarium  facientibus  non  obstantibus  quibuscumque. 

VII.  -  De  non  vitandis  excommunicatis, 
antequam  per  judicem  fiteiint  declarati  et  denunciati. 

Ensuper  ad  vitanda  scandala  et  multa  pericula,  subveniendumque  conscientiis 
timoratis,  omnibus-  Christi  fidelibus  tenore  praesentium  misericorditer  indulgemus, 
quod  nemo  deinceps  a  communione  alicujus  in  sacramentorum  administratione,  vel 
receptione,  aut  aliis  quibuscumque  divinis,  vel  extra;  praetextu  cujuscumque  sen- 
tentiae  aut  censurae  ecclesiasticae,  a  jure  vel  ab  nomine  generaliter  promulgatae, 
teneatur  abstinere,  vel  aliquem  vitare,  aut::  interdictum  ecclesiasticum  observare  nisi4 
sententìa  vel  censura  hujusmodi  fuerit  in  vel  contra  personam,  collegium,  univer- 
sitatem,  ecclesiam,  '  communitatem,  aut  locum  certum,  vel  certa,  a  judice  publicata 
vel  denunciata  specialiter  et  expresse:  Constitutionibus  Apostolicis  et  aliis  in  con- 
trarium  facientibus"  non  obstantibus  quibuscumque:  salvo,  si  quem  prò  sacrilega 
manuum  :  injectione  in  clericum,*  sententiam  latam  a  canone  adeo  notorie  constiterit 
incidisse,  quod  factum  non  possit  aliqua  tergiversatione  celali,  nec  aliquo  juris  suf- 
fragio excusari.  Nam  a  communione  illius,  licet  denunciatus  non  fuerit,  volumus 
abstineri,  juxta  canonicas  sanctiones.  '■' 


>  Lo  di  il  -...lo  Coti.  Ollob.  2529. 

Cod.    Vatù    2665  e  l'alni.  647  om.;  Cod.  Ollob.  2529:     ommbusque    . 
;  Mansi       ac  •  . 

*  Così  Habtzheim  contro  r  interpunzione  del  Mansi:  .Misi    . 
6  Cod.    Vatic.  2665  e  Palai.  64?  add.      civitatem  ». 

«  Cod.  Ollob.  2529:  •  editis 

:  Cosi  Hartzheim  con  Cod.  Vatic.  2665  e  Palai.  647  (sebbene  in  forma    scorretta);    Mansi        prò   sacrilegio   et 
manuum  ■;  On.<i'.  2529:     per  sacrilegiam  isic,  ma  pari-  si  sia  voluto  correggere  l'originale  <  sacrilegium  •    manuum 
ni  ni 
O    i.  coi  Codici  Vaticani,  Hartzheiu;  Mansi:  .  eleni m    . 

•  .Martin-in  ab  Azpilqueta  (NavarrusJ  pretende  che  il  testo  di  questo  capitolo  sia  di  altro  tenore,  ma  un  con- 
fronto fra  la  sua  lezione  e  il  decreto  del  concilio  di  Basilea  la  vedere  che  egli  in  questo  punto  ha  fatto  confusione 
fra  i  due  concilii  ed  ha  attribuito  al  concilio  di  Costanza  il  testo  fissata  da  quello  di  Basilea. 

Ad  evitanda  multa  scandala,  et  multa  pericola,  ei  Ad   vitandum    icandala    el    multa    pericula,  subve- 

subveniendum    conscientiis    timoratis,    constituimus.  ih  niendumque   conscientiis    timoratis,    statuii   etiani  quod 

nemo  postime  teneatur  abstinere.  et  separare  s;.  ncque  nemo   deinceps   a   communione   alicujus   in   sacramento 

evitare  communicationem  alicuius  in  administrando,  aul  rum  administratione   vel  receptione,   aut  aliis  quibus- 

recipiendo   sacramenta,  aut   in   alijs  divinis  offieijs,  aia  cumque  divinis.  vel  extra,  praetextu  cujuscumque  sen- 

extra  illa  ratione  alicuius  sententiae.  aut  censurae  eccle-  tentiae  aut  censurae  Ecclesiasticae,  seu  suspensioni-,  aul 

siasticae,  aut  suspensionis,  aut  prohibitionis  ab  hominc,  prohibilionis,  ab  nomine  vel  a  jure  generaliter  promul- 

aut  a  iure  generaliter  promulgatae:  neque  servare  inter-  gatae,  teneatur  abstinere.  \  el  aliquem  vitale,  aul  inter- 

dictum ecclesiasticum.  si  illa  talis  sentcntia.  prohibitio,  dictum  Ecclesiasticum  observare,  nisi  sententia.   prohi- 

suspensio,  aut  censura  non  fuerit  promulgata,  et  denun  bitio,  suspensio,   vel   censura    hujusmodi.    fuerit    in    vel 

ciata  specialiter,  et  expresse  a  Iudice  contra  certam  ali-  contra   personam,   collegium,    universitatem,   Ecclesiam 

quam  personam.  collegium,  universitatem,  ecclesiam.  aut  aut   locum  certum    aut  certam,  a  judice   publicata   vel 

locum  certum.  aut  certam:  neque  manilesto  constet    in-  denumiata  specialiter  aut  expresse:   aut   si   aliquem  ita 

currisse   in   sententiam    exeommunicationis.  quod    nullo  notorie    exeommunicationis    sententiam    constiteli!  inci 

modo  potest  occultali,  aut  per  aliquod  remedium   iuris  disse,  quod  nulla  possit  tergiversatione  eelari,  aut  aliquo 

excusari:  quia  a  communione  huius.  vult  quod  Besepa  modo  juris  suffragio  excusari.  Nam  a  communione  illius 


164  Concordati  di  Costai!  <i  a.  141S 


Vili.  -  De  Dispensationibus. 
Ordinat  etiam  dominus  noster,  etc,  ut  supra  tit.  VII  de  dispensationibus.1 

IX.  -  De  provisioìie  Papac  et  cardinalium. 

Romano  Pontifici,  et  S.  R.  E.  Cardinalibus  prò  illorum  sustentatione  rebus  Ro- 
man; io  ecclesiae  stantibus,  ut  sunt,  non  videtur  aliter  posse  provideri,  quam  hucus- 
que  factum  est:  seilicet  per  beneficia  et  communia  servitia,  quae  vacantiae  nuncu- 
pantur.  Verum  circa  beneficiorum  qualitatem  taliter  duximus  providendum,  quod 
nulli  cardinali  monasterium,2  prioratus  conventualis,  ultra  numerum  X.  religiosorum 
secundum  moderna  tempora  habere  consueti,'1  nulla  major  dignitas  post  pontificalem 
in  cathedralibus,  aut  parochiali  ecclesia,4  etiam  nullum  officium  claustrale,  nullum 
xenodochium,  hospitale,  eleemosynaria,  seti  leprosaria  in  titulum  vel  administratio- 
nem  conferantur.  Et  si  quae  talia  nunc  obtinent,  quam  primum  Papa  loco  illorum  de 
alio  aequivalenti  providebit,  illa  dimittere  teneantur,  sicut  superius  de  commendis 
est  dictum.  Proviso,  quod  nullus  cardinalis  de  proventibus  ecclesiasticis  non  habeat 
ultra  valorem  sex  millium  florenorum.  ' 

X.  -  De  Indulgentiis. 

Cavebit  dominus  noster  Papa  in  futurum  nimiam  indulgentiarum  effusionem,  ne 
vilescant.  Et  in  praeteritum  concessas  ab  obitu  Gregorii  XI.  ad  instar  alterius  indul- 
gentiae,  revocat  et  annullat. 

XI.  -  De  horum  concordatorinn, 
Papac  Martini   l  \  et  nationis  Germanicae,  valore. 

Item,  sanctissimus  dominus  noster  Papa,  et  inclyta  natio  Germanorum  consen- 
serunt  et  protestati  sunt,  quod  omnia  et  singula  supradicta  durare  et  tolerari  debeant 
usque  ad  quinquennium  dumtaxat,  a  data  praesentium  numerandum  :  Constitutio- 
nibus  Apostolicis,  regulis  Cancellarne  factis  et  fiendis,  et  aliis  in  contrarium  facien- 
tibus,  non  obstantibus  quibuscumque.  Quodque  per  observantiam  illorum  nullum 
jus  novum  Romano  Pontifici,  Romanae"  aut  alicui  alteri  ecclesiae  vel  personae,  acqui- 
ratur,  seu  praejudicium  generetur.  Sed  lapso  dicto7  quinquennio,  quaelibet  ecclesia 

rent  insta  canonicas  constitutiones.  Per  hoc  tamen  non  abstineri  vultjuxta  canonicas  sanetiones.  Per  hoctatnen 

intendimus  relevare,  aeque  iuvare  sic  exeommunicatos,  hujusmodi  exeommunicatos,  suspensos,  interdictos,  seu 

i  .  interdictos,  aut  prohihitos.  prohibitos,  non  intendit  in  aliquo  relevare,  nec  eis  quo- 

\r.   Azpiloieta.    Enchiridion,   seu  Mannaie,  cap.  modolibet  sufl"rag:ari. 

XXV.  n.35,  a  p.889  dell'ed.  romana  del  1584.  Condì.    Basii,  sess.  XX.   II,  in    Mansi,  XXIX.  Ve- 

netiis  1788,  io::. 
1  P.  156.  I  Coilicì  Valii am.  omesso   in  principio   il   cquqd*,  li. inno  la  lezione:     ordinat,  .     nullatenus  dispen 
•ari        Hartzhkih:  «  ordinat ...  quod  .. .  nullatenus  dispensetis   . 
-'  Mansi        monast<  riorum    . 

M  w-.i      <  insuetus  ». 
«Mansi    ■  aut  parochialibus   ;  Habtzbboc     Parochialibus  Ecclesia 
i  i  1188  (fuori  dei  Concordati  .  ove  segue  altro  lungo  tratto,  ma  i  Co/Hci   Vaticani 

li    Commendis  est  dictum      e  cosi  anche  IIahi/iii  im. 
IIB1H  e  Mansi  ,,m.  ,,.n  Cali.  ì'alh.  21,65  cntn.  Palai.  647  e  Ollob.  2529. 
i  Mansi:     dieta  •. 


a.  1418  Concordati  di  <  ostansa 

et  persona  praedicta  liberarti  facultatem  habeal  utendi  quolibet  jure  suo,  non  obstan- 
tibus  supradictis.  Et  quod  capitulà  praedicta,  et  quodlibet  eorum,  dentur  cuilibet 
ea  habere  volenti  communiter  seu  divisim,  in  authentica  torma,  sub  sigilla  domini 
vicecancellarii,  cum  subscriptione  notarti:  sic  quod  fidem  faciant  exhibita  ubicumque. 
Pro  toto  autem  non  solvatur  ultra  duodecim  grossos1  Turonenses. 

I  >a  M  insi,  lo, .  cit.  1189-1193  collazionati  i  Cod.  Vatic.  hit.  2665,  f.  1 13  1  16  .  Palai,  lai.  <>-J7. 
i.  I15r-120'  e  Oltob.  lat.  2529  proveniente  dal  monastero  di  Wilten  151r-155"  (Biblioteca 
Vaticana).  In  quest'ultimo  il  testo  prosegue  così:  «  Hec  itaque  universitati  srestre  tenori 
presencium  tìrmiter  attestantes  easdem  nostras  presentes  litteras  in  horum  fidem  et  testi- 
monium  preiato  reverendo  patri  domino  Frederico  auditori  concessimus  nostri  sigilli  mimi- 
mine  roboratas.  Datum  Gebennis  in  domo  habitacionis  nostre  sub  anno  a  aativitate  l'o- 
mini MCCCCXVUIC  pontificatus  elicti  domini  nostri  pape  anno  primo  indictione  XI  die 
vero  xxiiii  mensis  iulii».  In  Hartzheim,  loc.  cit.  73'_':  Hec  itaque  -  attestando  easdem  - 
testimonium  prefatorum  concessimus  -  roboratas.  Datum  Constali!.  Provincie  Magunt.  in 
domo  habitationis  nostre  anno  quo  supra  die  ni.  mensis  Maii  Pontificis  Domini  nostri 
Pape  anno  primo.  Lobe.vmi  s  ..  Negli  altri  due  Codili  Vaticani  invece  si  legge  semplice 
mente:     collacionate  per  me  M.  de  Novaria  cancelarie  custodem    . 


4.  -  Coll'Inghilterra. 

Ex  ms.  Cantabrigensi. 

Martini  Papae  V.  et  nationis  Anglicanae  concordata 

iu  Constantiensi  Concilio  conscripta. 

Universis  et  singulis   |oannes,  etc.  Cum  itaque  nuper  inter venerabilem  natio- 

nem  Anglicanam  etc.  Nos  igitur,  ad  venerabilis  viri  Roberti  de  Nevilli,  canonici 
ecclesiae  Eboracensis,  parochialis  ecclesiae  de  Spoffoord  Rectoris,  instantiam  etc, 
ut  supra  prò  natione  Gallicana,  mutatis  t  ani  uni,  ut  hic,  nominibus. 

I.  -  De  numero  et  natione  cardinalium. 

In  primis  quod  numerus  cardinalium  S.  R.  E.  adeo  sit  moderatus,  quod  non  sii 
gravis  ecclesiae,  nec  nimia  numerositate  vilescat.  Qui  indifferenter  de  omnibus  regnis 
et  provinciis  totius  christianitatis,  et  cum  consensu  et  assensu  collegii  dominorum 
cardinalium,  vel  majoris  partis  eorum,  eligantur  et  assumantur. 

II.  -  De  Indulgentiis. 

Item,  quod  cum  occasione  diversarum  indulgentiarum,  ac  litterarum  facultatum 
a  sede  Apostolica  concessarum,  ad  absolvendum  quoscumque  visitantes,  sive  offe- 
rentes  in  certis  locis,  et  quaesturarum  quamplurimarum,  quae  in  Anglia  plus  solito 
nunc  abundant  :  nonnulli  peccandi  audaciam  frequenter  assumant,  ac  contemptis  suis 
propriis  curatis,  et  ecclesiis  suis  parochialibus  dimissis,  ad  ipsa  loca  spe  indulgen- 
tiarum et  concessionum-  accedunt,  decimas,  oblationes,  et  debita  dictarum  ecclesia- 
rum  parochialium  subtrahunt,  seu  solvere  differunt  minusjuste:  committantur  dioe- 

1  Mansi:  «non  solvantur  ulna  duodecim  grossi    . 
-  Mansi  e  Wilki.ns       confessionnio  =. 


166  Concordati  di  Costanza  a.  1418 

cesante  locorum,  ad  inquirendum  super  qualìtate  earum,  cum  potestate  suspendendi 
ninnino  auctoritate  Apostolicas  illas,  quas  invenerìnt  scandalosas,  et  illas  denunciandi 
Papae,  ut  illas  rcvocet.1 

III.  -  De  appropriationibus,  unionibus,  incorporationibus, 

ecclesia  rum,  et  vicariatuum. 

Item.  De  cetero  aullae  lìant  appropriationes  ecclesiarum  parochialium  motu 
proprio:  sed  commutatili"  episcopis  locorum  ad  inquirendum  de  ventate  suggestio- 
num.  Et  in  eventum,  quo  per  debitam  et  juridicam  notionem  constare  poterit,  quod 
causae  appropriati)  >num  verae  sint  et  legitimae  2  procedatur  ad  appropriationem 
prout  fuerit  juris.  Illarum  autem,  quae  sunt  sortitae  effectum,  nulla  fiat  revocatio,3 
si  ex  revocatione  sequi  possit  scandalum.  Alias  vero  committatur  ordinariis4  quod 
inquirant  etc.  Et  quas  invenerint  fieri  merito  non  debuisse,  vocatis  tamen  ad  hoc 
vocandis,  cassent  etc. 5 

Item.  Omnes  uniones,  incorporationes,  appropriationes,8  et  consolidationes  vicaria- 
rum  perpetuarum  in  ecclesiis  parochialibus,  ex  quibuscumque  causis  factae  a  tem- 
pore schismatis,  indistincte  revocentur;  et  vicarii  perpetui  in  iisdem  per  ordinarios 
locorum  hac  vice  ordinentur  et  instituantur.  Ac  in  singulis  ecclesiis  parochialibus 
sit  unus  vicarius  perpetuus,  qui  curae  insistat  animarum,  bene  et  competenter  dotatus, 
prò  hospitalitate  ibidem  tenenda,  et  omnibus  debitis  supportandis:  litteris  Aposto- 
licis  et  ordinariorum  compositionibus,  statutis,  et  consuetudinibus,  ac  aliis  in  contra- 
rium  factis,  non  obstantibus  quibuscumque. 

IV.  -  De  ornati*  pontificali 
inferioribus  praelatis  non  concedendo. 

Item,  omnia  privilegia,  citra  obitum  felicis  recordationis  Gregorii  Papae  XI.  con- 
cessa praelatis  inferioribus,  de  utendo  Pontificalibus,  scilicet  mitris,  sandalis,  et 
hujusmodi  ad  dignitatem  Pontificalem  pertinentibus,  revocentur.  Quae  vero  ante 
obitum  ipsius  Gregorii  concessa  fuerint,  in  suo  robore  permaneant  et  effectu. 

V.  -  De  Dispensationibus. 

Item  licet  pluralitas  beneneiorum  canonibus  exosa  exsistat,  ac  super  ea  dispen 
sationes  jure  hoc  dictante  fieri  non  debeant,  nisi  personis  nobilibus  et  viris  eximie 
literatis7:  nunc  tamen  in  curiis  dominorum  tam  spiritualium  quam  temporalium 
tales  dispensationes  irrepserunt:  praemissa,  seu  eis  consimilia  de  cetero  non  fiant, 
sed  in  praemissis  servetur  concilium  generale.  Illae  tamen  quae  sunt  sortitae  effe- 
ctum, in  suo  robore  permaneant:  nisi  forte  aliquae  fuerint  et  sint  scandalosae.  De 

1  M  wsi  add.      et)  .  ■ 

■  Mansi       appropriationum  desint,  legitime   .  Wilkins:  «verae  sint.  et  legitime  •. 

'       '  Vv '"  *'* liei  Vaticani  (in  ambedue:  •  lumen  quae  iara  suni    );  Mansi:  t  juris  illarum  ordinariorum. 

Qua)   i.im  sunt  sortitae  eflectum,  nulla  fiat,  si 

■  Mansi  om. 

•  1  Colliri  Vaticani  om. 
«  Mansi  :    ■  approbationes  ■. 
'Mansi    •  ezimiae  liberalitatis    . 


a.  I4IS  Concordati  di  Costanea  lf>7 


quibus  lieti  mandamus  inquisitionem  et  commissionem1  locorum  ordinariis:  et  ordi- 
natii  certificent,  et  revocentur  scandalosae: 

Item,  quia  modernis  temporibus  plus  solito  cum  diversis  personis,  infra  regnum 
et  dominia  praedicta,  beneficia  curata  obtinentibus,  per  sedem  Apostolicam  contra  jura 
communia  dispensatimi  existit,  ut  pertres,  quatuor,  quinque,  sex  et  quandoque-  septem 
annosvel  ultra,  aut  in  perpetuimi  beneficiati  praedicti  ipsa  beneficia  possidere  et  occti 
pare  valeant,  sic  ut  ad  ordines  debitos  interim  ordinari  minime  teneantur,  in  grave 
scandalum  ecclesiae,  etc.  omnes  dispensationes  hujusmodi  indistincte  revocentur. 
Et  beneficiati  hujusmodi  ordinaticeli  juris  communis3  in  hac  parte  omnino  subdantur. 
Si  tamen  beneficiati  praedicti  sint  alias  habiles  ad  hujusmodi  ordines  suscipiendos. 

Item,  quia  propter  dispensationes  sedis  Apostolicae,  nonnullis  personis  infra 
regnum  et  dominia  praedicta,  super  non  residentia,  necnon  archidiaconis  ad  visitan 
dum  per  procuratores,  factas,  non  solttm  animarum  cura  negligitur,  sed  etiam  pote- 
stas  episcopalis  per  impetrantes  dispensationes  hujusmodi  contemnitur:  nullae  dispen- 
sationes tales2  deinceps  fiant  absque  causa  rationabili  et  legitima,  in  litteris  dispen- 
sationum  hujusmodi  exprimenda.  Concessae  autem  absque  causa  rationabili  si  ve 
legitima,  revocentur:  de  quibus  fiat  commissio  ordinariis. 

Item,  omnes  littcrae  facultatum  concessae  religiosis  quibuscumque,  infra  regnum 
et  dominia  praedicta,  de  obtinendo  beneficia  ecclesiastica,  curata  vel  non  curata, 
quae  non  sunt  sortitae  effectum,  indistincte  revocentur,  et  abstineatur  de  cetero  ab 
hujusmodi  litteris  facultatum  concedendis. 

VI.  -  De  Anglis  ad  officia  Romanae  curiae  assumendis. 

Item,  quod  aliqui  etiam  '  de  natione  Anglicana,  dummodo  tamen  sint  idonei, 
ad  singula  officia  curiae  Romanae  assumantur  una  cum  aliis  de  ceteris  nationibus 
indifferentcr  etc.1 

Item,  quod"  super  omnibus  et  singulis  praemissis  dominus  noster  summus  Pon- 
tifex  mandet  et  fieri  faciat7  praedictae  nationi  Anglicanae  unam,  vel  plures,  ac  tot 
quot  fuerint  requisitae,  litteras  suas  bullatas,  in  bona  forma  ac  gratis  de  mandato, 
ad  perpetuam  rei  memoriam. 8 

Haec  itaque  universitati  vestrae  tenore  praesentium  firmiter  attestantes,  easdem 
nostras  litteras  praesentes,  in  horum  fidem  et  testimonium,  praefato  Roberto  Nevilli 
concessimus,  nostri  sigilli  munimine  roboratas. 

Datum  Gebennis,  in  domo  habitationis  nostrae,  sub  anno  a  Nativitate  Domini 
MCCCCKVIII.  indictione  XI.  die  vero  XXI.  mensis  Julii,  pontificatus  praefati  domini 
nostri  Papae  anno  primo. 


I     -i  WiLKiMS    i  Codici   Vaticani  e  Mansi  •  mandamus  concessionem  i 
'-'  Mansi  om. 
1  Mansi:  «  communi  •. 

•  Wileins  e  i  Cadici   Vaticani:     aliqui,  qui  sunt    . 
»  I  Codici   Vaticani  om. 
'  Wit.KiNs  c  i  Codi, ri   Vaticani  om. 
1  Coti.   Vatic.  266  i.      mandai    :  Palai.  647:      la.  il  i    . 
«  1  Codici  Vaticani  om.     ad  perpetuam  rei  memoriam». 


lt>8  '  '""<  or  dati  dei  Principi  ».  W47 

Da  Mansi,  [oc.  cit,  1193-1195,  collazionati  il  Cod,  Vatic.  lai.  2665,  fol.  146v-147v  e  il 
Cod.  l'alai,  lai.  647,  fol.  122M23"  (Biblioteca  Vaticana),  nei  quali  .si  dice  che  furono 
«  tradite  Berne  lausanensis  dyocesis  penultima  maii  pontincatus  domini  nostre  Pape  anno 
primo.  Io.  Constantinopolitanus  >  e  l'edizione  in  L).  Wilkdjs,  Concilia  Magnar  Britanniae  111, 
Londini  1737,  391  s.,  che  pubblica  da  un  transunto  del  cardinale  Branda  da  Castiglione. 
Ter  tutti  i  concordati  di  Costanza  non  fu  tenuto  conto  della  varietà  data  nei  titoli  dei  capi- 
toli dai  Codici  l 'aticani. 


XXVII. 
I  CONCORDATI  DEI  PRINCIPI. 

1.  -  Eugenio  IV  promette  di  convocare  il  concilio  ecumenico. 

5  febbraio  1447. 

Chiarissimo  in  Christo  (ìlio  Frederico  Romanorum  Regi  illustri,  ac  venerabili 
fratri  Theodorico  archiepiscopo  Moguntino,  et  dilecto  filio  nobili  viro  Frederico 
Marchioni  Brandeburgensi  sacri  imperii  electoribus  salutem,  etc. 

Ad  ea,  ex  debito  pastoralis  officii  libenter  impendimus  curas  nostras,  per  quae 
reformatio  universalis  Ecclesiae,  pax  et  concordia  inter  Christifideles  oriantur,  et 
schismata  atque  haereses  de  agro  Domini  funditus  extirpentur.  Cum  itaque  vos 
hactenus  multiplicatis  vicibus  apud  nos  per  vestros  oratores  institei  itis,  ut  novum 
quoddam  generale  concilium  in  Alamaniae  partibus  in  uno  de  quinque  locis,  vide- 
licet  Constantia,  Argentina,  Maguntia,  Vvormatia,  Treveri,  propter  Ecclesiae  neces- 
sitates  convocaremus,  nos  vestrae  petitioni  propter  multiplices  rationabiles  causas, 
et  quia  regum,  vel  principum  aliorum  diversa  sententia  fuit,  rationabiliter  annuere 
non  potuimus.  Nunc  vero,  quia  persuasum  Nobis  est,  hac  via  maxime  provideri 
posse  Ecclesiae  casibus  emergentibus,  et  Reges  et  Principes  praefatos  facile  ad 
hoc  consensum  pniebituros,  si  per  nos1  fuerint  opportuna  cum  instantia  requisiti: 
nos,  et  si  absque  convocatione  novi  concilii,  alia  via  rebus  Ecclesiae  melius  constili 
posse  arbitremur,  cupientes  tamen  vobis,  et  nationi  vestrae,  quam  singulari  semper 
affectione  Apostolica  sedes  prosecuta  est,  quantum  cum  Deo  possumus,  compiacere, 
contentamur  apud  Reges  et  principes  Christianos  curam  et  diligentiam  adhibere  fide- 
liter,  ut  ad  votum  vestrum  trahi  valeant  et  conduci,  ita  quod  in  uno  ex  praedictis 5 
quinque  locis  consentiant  generale  concilium  convocali,  quod  infra  decem  menses  a 
die  datae  praesentium  -1  computandos,  intendimus  experiri,  et  si  consensus  huiusmodi 
haberi  poterit,  in  fine  dictorum  decem  mensium,  generale  concilium  ad  decimimi 
octavum  immediate  sequentes  initiandum  in  uno  ex  praenominatis  locis,  in  nomine 
Domini  convocabimus.  In  eventum  vero  quod  ad  4  aliquem  ex  dictis  locis  nationis 
Germanicae  caeteri  Reges  et  Principes  deflecti  non  possent,  convocabimus  nihilomi- 

1  Kaynaldus:  .  »oi 

J   Ka\n  w  ih  s   mg, 

*  Ratraldi  i  dii   dato,  praesentiurci    . 

*  Reg.  lui.  om. 


1447  Concordati  dei  Principi  169 


aus  infra  praefatos  decem  ménses  generale  concilium  in  alio  loco  rebus  gerendis 
accommodo,  infra  decem  et  octo  menses,  ut  praefertur,  consequentes  initiandum,  tam 
ut  vobis  rem  gratam  faciamus,  quara  ut  Ecclesiae  necessitatibus  succurratur. 

Concilium  autem  generale  Constantiense,  decretum,  frequens,  ac  alia  ejus 
decreta,  su  ut  caetera  alia  concilia  catholicam  militantem  Ecclesiam  repraesen- 
tantia,  ipsorum  potestatem,  authoritatcm,  honorem,  et  eminentiam,  sicut  et  caeteri 
antecessores  nostri,  a  quorum  vestigiis,  deviare  nequaquam  intendimus,  suscipimus, 
amplectimur,  et  veneramur.  Dat.  Romae  apud  S.  Petrum  anno  incai  nationis  Domi- 
nicae  MCCCCXLV1.  non.  februarii  pontilìcatus  nostri  anno  XVI. 

I  ).i  0.  Raynaldus,  Ami.  Eccl.  ad  a.  1-147,  v,  ed.  Mansi  1\,  Lucae  !">'_'.  188  s., collazio- 
nato il   Reg.  Vat.  365,  t.  507  mll'Archivio   segreto   Vaticano. 


2.  -  Eugenio  IV  concede  che  la  nazione  germanica  usi  dei  decreti  del  Con= 

cilio  di  Basilea  accettati  da  Alberto  II  d'Austria. 

.>  febbraio  1447. 

Eugenius  Episcopus  Servus  Servorum  Dei.  Ad  futuram  rei  memoriam.  Ad  tran- 
quillitatem  et  commoda  '  omnium  ('liristi  fidelium,  et  presertim  nationis  germanice, 
quam  apostolica  sedes  singulari  affectione  prosequitur,  diligenti  studio  intendentes, 
ea  libenter  concedimus,  per  que  ipsius  nationis  personarum  quieti  et  commoditatibus 
consulatur.  Sane  ad  instantiam  Carissimi  in  Christo  filli  nostri  Frederici  Romanorum 
Rcuis  illustris,  et  venerabilis  fratris  nostri  Archiepiscopi  Maguntinensis,  ac  diletti 
filii  Nobilis  viri  Frederici  Marchionis  Brandeburgensis,  per  alias  nostras  litteras,  non- 
nulla circa  Concilium  Constantiense  ejusque  decreta,  nec  non  futuri  convocationem 
Concilii  mentem  nostrani  concernentia  declaravimus,  prout  in  ipsis  litteris  plenius  '-' 
continetur.  Super  aliis  autem  decrctis  Basilee  editis,  et  per  dare  memorie  quon- 
dam Albertum  Romanorum  Regem  acceptatis,  ex  quorum  observantia  natio  ipsa 
alamanica:ì  ex  pluribus  gravaminibus  dicitur  relevari,  contenti  sumus,  volumus  et 
decernimus,  quod  omnia  et  singula,  vigore  decretorum  hujusmodi,  cum  suis  modifi- 
cationibus  acceptatorum,  per  eos  qui  illa  acceptaverunt,  vel  acceptantibus  in  natione 
prefata  adheserunt,  usque  in  presentem  diem  quomodolibet  gesta  vel  acta  sunt,  cum 
omnibus  inde  secutis,  rata,  firma  et  inviolabili  persistant,  nec  imposterum  a  quo- 
quam  quavis  auctoritate  cassari,  vel  annullati,  aut  in  irritum  quovis  modo  valeant 
revocari.  Quodque  omnes  et  singuli,  qui  usi  sunt  illis,  aut  in  vim  dictorum  decre- 
torum, a  die  acceptationis  eorundem,  quicquam  consecuti  sunt,  securi  sint  et  quieti, 
nec  propterea  impeti,  turbati  aut  molestar!  possint  quomodolilxt  in  futurum.  Super 
observatione  vero  et  modificatione  decretorum  eorundem,  cum  nonnulli  prelati  natio- 
nis prefate,  ex  eisdem  decretis  gravatos  se  fore,  nobis  conquesti  sint,  cumque  in  illis 
apostolice  sedi,  que  multum  in  suis  juribus  ex  ipsis  decretis  gravata  dinoscitur, 
recompensatio  promissa  sit,  decrevimus  Legatum  nostrum,  cum  sufficienti  potestate, 
ad  partes  Germanie  transmittere,  qui  mediantibus  Rege,  Archiepiscopo  et  Mar- 
cinone prefatis,  ac  aliis  ejusdem  nationis  principibus  et  prelatis,  cum  quibus  fuerit 

1  Reg.    Val.  365:  •  commoilitalem  ». 

-  Koch  om. 

a  Reg.  Vat.  365  e  386:  •  germanica». 


170  Concordati  dei  Principi  a.  1447 

opus,  super  observantia  et  modificatione  decretorum  hujusmodi,  nec  non  super  pro- 
visione apostolice  sedi,1  laciendis,  tractare  valeat,-  et  finaliter  concordare.  Permit- 
tentes  interim  et  indulgentes,  quod  omnes  et  singuli,  qui  prefata  decreta  receperunt, 
vel  recipientibus,  ut  premissum  est,  adheserunt,  in  prefata  natione,  decretis  hujus- 
modi ;  similiter  cum  suis1  modiQcationibus,  quibus  recepta  sunt,  libere  et  licite  uti 
possint;  quos  etiam  circa  singula  premissa  manuteneri  ac  defensari  volumus,  donec 
per  Legatum,  ut  predictum  est,  concordatum  fuerit,  vel  per  Concilium,  quod  ad 
predictorum  Regis,  prelatorum  et  principum  exhortationem  convocare  proponimus, 
aliter  fuerit  ordinatum,  non  contraventuri  nec  contravenientibus  consensuri  quovis 
modo.  Speramus  auteni  et  a  certo  tenemus,  dictos  Regem,  Archiepiscopum,  Marchio- 
nem,  et  alios  prelatos  et  principes,  tanquam  devotos  ipsius:'  sedis  apostolice6  filios,7 
non  passuros  medio  tempore  Romanam  ecclesiam  remanere  in  suis  juribus  spoliatam. 
Hanc  autem  concessionem  ad  eos,  qui  declarationi  vel  obedientie,  per  suos  prelatos 
sive  superiores  nobis  facte  aut  infra  sex  menses  faciende,  se  opponerent,  aut  illam 
acceptare  recusarent,  nullatenus  extendi  volumus,  vel  eis  opitulari.  Nos  enim  ex 
mine  irritum  decernimus  et  inane,  si  secus  super  hiis  a  quoquam  quavis  auctoritate 
scienter  vel  ignoranter  contigerit  attemptari.  Nulli  ergo  omnino  hominum  liceat 
liane  paginam  nostre  constitutionis,  permissionis,  concessionis  et  voluntatis  infin- 
gere, vel  ei  ausu  temerario  contraire.  Si  quis  autem  hoc  attemptare  presumpserit, 
indignationem  omnipotentis  dei  et  beatorum  Petri  et  Pauli  Apostolorum  ejus  se 
noverit  incursurum.  Datum  Rome  apud  Sanctum  petrum,  Anno  Incarnationis  domi- 
nice  Millesimo  quadringentesimo  quadragesimo  sexto,  Nonis  Februarii,  Pontificatus 
nostri  anno  sexto  decimo. 

Da  C.  G.  Koch,  Sanctio  pragmatica  Germanorum  illustrata,  Argentorati  1789,  183-185 
(n.  VII),  collazionati  il  Reg.  Vat.  365,  i.  508  (Archivio  segreto  Vaticano),  dal  quale  desunse 
il  testo  O.  Raynaldus,  loc.  cit.,  vi,  489  s.,  e  Reg.  Vat.  3S6,  f.  6v-7r  (stesso  Archivio). 


').  -  Eugenio  IV  restituisce  alle   loro   chiese  e  nel  pristino  stato  gli  Arci- 
vescovi di  Treviri  e  di  Colonia. 

5  febbraio  1-147. 
Ad  futuram  rei  memoriam. 

Ad  ea,  quae  ad  reductionem  subditorum  omnium,  pacem  et  tranquillitatem  fide- 
lium  spectant,  dirigentes  aciem  mentis  nostrae,  illa  libenter  agimus,  per  quae  devotis 
nostris  et  Ecclesiae  placeamus,  et  sedis  Apostolicae  benignitas  latius  diffundatur. 
Sane  charissimus  in  Christo  filius  Fredericus  Rex  Romanorum  illustris  ac  venera- 
bilis  frater  noster,  archiepiscopus  Maguntinus,  et  dilectus  filius  nobilis  vir  Frede- 
ricus marchio  Brandeburgensis  sacri  imperii  electores,  aliique   nonnulli   praelati  et 


1  Rie,.  Vai.  365  e  3*6;  ■  sedis 

Reg.  Val.  365  e  386:  •  pel.  i  il  .. 

Reg.  Vat.  .76.-;  inveci   di     decretis  hujusmodi      h,i  ■  illis 
Vat.  36S  om. 

1\ 'in. 

«  Reg.   Val     16         186  om. 
'  Adii,  il  solo  Ri*.    Val.  386. 


HIT  Concordati  dei  Princìpi  171 


principes  nationis  Germanicae  prò  bono  pacis,  et  concordiae,  et  ad  tollenda  scan- 
dala  nationis  praefatae  aobis  humiliter  supplicarunt,  proni  in  capitulo,  praesentibus 
de  verbo  ad  verbum  inserto  continentur,  qui1  sequitur  et  est  talis:  Item  omnia  et 
singula  per  ipsum  Dominum  Eugenium  Papam  durante  animorum  suspensione  prac- 
dicta  coatra  et  adversus  reverendissimos  in  Christo  patres-  Dominos  lacobum  Tri - 
verensem  et  Theodoricum  Coloniensem  archiepiscopos  sacri  Romani  imperii  prin- 
cipes electores,  eorumque  ecclesias,  jura,  et  dominia,  ex  causa  neutralitatis  vel  alia 
quacumque  causa  innovata,  volentibus  ipsis  in  declaratione  prò  ipso  domino  Eugenio 
facienda,  cum  regia  majestate,  et  aliis  principibus  electoribus  concurrere,  revocabil, 
cassabit,  et  annullabit,  ac  eos  per  suas  literas  cum  ecclesiis,  dominiis,  ac  juribus 
hujusmodi  in  pristinum  statum  reponet  in  forma  necessaria  et  opportuna.  Nos  igitur 
sperantes,  quod  hoc  cedet  ad  statum  Ecclesiae,  pacem,  et  tranquillitatem  nationis 
praedictae  in  praefatorum,  regis,  archiepiscopi,  marchionis,  aliorumque  praelatorum 
et  principum  hoc  petentium  complacentiam,  tenore  praesentium  promittimus  bona 
fide,  quod  quando  ipsi  olim  Treverensis  et  Coloniensis  archiepiscopi  ad  gremium 
nostrum  et  Ecclesiae  venientes  cum  regia  serenitate  et  aliis  electoribus  praedictis 
in  declaratione  prò  nobis  facienda,  ut  praefertur,  concurrcrint,  nobisque  plenam  et 
debitam  obedientiam  praebuerint,  ac  prò  vero  Jesu  Christi  vicario  recognoverint, 
ipsos  ad  praedictas  ecclesias,  absque  ulla  exceptione  aut  oppositione  restituemus, 
ac  in  pristinum  statum  reponemus  juxta  tenorem  capituli  superius  descripti.  Nulli 
ergo,  etc.  Dat.  Romae  apud  S.  Petrum  Anno  '  Incarnationis  Dominicae  MCCCCXLVI. 
non.  februarii  pontificatus  nostri  anno  XVI. 

Da  O.  Rayxaluus,  loc.  cit.  vii,  490,  collazionato  il  Reg.  Val.  386,  I.  5  (Archivio  segreto 
Vaticano),  ove  è  incluso  in  un  breve  di  Niccolò  V  del  2  agosto  1447. 

4.  -  Indulti  di  Eugenio  IV  alla  Nazione  Germanica. 

7  febbraio  1447. 

Eugenius  Episcopus  Servus  Servorum  Dei.  Ad  futuram  rei  memoriam.  Inter 
cetera  desideria  cordis  nostri  filios  quoslibet  ad  nostram  et  apostolice  sedis  obe- 
dientiam exoptantes  aduci  illa  temporum  qualitate  pensata  aliquando  concedimus 
ordinamus  et  statuimus  per  que  Christi  lidelium  tranquillitati  et  comodis  remotis 
dissensionibus  et  scandalis  consulatur  et  exinde  animarum  salutem  valeanf 3  adi- 
pisci.  Sane  cum  propter  dissensionem  inter  nos  et  eos  qui  Basilee  sub  nomine  gene- 
ralis  Concilii  remanserant  dudum  exortam,  nonnulli  Principes  tam  ecclesiastici  quam 
seculares  nationis  Germanice  in  quadam  neutralitate  et  animorum  suspensione  a  die 
decima  septima  Mensis  Martii  de  Anno  domini  Millesimo  quadringentesimo  trice- 
simo  octavo  usque  in  presentem  diem  se  tenuerint  ea  mente  ut  asserunt,  ut  post 
modum  unanimi  consensi!  in  nostra  et  sedis  apostolice  obedientia  et  reverenda 
paribus  gressibus  incedere  possent,  et  Carissimus  in  Christo  filius  noster  Fredericus 
Rex  Romanorum  Illustris,  ac  Venerabilis  frater  noster  Theodoricus  Archiepiscopus 
Maguntinensis,  et  dilectus  filius  Nobilis  Vir  Fredericus  Marchio   Brandeburgensis 

>  Raynaldus     in. 
1  Jfcg.   Val.  add.      i  I 
:  Rtg.  Val.:  •  valcat  ■. 


172  Concordati  dei  Principi  a.  1447 

sacri  [mperii  Electores,  ac  Venerabiles  fratres  nostri  Fredericus  Magdeburgensis, 
Fredericus  Salzeburgensis,  et  Gerardus  Bremensis  Archiepiscopi,  ac  quidam  alii 
Prelati  et  Principes  diete  Nationis  nobis  debitam  obedìentiam  per  suos  Oratores 
prestiterint,  ac  nos  solum  in  Christi  Jesu  Vicarium  recognoverint  et  professi  fuerint, 
Nos  attentis1  quod  diete  neutralitatis  et  suspensionis  tempore  plurima  in  ipsa  Natione 
aeta  gesta  et  facta  fuerint  que  confirmationem  indulgentiam  et  disposicionem  super 
eos  apostolice  auctoritatis  requirunt  prefatorum  Regis  Archiepiscoporum  Marchionis 
ceterorumque  Prelatorum  et  Principum  supplicationibus  inclinati,  omnes  et  singulas 
tam  Metropolitanarum  quam  Cathedralium  aliarumque  ecclesiarum  nec  non  digni- 
tatum  eciam  Abbatialium  ac  post  pontitìcales  majorum,  et  in  Collegiatis  ecclesiis 
principalium  et  aliorum  benefitiorum  ac  omeiorum  ecclesiasticorum  quorumeunque 
eciamsi  ecclesie  curate  Canonicatus  et  prebende  fuerint  electiones  postulationes 
confirmationes 2  collationes  provisiones  et  dispositiones  necnon  processus  sentencias 
aliaque  aeta  judiciaria  auctoritate  ordinaria  hujusmodi  suspensionis  et  neutralitatis 
tempore  factas  seu  facta,  que  omnia  et  singula  hic  haberi  volumus::  prò  sufficiente!- 
expressis,  ac  ea  grata  et  rata  habentes  auctoritate  apostolica  ex  certa  scientia 
conhrmamus,  Volentes  ac  eciam  statuentes  ut  nulli  qui  in  possessione  ecclesiarum 
Monasteriorum  dignitatum  benetìtiorum  et  omeiorum  hujusmodi  quacunque  eciam 
corum  qui  Basilee  post  translationem  et  dissolutionem  basiliensis  '  Concilii  ibidem 
remanserunt  auctoritate  ea  fuerint  '  assediti,  super  hujusmodi  ecclesiis  dignitatibus 
benefitiis  et  officiis  ac  sentenciis  et  processibus  eciamsi  in  Romana  Curia  vel  extra 
cani  lis  cujus  statuiti  presentibus  habemus  prò  expresso  indecisa  pendeat  eciamsi 
super  eis6  ad  ea  vel  contra  ea  fuerit  alteri  jus  quesitum  seu  jus  aliqui  se  habere 
pretenderent  ex  nunc  in  antea  in  ipsa  Curia  vel  extra  eam  apostolica  vel  alia  qnavis 
auctoritate  impeti  aut  quomodolibet  ex  quavis  ratione  vel  causa  molestari  possint 
sed  in  suis  possessionibus  pacifice  remaneant.  Lites"  quoque  et  causas  quascunque 
super  hujusmodi  ecclesiis  dignitatibus  benefitiis  et  ofifitiis  pendentes  illis  duntaxat 
exceptis  que  coram  Ordinariis  Judicibus  apud  quos  juxta  formam  diete  suspensionis 
et  protestationis  exinde  secute  licuit  litigare  indecise  pendent  ad  nos  advocantes 
auctoritate  et  sciencia  predictis  extinguimus  et  super  eis  adversariis  eorum  perpe- 
tuimi silentium  imponimus,  Possessores  vero  ipsos  volumus:ì  in  suis  ecclesiis  Mona- 
steriis  dignitatibus  benefitiis  et  oftìciis  pacifice  remanere,  quibus  omnibus  ipsas  eccle- 
sias  Monasteria  dignitates  benefitia  et  officia  quocunque  modo  vacaverint  auctoritate 
et  scientia  prefatis  tenore  presentium  conferimus  et  providemus  de  eisdem  ; 8  Ac 
illis  qui  pallium  dictorum  qui  Basilee  post  nostram  translationem  sub  nomine  gene- 
rali- Concilii  remanserunt  auctoritate  receperunt,  ut  ilio  uti  possint  presentibus  con- 
cedimus  et  indulgermi,  Illis  autem  qui  non  habent  vel  non  receperunt'-'  sine  diffi- 

i  Cosi  .nubi   Reg.  !',//..•  Raynaldus:     attendentes    . 

■:.   Val.  ■  confirmationes     vien  uopo  .  provisiones > . 
•  voluimus  ». 
'  Ko  fi  om. 

i!       fuerunt    . 
■  Koi  ii       eciamsi  pei 

'  Koch:     remaneant  lites  >:  fu  seguita  la  giusta   inlei-punziom    .li  O.  Raynaldus,  Ioc.  cil.,  tv,  487. 
i-  m  .. 
reo  \n  nini  .. 


a.  1447  (  oncordati  dei  Principi  173 

cultate  dabimus  et  edam1  libere  concedemus,  -  Illis  tantum  personis  exceptis  que 
occasione  privationum  propter  nostrani  aut  Basiliensium  adhesionem  factarum  bene- 
Scia  detìnent  in  quibus  habeat  ;  locum  provisio  et  dispositio  super  hiis  que  contra 
protestationem  facta  forent  per  prefatum  Regem  et  Electores  Imperii  conjunctim 
vel  divisim  promulgata,  per  hoc  autem  nulli  contendentium  super  titulo  et  juribus 
ecclesiarum  Frisingensis  et  Osiliensis  volumus  ;  aliquod  prejudicium  afferri  aut 
eciam  generari,  sed  liberimi  sii  unicuique  eorum  jus  suum  prosequi  justicia  mediante, 
Preterea  omnia  et  singula  que  dictis  suspensione  et  protestatone  durantibus  in 
prejudicium  gravamen  vel  lesionem  jurisdictionis  juris  vel  possessionis  Metropolita- 
norum  diocesanorum  principatuum  dominioi  uni  Terrarum  Regis  et  Electorum  ac 
Archiepiscoporum  predictorum  necnon  aliorum  Episcoporum  Prelatorum  Collegio- 
rum  personarum  seti  rerum  quarumcumque  contra  fedus  protestationis  et  suspen 
sionis  bujusmodi  quomodocunque  vergentia  apostolica  vel  alia  quavis  auctoritate 
concessa,  ac  in  fudicio  vel  extra  obtenta,  Insuper  ecclesiasticas  censuras  mulctas 
et  penas,  Nec  non  cujuscunque  irregularitatis  et  inabilitatis  maculas  tam  a  jure 
quam  ab  nomine  propter  premissa  quomodolibet  promulgatas  seu  infiictas  promul- 
gandas  quoque  seu  infligendas  quoad  Regem  Archiepiscopos  et  Marchionem  pre- 
tatos  eorumque  dominia  clericos  subditos  et  Vassallos  '  et  ad  eos  quoque  qui  infra 
sex  menses  a  die  datarum  presentium  computandos  se  declaraverint  prò  nobis  aut 
eidem  declarationi  adheserint  cassamus  irritamus  et  annullamus  nulliusque  esse 
decernimus  roboris  vel  momenti,  omnem  irregularitatis  et  infamie  maculam  siye 
notam  per  eos  premissorum  occasione  contractam  penitus  abolentes, 7  ac  eos  reha- 
bilitantes  et  restituentes  ad  eorum  ecclesias  benefitia  offitia  dignitates  et  honores 
quecunque  ac  in  pristinum  statum  et  eum  in  quo  erant  ante  premissa  reponentes, 
Nec  non  illis  qui  contra  ipsos  impetratis  concessis  vel  obtentis  seu  impetrandis  co'n- 
cedendis  et  obtinendis  quomodolibet  niterentur,  eciamsi  eis  aut  eorum  alicui  jus 
quesitum  foret  ex  certa  scientia  de  potestatis  plenitudine  perpetuimi  silentium  impo- 
nentes, s  Insuper  quascunque  obligationes  super  annatis  seu  comunibus  et  minutis 
servitiis  ceterisque  juribus  nobis  et  Camere  apostolice  seu  Collegio  Venerabilium 
fratrum  nostrorum  sancte  Romane  ecclesie  Cardinalium  ceterisque  Officialibus  debi- 
tis  seu  que  deberi  dicerentur  occasione  quarumlibet  Metropolitanarum  et  Cathedra- 
lium  ecclesiarum  Monasteriorum  dignitatum  offitiorum  et  benefitiorum  quorumcun- 
que  usque  in  presentem  diem  remitiimus  de  nostra  liberalitate  relaxamus  pariter 
et  donamus,  eosque  qui  '  hujusmodi  debitis  obligati  essent  ab  omni  eorum  solutione 
absolvimus  et  eciam  liberamus,  dispensationes  preterea  quascunque  nisi  tales  forent 
quas  hactenus  sedes  apostolica  concedere  non  consuevit,  Indulta  quoque  forum 
consciencie  respicientia  eciam  in  casibus  sedi  apostolice  reservatis,  nec  non  novas 

1  Reg.  Val.  om. 

•  Koch:  ■  concedimus  ». 
1  Reg.  Val.:  nabent  . 
'  Koth:  «  voluimus  >. 

■  Koch  om.   •  et  inabilitatis  •. 

•  Koch  add.     postquam  declarationem  eorum  >. 
:  Raynaldus  :     absolventes  •. 

-J  Raynaldds:  i  impooimna  ». 

•  Koch  add.  «  in  ». 


174  Concordati  dei  Principi  a.  1447 


provisiones  prò  possessoribus  sine  prejuditio  juris  quesiti  ipsa  suspensione  durante 
vel  eciam  antea  a  nobis  aut  ab  eis  qui  Basilee  sub  nomine  Concilii  remanserunt 
aut  Legatorum  suorum  vel  alia  quavis  auctoritate  obtentas  impetratas  concessas 
seu  concessa  ac  omnia  inde  secuta  a  die  date  concessionis  earundem  eadem  aucto- 
ritate confirmamus,  perinde  ac  si  a  nobis  impetrata  fuissent,  Super  sententiis  autem 
in  Romana  Curia  vel  in  Basilea  sub  nomine  generalis  Concilii  ante  ipsam  suspen- 
sionem  vel  ea  durante  in  causis,  in  quibus  uterque  litigantium  ex  ordinario  titulo 
nititur  prolatis,  que  executioni  nondum  sunt  demandate,  Volumus  statuimus  et  ordi- 
namus  quod  hujusmodi  sentencie  coram  Judice  ordinario  tractentur  et  quicquid 
utraque  pars  vellet  producere  prò  jure  suo  coram  eo  debeat  exhibere,  Qui  quidem 
Judex  sumarie  simpliciter  et  de  plano  sola  facti  ventate  inspecta  procedens  nego- 
tium  ipsum  unica  valeat  terminare  sentencia,  a  qua  nulli  partium  appellare  liceat 
aut  provocare  vel  restitutionem  aliquam  obtinere,  Per  hoc  autem  nullatenus  preju 
dicare  intendimus  eis  qui  possessionem  dignitatum  eciam  Metropolitanarum  Cathe 
dralium  et  Abbatialium  seu  benefitiorum  quorumcunque  ordinaria  vel  alia  auctori- 
tate sub  eadem  Natione  obtinentes  durante  neutralitate  vel  suspensione  predictis 
vigore  processuum  in  Romana  Curia  vel  in  Basilea  sub  nomine  generalis  Concilii 
obtentorum  aut  alias  violenter  hierunt'  spoliati,  sed  tam  spolia  quam  jura  eorum 
denuo  coram  Judicibus  ordinariis  cognoscantur  et  fine  debito  terminentur,  lnsuper 
omnes  et  singulas  prefate  Nationis  aut  alterius  in  ea  benefitia  vel  offitia  obtinentes 
personas  ecclesiasticas  et  seculares  eciamsi  Regalis  Archiepiscopalis  Episcopalis  vel 
alterius  dignitatis  fuerint,  qui  post  dissolutionem  sive  translationem  prefati  Concilii 
per  nos  factam  congregationi  Basiliensium  sub  nomine  generalis  Concilii  adhese- 
runt  obediverunt  aut  incorporati  fuerunt  qui  jam  ad  nostram  obedientiam  sunt 
re  versi  vel  infra  sex  Menses  post  deelarationem  prò  nobis  factam  redierint,  seu 
declarationi  ipsi  adheserint  ab  omnibus  et  singulis  juramentis  perjurii  reatu  ac  aliis 
censuris  et  penis  si  qui  tenerentur  aut  incurrissent  inflictis  et  in  tales  promulgatis 
aut  propterea  infligendis  auctoritate  prefata  absolvimus  et  liberamus,  ac  omnem 
irregularitatis  inhabilitatis  et  infamie  maculam  sive  notam  exinde  quomodolibet 
forsan  contractam  abolemus,  ac  in  pristinum  statum  restituimus  et  reponimus  per 
inde  ac  si  talia  minime  emanassent,  Preterea  omnes  et  singulas  personas  Nationis 
prefate  sive  alterius  in  ea  benefitia  vel  offitia  sicut  premissum  est  obtinentes  que 
sub  declaratione  hujusmodi  prò  nobis  facienda  continebuntur2  que  post  hujusmodi 
Concilii  translationem  Basilee  remanserunt  ac3  ipsi  congregationi  adheserunt  fave- 
runt  oftìtiis  in  eadem  prefuerunt,  aut  in  lcgatione  eorum1  missi  sunt  quandoque  aut 
eis  crediderunt,  ab  omnibus  exeomunieationis  suspensionis  interdicti  aliisque  cen- 
suris et  penis  in  eas  per  processus  nostros  aut  alias  inflictis  et  promulgatis  absol- 
vimus cum  hiis  qui  ibidem  seu  a  provisis  ab  ipsis  aut  eorum  auctoritate  sacros  ordi- 
nes  dicto  tempore  receperunt,  '"  ut  in  susceptis  ordinibus  ministrare  valeant  dispen- 
santes,  Volumus  insuper  quod  singuli  Metropolitani  Nationis  ejusdem  actujam  nobis 

Reg.   Vai..  •  fuerint    . 

Reg.  Vat.:     continebantur  ». 

Val.:     aut    . 
Reg.   Vii/.,      legatione  ali  ei 

1  Ko.  li         n  .i  pi  Talli     . 


a.  144"  Concai  itati  dei  Principi  175 


obedientes  vel  qui  infra  sex  menses  ut  preferrur  nobis  et  apostolico  sedi  debitam 
obedientiam  prebuerint  consimiles  bullas  sive  litteras  apostolicas  habeant  super 
quibus  petentibus  quibuscunque  quatenus  opus  fuerit  sub  eorum  sigillis  transumpta 

concedere  valeant  eisque  in  Juditio  et  extra  piena  fides,  sicut  originalibus  litteris 
per  omnia  prebeatur,  Super  ecclesiis  autem  Trcverensi  et  Coloniensi  de  quibus  in 
petitionibus  Regis  Archiepiscopi  Maguntinensis  et  Marchionis  prefatorum  speciali» 
e-^t  positus  articulus  per  alias  nostras  Litteras  desuper  editas  specialiter  providimus 
prout  in  eis  latius  '  continetur,  Ut  autem  premissa  eo  firmius  observentur  pio 
nobis  et  successoribus  nostris  Romanis  pontifìcibus  de  Venerabilium  fratrura  nostro- 
rum  sancte  Romane  ecclesie  Cardinalium  Consilio  et  assensu  pollicemur  omnia  et 
singula  supntdicta  inviolabiliter  observare  et  contra  ea  vel  ipsorum  aliquod  in  toto 
vel  in  parte  nullo  umquam  tempore,  quicquam  innovare,  et  quod  nobis  licere  non 
patimur,  eisdem  successoribus  indicamus,  decernentes  ex  nunc  irritum  et  inane  si 
secus  super  hijs  a  quoquam  eciam  qua  vis  apostolica  auctoritate  scienter  vel  igne 
ranter  conti» erit  attemptari,  Quinymo  si  adversus  premissa  littere  alique  aut  man- 
data, ad  cujuscunque  instantiam  vel  eciam  si  motu  proprio  seu  ex  certa  scientia 
eciam  cum  derogatorijs  clausulis  sub  quacunque  verborum  forma  a  nobis,  seu  nostra 
auctoritate,  aut  ab  alio  quovis  emanassent  seu  in  futurum  emanarent,  tales  ex  nunc 
prò  infectis  volumus  haberi,  quodque  is  contra  quem  emanassent  aut  concesse  fuis- 
sent  aut  emanarent,  et  in  futurum  concederentur  illis  minime  obedire  teneatur.  Non 
obstantibus  quibuscunque  constitutionibus  apostolicis  et  etiam  cum  decreto  irritante 
quorumcunque  tenorum  existant  in  genere  vel  in  specie  per  nos  seu  predecessores 
nostros  concessis  seu  concedendis,  privilegiis  vel  indultis  de  quibus  ac  totis  tenoribus 
eorum  specialis  et  expressa  etiam  de  verbo  ad  verbum  mentio  in  nostris  litteris 
loret  facienda  necnon  quaruncunque  ecclesiarum  statutis  et  consuetudinibus  etiam 
iuramento  confirmatione  apostolica  vel  quacunque  alia  lìrmitate  roboratis  ceterisque 
in  contrarium  facientibus  quibuscunque.2  Nulli  ergo  omnino  hominum  liceat  hanc 
paginam  nostre  conlìrmationis  ;  statuti  advocationis  extinctionis  impositionis  colla- 
tionis  provisionis  concessionis  indulti4  constitutionis  abolitionis  restitutionis  rehabi- 
litationis  repositionis  remissionis  '  donationis6  liberationis  ordinationis  intentionis" 
absolutionis"  indicationis  etH  voluntatis*  infringerc  vel  ei  ausu  temerario  contraire. 
Si  quis  autem  hoc  attemptare  presumpserit  indignationem  omnipotentis  Dei  et  bea- 
torum  Petri  et  Pauli  Apostolorum  ejus  se  noverit  incursurum. 

Datum  Rome  apud  Sanctum  Petrum  Anno  Incarnationis  dominile  Millesimo 
quadringentesimo  quadragesimo  se\to  Septimo  Idus  Februarii,  Pontificatus  nostri 
Anno  sexto  decimo. 

B.  Rouerella. 

F.  De  Thomacellis. 

1  Reg.   Vai.:  •  plenius    . 

Ko  ii  om.  ■  Non  obstantibus  -  facientibus  quibuscunque  •. 
5  Reg.  Val.  add.  •  voluntatis    . 

*  Reg.  Vat.  invece  di  •  indulti     ha       cassationis  irritadionis  annullationis    . 
'  Reg.  Val.  add.     relaxationis  •. 

*  Reg.  Val.  add,     absolutionis  ■. 

1  Reg.   Vat.  add.      dispensationis  pollicitationis  et    . 
8  Reg.    Val.  om. 


176  Concordati  dei  Principi  a.  1447 

i 
Da  K'ocu,  loc.  cit.  188-194  (n.  IX,  che,  come  per  il  n.  2,  toglie  da  una  copia  originale 
nell'archivio  arcivescovile  di  Salisburgo,  collazionato  il  prefato  Reg.   Vat.  365,  I.  508v-511r 
Archivio  segreto  Vaticano). 


;>.  -  Protesta  di  Eugenio  IV. 

.>  febbraio  144/ . 

Eugenius  episcopus,  etc.  ad  futuram  rei  memoriam.  Decet  Romani  Pontificis 
prudentiam,  quae  per  eum'  juxta  qualitatem  temporum  aguntur,  taliter  moderari,  ut 
ex-'  eis  sedi  Apostolicae  aut  Romanae  ecclesiae  nullum  praejudicium  generetur.  Sane 
cum  charissimus  in  Christo  lìlius  Fridericus  Rex  Romanorum  illustris,  ac  venera- 
bilis  frater  noster  Archiepiscopus  Maguntinus,  et  dilectus  filius  Fridericus  marchio 
Brandeburgensis  sacri  imperii  electores,  nonnullique  alii  nationis  Germanicae  prae- 
lati  et  principes,  quaedam  petiverint  a  nobis  (ieri,  quae  necessitas  ipsa,  et  Ecclesiae 
utilitas,  ut  eos  ad  nostrani  et  sanctae  Romanae  ecclesiae  unitatem  et  obedientiam 
alliciamus,  nos  concedere  quodammodo  compellit,  nos  ad  vitandum  omne  scanda- 
lum  et  periculum,  quod  exinde  sequi  posset,  nolentes  aliquid  dicere  aut  confirmare 
vel  concedere,  quod  esset  contra  sanctorum  patrum  doctrinam,  vel  quod  vergeret 
in  praejudicium  hujus  sanctae  Apostolicae  sedis,  quoniam  propter  imminentem  nobis 
aegritudinem  non  valemus  omnia  per  eos  petita  et  per  nos  concessa,  cum  ea  intc 
gritate  judicii  et  consilii  examinare  et  ponderare,  quae  rerum  magnitudo,  et  gravitas 
requirit,  tenore  praesentium  protestamur,  quod  per  quaecumque  a  nobis  dictis  Regi, 
archiepiscopo,  marchioni,  praelatis,  principibus,  ac  nationi,  responsa  et  respondenda, 
concessa  et  concedenda,  non  intendimus  in  aliquo  derogare  doctrinae  sanctorum 
patrum,  aut  praefatae  sedis  privilegiis  et  authoritati,  habentes  prò  non  responsis  et 
non  concessis  quaecumque  talia  a  nobis  contingeret  "  emanare.  Nulli  ergo,  etc. 
Datum  etc.  V.  februarii  anno  XVI. 

Da  O.  Ravnaldus,  loc.  cit.,  vii,  190  s.,  collazionato  il  Reg.  Vat.  380,  f.  49v-50r  (Archivio 
segreto  Vaticano). 


6.  -  Niccolò  V  approva  e  conferma  le  concessioni  fatte  da  Eugenio  IV  alla 

Nazione  Germanica. 

28  marzo  144/. 

Nicolaus  episcopus  Servus  Servorum  Dei  Ad  futuram  rei  memoriam  Decet  sedis 
apostolice  providentiam  que  ab  ejus  auctoritate  procedunt,  taliter  moderari,  ut  per 
ipsam  concessa  statuta  et  ordinata  in  suo  robore  inviolata  perdurent,  Cum  igitur 
felicis  recordationis  Eugenius  papa  IV.  predecessor  noster  ad  requisitionem  et  sup- 
plicationem  Carissimi  in  Christo  filli  nostri  Frederici  Romanorum  Regis  Illustris,  ac 
Venerabilis  fratris  nostri  Theoderici  Archiepiscopi  Maguntin.  et  dilecti  filii  Nobilis 
Viri  Friderici  Marchionis  Brandeburgensis  nonnullorumque  aliorum  nationis  eiusdem 
nonnulla  prò  commodo  statu  et  militate  nationis  Germanice,  eiusque  Prelatorum 

i  'al.  :  •  eam  >. 

R  LYNALDUS  Oli). 

*  Raynaldus:  «  contigerit  •. 


iì.  144S  Conce» dillo  di  Vienna  177 

ecclesiarum  ac  ecclesiasticarum  personarum  statuerit  et  ordinaverit,  nec  non  Pre- 
latis  Baronibus  et  singularibus  personis  diete  nationis  nonnulla  concesserit  ae  indul- 
serit,  ac  quasdam  uniones  et  incorporationes  fecerit,  gratias  expectativas  concesse- 
rit, prout  in  diversis  litteris  desuper  confectis  quarum  tenores  presentibus  haberi 
volumus  prò  expressis  plenius  continetur,  ac  nos  postmodum  dicto  predecessore 
sublato  de  medio  divina  clementia  ad  apicem  summi  apostolatus  assumpti,  post 
nostrani  de  more  subsecutam  coronationem  pio  Curie  Romane  reformatione,  unic- 
aes  et  incorporationes  benefìciorum  que  non  fuerunt  sortite  effectum,  ac  etiam  expe- 
ctativas  gratias  omnes  duxerimus  revocandas,  reservationes  quoque  aliquas  fece- 
rimus,  et  non  nulla  alia  statuta  ordinationes  et  regulas  in  Cancellarla  nostra  describi 
mandaverimus  que  volumus  observari,  Nos  ne  per  ipsum  predecessorem  statuta 
concessa  facta  et  ordinata  in  ipsa  natione  Germanica  in  dubium  revocali  possint,  et  ne 
ipsis  aliquod  preiuditium  generetur,  auctoritate  apostolica  tenore  presentium  decla- 
ramus  nostre  intentionis  fuisse  et  esse  quod  per  quecunque  statuta  decreta  ordina- 
tiones regulas  et  signaturas  etiam  supplicationum  per  nos  facta  seu  imposterum 
lìenda,  seu  per  quasvis  gratias  per  nos  de  cetero  concedendas  in  nullo  derogetur 
lactis  gestis  concessis  statutis  et  indultis  hujusmodi  per  ipsum  predecessorem  in 
natione  predicta,  neque  eis  aliquod  in  parte  vel  in  totum  preiuditium  generetur, 
cum  intentionis  nostre  sit  gestis  lactis  concessis  statutis  et  indultis  huiusmodi  in 
nulla  re  contraire,  quin  potius  ut  ea  suum  consequantur  effectum  volumus  et  dece)  - 
nimus  inviolabiliter  observari,  et  firma  in  singulis  permanere.  Nulli  ergo  omnino 
hominum  liceat  hanc  paginam  nostre  declarationis  voluntatis  et  decreti  infringere 
vel  ei  ausu  temerario  contraire.  Siquis  autem  hoc  attemptare  presumpserit  indigna 
tionem  omnipotentis  Dei  et  beatorum  Petri  et  Pauli  Apostolorum  eius  se  noverit 
incursurum. 

Datum  Rome  apud  sanctum  petrum  Anno  Incarnationis  dominice  Millesimo 
quadringentesimo  quadragesimo  septimo  Quinto  Kal.  Aprilis  Pontifìcatus  nostri  Anno 
Primo. 

Pe.  de  Noxeto. 

L.  de  Castiliono. 

Da  Koch,  loc  cit.  197-199  n  XI),  collazionato  il  Reg.  Vat.  406,  f.  229v  (Archivio  segreto 
Vaticano  . 


XXVIII. 
CONCORDATO  DI  VIENNA. 

1.  -  Patti  conclusi  fra  il  legato  pontificio  e  i  principi  germanici. 

17  febbraio  1448. 

In  nomine  domini  Amen.  Anno  a  Nativitate  ejusdem  Millesimo  quadringente- 
simo quadragesimo  octavo,  die  decima  septima  Mensis  Februarii,  Inter  Sanctissimutn 
in  Christo  patrem  ac  Dominum  nostrum  dominum  Nicolaum  divina  providentia 
Papam    quintum    Apostolicamque    Sedem    ac    Nationem    Alamanicam,    Sanctissimi 


178  Concordato  di  Vienna  a.  1-148 

domini  nostri  et  Sedis  eorundem  nominibus  per  Reverendissimi™  in  Christo  patrem 
ac  dominimi,  dominimi  lohannem  Sacrosancte  Romane  Ecclesie  Cardinalem  Lega- 
timi ad  Nationem  Germanicam  de  Latere  missum,  piena  in  ea  parte  auctoritate  et 
potestate  munitum  Et  prò  ipsa  Natione  Alamanica  per  Gloriosissimum  principem  ac 
dominimi  nostrum,  dominimi  Fridericum  Romanorum  Regem  semper  Augustum  etc. 
plurimorum  Sacri  Romani  Imperii  Electorum,  aliorumque  ejusdem  Nationis  tam 
Ecclesiasticorum  quam  Seeularium  principum  consensibus  accedentibus  conclusa  lau- 
data et  acceptata  sunt  concordata  subscripta.  Sanctissimus  dominus  noster  Nicolaus 
Papa  quintus  super  provisione  Ecclesiarum  beneficiorumque  quorunicunque  utetur 
reservationibus  Juris  scripti  et  constitutionibus  Execrabilis  et  ad  Regimen  modi- 
ficatis  ut  sequitur.  Ad  Regimen  Ecclesie  generalis  quamquam  immeriti  superna  dispo- 
sicione  vocati  gerimus  in  nostris  desiderijs  ut  debemus,  quod  per  nostre  diligentie 
studium  ad  quarumlibet  Ecclesiarum  et  Monasteriorum  regimina  et  alia  beneficia 
Ecclesiastica  juxta  divinimi  beneplacitum  et  nostre  intentionis  afìectum  viri  assu- 
mantur  ydonei,  qui  presint  et  prosint  committendis  eis  Ecclesijs  Monasterijs  et  bene- 
ficijs  prelibatis,  Premissorum  itaque  consideracione  inducti  et  suadentibus  nobis  aliis 
rationabilibus  causis  nonnullorum  predecessorum  nostrorum  Romanorum  pontificum 
vestigiis  inherentes,  omnes  patriarchales  Archiepiscopales,  Episcopales  Ecclesias, 
Monasteria,  prioratus,  dignitates  personatus  et  officia,  nec  non  Canonicatus  et  preben- 
das,  et  Ecclesias  ceteraque  benefitia  Ecclesiastica  cum  cura  vel  sine  cura,  secularia  et 
regularia  quecunque  et  qualiacunqué  fuerint,  eciam  si  ad  illa  persone  consueverint  seu 
debuerint  per  Electionem  seu  quemvis  alium  modum  assummi  nunc  apud  Sedem  Apo- 
stolicam  quocunque  modo  vacantia,  et  in  posterum  vacatura,  nec  non  per  depositio- 
nem  seu  privacionem  seu  translacionem,  per  nos  seu  auctoritate  nostra  factas,  et  in 
antea  faciendas  ubilibet,  nec  non  ad  que  aliqui  in  concordia  seu  discordia  electi  vel 
postulati  fuerint,  quorum  electio  cassata  seu  postulatio  repulsa,  vel  per  eos  facta 
renuntiatio  et  admissa  auctoritate  nostra  extiterit,  seu  quorum  electorum  vel  postu- 
latorum  et  in  antea  eligendorum  vel  postulandorum,  electionem  cassari  seu  postu- 
lacionem  repelli,  aut  renuntiationem  admitti,  per  nos  aut  auctoritate  nostra  continget 
apud  Sedem  predictam,  vel  alibi  ubicunque,  et  eciam  per  obitum  Cardinalium  ejusdem 
Ecclesie  Romane,  aut  offitiariorum  diete  Sedis  quamdiu  ipsa  offitia  actualiter  tenebunt, 
videlicet  Viceeancellarij,  Camerarij,  Septem  Notariorum,  Auditorum  Litterarum  con- 
tradictarum  et  Apostolici  palladi  eausarum  auditorum,  Correctorum,  centum  et  unius 
Scriptorum  litterarum  Apostolicarum,  et  viginti  quatuor  penitentiarie  prefate  Sedis,  et 
vigiliti  quinque  Abbreviatorum  nec  non  verorum  Commensalium  nostrorum  et  aliorum 
vigiliti  quinque  Cappellanorum  Sedis  ejusdem  in  ephitaphio  descriptorum  et  edam 
quorumeunque  Legatorum  seu  Collectorum  ac  in  terris  Romane  Ecclesie  Rectorum 
et  Thesaurariorum  deputatorum  seu  missorum  hactenus  vel  deputandorum  aut  mit- 
tendorum,  imposterum  vacantia  et  in  antea  vacatura,  ubicunque  dictos  Legatos  vel 
Collectores  seu  Rectores  aut  Thesaurarios  antequam  ad  Romanam  Curiam  redierint 
seu  venerint  rebus  eximi  contigerit  ab  humanis  nec  non  quorumlibet,  prò  quibus- 
cunque  negocijs,  ad  Romanam  Curiam  venientium,  seu  eciam  recedentium  ab  eadem 
si  in  locis  a  dieta  Curia  ultra  duas  dietas  Legales  non  distantibus  jam  forsan  obie- 
rint  vel  eos  in  antea  ab  hac  luce  transire  contigerit,  etiam  simili  modo  quorumeunque 
Curialium  peregrinacionis  intirmitatis  seu  recreationis  vel  alia  quacunque  causa  ad 


1448  Concordato  di  Vienna  179 


quevis  loca  secedentium,  si  eos  antequam  ad  dictam  Curiam  redierint,  in  Locis  ultra 
duas  dietas  ab  eadem  Curia  ut  premittitur,  non  remotis,  dumodo  eorum  proprium 
domicilium  non  existat  ibidem  jam  forsan  decesserint  vel  imposterum  eos  contigerit 
de  medio  submoveri  et  nunc  per  obitum  hujusmodi  vacantia  vel  imposterum  vaca- 
timi, Rursus  Monasteria  prioratus  et  decanatus  dignitates  personatus,  administra- 
ciones  Officia  Canonicatus,  prebendas  et  Ecclesias,  ceteraque  benefitia  Ecclesiastica 
secularia  et  regularia,  cuna  cura  vel  sine  cura,  quecunque  et  qualiacunque  fuerint, 
Eciam  si  ad  illa  persone  consueverint  seu  debuerint  per  Eleetionem  seu  quemvis 
alium  modum  assummi  que  promoti  per  nos  vel  auctoritate  nostra  ad  Patriarchialium 
Archiepiscqpalium  et  Episcopalium  Ecclesiarum,  nec  non  Monasteriorum  regimina 
obtinebant  tempore  promocionum  de  ipsis  factarum,  nunc  quocunque  modo  vacantia 
et  imposterum  vacatura  Nec  non  eciam  que  per  assecutionem  pacificarti  quorum- 
cunque  prioratuum,  personatuum,  olfitiorum,  Canonicatuum,  prebendarum,  Eccle- 
siarum, aut  beneliciorum  aliorum,  per  nos  seu  auctoritate  nostrarum  litterarum 
immediate  collatorum  seu  conferendorum  imposterum  preterquam  si  virtute  grafie 
expectative,  assecutio  fiat,  nunc  vacantia  et  in  antea  vacatura,  piena  super  pre- 
missis  omnibus  et  singulis  cum  fratribus  nostris  collatione  prehabita,  et  matura  deli- 
beratione  secuta,  ordinazioni,  disposicioni  ac  provisioni  nostre,  de  ipsorum  fra- 
trum  Consilio  auctoritate  Apostolica  reservamus,  decernentes  ex  nunc  irritum  et 
inane  si  secus  super  premissis  et  quolibet  eorum,  per  quoscunque  quavis  auctori- 
tate, scienter  vel  ignorante!-,  contigerit  attemptari.  ltem  in  Ecclesijs  Metropolitanis 
et  Cathedralibus  etiam  Apostolice  Sedi  immediate  non  subjectis,  et  in  Monasterijs, 
Apostolice  Sedi  immediate  subiectis  fiant  Electiones  canonice,  que  ad  Sedem  Apo- 
stolicam  deferantur,  quas  eciam  ad  tempus  constitutum  in  constitucione  Nicolai  que 
incipit  Cupientes  papa  expectet  quo  facto  si  non  fuerint  presentate  vel  si  presentate 
minus  Canonice  fuerint,  papa  provideat,  Si  vero  Canonice  fuerint,  papa  eas  eonhrmet, 
nisi  ex  causa  rationabili  et  evidenti,  et  de  fratrum  Consilio,  de  digniori  et  utiliori 
persona  duxerit  providendum,  Proviso  quod  Confirmati  et  provisi  per  Papam  Nichi- 
lominus  Metropolitanis  et  alijs  prestent  debita  juramenta,  et  alia  ad  que  de  jure 
tenentur.  In  Monasterijs,  que  non  sunt  immediate  subjecta  Sedi  Apostolice  nec  non 
in  alijs  beneficijs  regularibus  super  quibus  prò  confirmatione  seu  provisione  non 
consuevit  haberi  recursus  ad  '  Sedem  Apostolicam  noti  teneantur  venire  electi,  seu 
i Ili,  quibus  providendum  est  ad  Curiam  ad  habendum  confìrmacionem  vel  provi 
sionem,  nec  eciam  dieta  benefitia  regularia  cadant  in  gratijs  expectativis,  Ubi  autem 
in  Monasterijs  ad  Curiam  Romanam  venire  seu  mittere  consueverunt,  ibi  papa  aliter 
non  confirmet,  vel  provideat  quam  superius  de  Cathedralibus  Ecclesijs  est  expres- 
sum.  De  Monasterijs  Monialium  papa  non  disponat  nisi  sint  exempta,  et  tunc  per 
commissionem  in  partibus,  De  ceteris  dignitatibus  et  beneficijs  quibuscunque  secu- 
laribus  et  Regularibus  vacaturis  ultra  reservationes  jam  dietas  majoribus  dignita- 
tibus post  pontificales  in  Cathedralibus  et  principalibus  in  collegiatis  exceptis  de 
quibus  Jure  ordinario  provideatur  per  illos  inferiores  ad  quos  alias  pertinet.  fdem 
Sanctissimus  dominus  noster  per  quameunque  aliam  reservacionem  gratiam  expecta- 
tivam,  aut  quamvis  aliam  dispositionem,  sub  quacunque  verborum  forma,  per  eum 

1  Koch:  «  recursus,  ad  •,  ma  v.  p.222. 


180  Concordato  di  Vienna  a.  1448 


aut  ejus  auctoritate  factam  vel  fiendam  non  impediet,  quo  minus  de  illis  cum  vaca- 
bunt  de  Mensibus  Kebruarij,  Aprilis,  Junij,  Augusti  Octobris  et  Deeembris,  libere 
disponatur  per  illos  ad  quos  Collatio  provisio  presentatio,  electio,  aut  alia  quevis 
dispositio  pertinebit,  Reservationibus  alijs  a  premissis  ac  dispositionibus  auctoritate 
ejusdem  domini  nostri  pape  factis  vel  fìendis,  non  obstantibus  quibuscunque,  Quo- 
tiens  vero  aliquo  vacante  benefitio  de  Mensibus  Januarii  Marcii,  Maij,  Julij,  Septem- 
bris  et  Novembris  specialiter  dispositioni  Apostolice  Sedis  reservatis  non  apparuerit 
intra  tres  Menses  a  die  note  vacationis  in  loco  benencij,  quod  alicui  de  ilio  Apo- 
stolica auctoritate  fuerit  provisum  ex  tunc  et  non  antea  ordinarius  vel  alius  ad  quem 
illius  dispositio  pertinebit  de  ilio  libere  disponat.  Item  ad  finem  ut  hec  ordinatio 
collationis  benefitiorum  non  reservatorum  per  alternos  Menses  possit  per  Nationem 
publicari  et  omnes  qui  ipsa  gaudere  voluerint  tempus  congruum  habeant  eandem 
acceptandi  tunc  quo  ad  Apostolicam  Sedem  in  Kalendis  Junij  proximis  futuris,  ipsa 
currere  incipiet,  durabitque  deinceps  nisi  in  futuro  concilio  de  consensu  nationis 
aliter  fuerit  ordinatimi.  Item  circa  provisionem  Apostolice  Sedi  ordinandam  modus 
annatarum  hoc  modo  currat:1  de  Ecclesijs  Cathedralibus  omnibus  et  Monasterijs 
virorum  dumtaxat  vacantibus  et  vacaturis  solventur  prò  fructibus  primi  anni  a  die 
vacationis  summe  pecuniarum  in  libris  Camere  Apostolice  taxate  que  eomunia  ser- 
vitia  nuncupatur,  Si  que  vero  excessive  taxate  sunt,  juste  retaxentur  et  provideatur 
specialiter  in  gravatis  regionibus  secundum  qualitatem  rerum  temporum  et  regio- 
num  ne  nimium  pregraventur  ad  quod  Sanctissimus  dominus  noster  petentibus 
dabit  Commissarios  in  partibus  qui  diligente!"  inquirant  et  retaxent,  Taxe  autem 
prediate  prò  media  parte  infra  annum  a  die  habite  possessionis  pacifice  totius  vel 
maioris  partis  solvantur  et  prò  media  parte  alia  infra  sequentem  annum,  Et  si  infra 
annum  bis  vel  pluries  vacaverit  semel  tantum  solvetur  nec  debitum  hujusmodi  in 
Successorem  in  Ecclesia  vel  Monasterio  transeat.  De  ceteris  dignitatibus  personatibus 
officijs  et  beneficijs  secularibus  quibuscunque  et  regularibus  que  auctoritate  Sedis 
Apostolice  conferentur  vel  de  quibus  providebitur,  preterquam  vigore  gratiarum 
expectativarum  aut  causa  permutacionis  solvantur  annate  seu  medij  fructus  juxta 
taxam  solitam  a  tempore  possessionis  infra  annum  et  debitum  hujusmodi  in  Succes- 
sorem in  benefitio  non  transeat,  De  beneficijs  vero  que  valorem  viginti  quatuor 
llorenorum  de  Camera  non  excedunt  nihil  solvatur,  curratque  hec  observantia  dein- 
ceps nisi  eam  similiter  in  futuro  Concilio  de  consensu  Nationis  immutari  contingat. 
In  alijs  autem  que  per  felicis  recordacionis  dominum  Eugenium  Papam  quartum  prò 
natione  prefata  usque  ad  tempus  futuri  generalis  Concilij  permissa  concessa  indulta 
atque  decreta  et  per  memoratimi  Sanctissimum  dominum  nostrum  papam  Nicolaum 
confirmata  fuere  in  quantum  illa  concordie  presenti  non  obviant  ista  vice  nihil  extitit 
immutatimi,  Voluit  eciam  memoratus  dominus  Legatus  quod  super  concordatis  pre- 
sentibus  singuli  Metropolitani  predicte  nationis  petentibus  quibuscunque  quantum 
opus  eis  videbitur  sub  Sigillis  transsumpta  concedere  valeant  quodque  transsumtis 
eisdem  in  Judicio  et  extra  stetur  et  adhibeatur  tanquam  huic  originali  carte  per 
omnia  piena  fides.  Per  hoc  autem,  quod  in  concordatis  hujusmodi  sive  quibusvis 
alijs   eorum  occasione  confìciendis  litteris  propter  competentiorem   descriptionem 

1  tn  Koch    ma  v.  p.  280)  manca  l1  interpunzione. 


;1-  I44s  Concordato  di  Vienna  181 


Alamania  specialis  appellatili-  Natio  ipsa  censori  non  debet  a  Germanica  naciohe 
distincta  seu  quoruodolibet  separata  Ad  fidem  igitur  et  robur  ac  testimoniuni  omnium 
premissorum  nos  Fridericus  Romanorum  Rex  et  nos  Johannes  Cardinalis  Legatus, 
sapra  dicti,  cartam  presententi  nostris  appensis  mandavimus  communiri  Sigillis. 

Ad  mandatimi  Dni  Regis  in  Consilio. 

Da  K')cn,  loc.  cit.  201-209  (n.  XIII),  che  pubblica  dalla  copia  originale  nell'Archivio  di 
Corte  a  Vienna,  adottando  alcune  correzioni  da  lui  indicate  nelle  note.  A  p.  L'10-235  (n.  XIV 
il  Kocn  dà  una  nuova  edizione  trascurando  le  minuzie  paleografiche  della  sua  fonte. 


2.  -  Niccolò  V  conferma  il  concordato  di  Vienna. 

l't  marzo   1 1!\ 

Nicolaus  episcopus  Servus  Servorum  Dei  Ad  perpetuam  rei  memoriam.  Ad 
sacrata  Petri  ^edem  divina  dispositione  sublimati,  singulis  que  prò  universalis  ecclesie 
unione  ac  pace  et  tranquillitate  profutura  foie  conspicimus  apostolice  providentic 
solicitudine  libenter  intendimus  et  ad  felicem  illorum  prosecutionem  et  consumatio- 
nem  '  opem  et  operam  impendimus  efficaces.  Nuper  siquidem  Carissimus  in  Christo 
tìlius  noster  Fredericus  Romanorum  Rex  Illustris  et  nonnulli  alii  dilecti  filii  ecclesia- 
stici et  seculares  Principes  inclite  Nationis  Germanice  ex  una,  ac  dilectus  filius 
noster  [ohannes  Sancti  Angeli  Diaconus  Cardinalis  in  partibus  illis  apostolice  sedis 
de  latere  legatus  per  nos  ad  dictas  partes  missus  sufficienti  desuper  a  nobis  et  sede 
apostolica  auctoritate  suffultus  ex  alia  -  partibus  Romane  ecclesie  et  diete  Nationis 
nominibus  prò  ipsius  ecclesie  unione  et  pace  ac  tranquillitate  inter  ecclesiam  et 
nationem  predictas  perpetuo  solidandis  et  confovendis,  diversa  rationabilia  et  utilia 
ordinationes  ac  statuta,  a  partibus  ipsis  hinc  inde  approbata  laudata  conclusa  acce- 
ptata  et  concordata  fecerunt  ac  ediderunt,  nobisque  humiliter  supplicati  fecerunt 
ut  illis  prò  firmiori  eorum  subsistentia  robur  apostolice  confirmationis;;  adijeere,  nec 
non  auctoritatem  potiorem  et  decretum  interponere  dignaremur,  Nos  itaque  qui 
statuta  ordinationes  et  concordata  predicta  per  nonnullos  ex  Venerabilibus  fratribus 
nostris  sancte  Romane  ecclesie  Cardinalibus  magnarum  maturitatis  auctoritatis  et 
litterature  viros  diligenter  'examinari  et  discuti  fecimus,  eaque  rationabilia  et  salu- 
bria  tam  ecclesie  quam  nationi  prefatis  fore  comperimus  de  dictorum  et  aliorum 
Venerabilium4  fratrum  nostrorum  predicte  ecclesie  Cardinalium  Consilio  et  assensu 
apostolica  auctoritate  et  ex  certa  scientia  approbamus  ratificamus5  laudamus  ac 
acceptamus  et  presentis  scripti  patrocinio  communimus  juxta  modum  ac  formas 
subsequentes.  Placet  nobis  super  provisionum  "  ecclesiarum  et  beneficiorum  eccle- 
siasticorum  quorumeunque  provisionibus,  uti  iuris  scripti1  reservationibus  et  Exe- 


1  Reg.  Val.  e  copia  nell'Arch.  segr.  Varie:     confirmationem  --. 

'■  /fi'?.  Val.  i-  copia  nell'Arch.  segr.  Varie:      una.. 

;  I  Regesti  Vaticani  <    .r.pia  nell'Arci,  segr.  Varie:  •  firmi  tati: 

'  Reg.  Val.  om. 

s  Reg.  Val.  e  copia  nell'Arch.  segr.  Varie:  ■  et  confirmamus  •. 

■  Copia  nell'Arch.  segr.  Vatie  om. 

'  Copia  nell'Arch.  segr.  Vatie  :  <  iure  scripto    . 


ls_>  Concordato  dì  Vienna  a.  1418 

crabilis  et  ad  regimen  constitutionibus  modificatis  ut  sequitur,  Ad  regimen  ecclesie 
generalis  quamquam  immeriti  superna  dispositione  vocati  gerimus  in  nostris  desi- 
deriis  ut  debemus  quod  per  nostre  diligentie  '  studium  ad  quarumlibet  ecclesiarum 
et  Monasteriorum  regimina,  -  ac  alia  beneficia  ecclesiastica  juxta  divinum  benepla- 
citum  et  nostre  intcntionis  affectum  viri  assumantur  ydonei  qui  presint  ac  prosint, 
committcndis  cis  ecclesiis  Monasteriis  et  beneficiis  prelibatis,  premissorum  itaque 
consideratione  inducti,  et  suadentibus  nobis  aliis  rationabilibus  causis,  nonnullorum 
predecessorum  nostrorum  Romanorum  Pontificum  vestigiis  inherentes,  omnes  Patriar- 
chales  Archiepiscopales  Episcopales  ecclesias  Monasteria  Prioratus  dignitates  perso- 
natus  et  officia,  nec  non  Canonicatus  et  prebendas  et  ecclesias  ceteraque  beneficia 
ecclesiastica  cum  cura  vel  sine  cura  secularia  vel  regularia  quecunque  et  qualia- 
cunque  fuerint,  etiam  si  ad  illa  persone  consueverint  seu  debuerint  per  electionem 
seu  quemvis  alium  modum  assumi,  nunc  apud  sedem  apostolicam  quocunque  modo 
vacantia  et  imposterum  vacatura,  nec  non  per  depositionem3  seu  privationem  seu 
translationem  per  nos  seu  auctoritate  nostra  factas  et  inantea  faciendas  ubilibet,  nec 
non  ad  que  aliqui  in  concordia  vel  discordia  electi  seu  postulati  fuerint,  quorum 
electio  cassata  seu  postulatio  repulsa  vel  per  eos4  facta  renunciatio  et  admissa  aucto- 
ritate nostra  extiterit,  seu  quorum  electorum  vel  postulatorum  et  in  antea  eligen- 
dorum  vel  postulandorum  electionem  cassari  seu  postulationem  repelli  aut  renun- 
ciationem  admitti  per  nos  aut  auctoritate  nostra  continget  apud  sedem  predictam 
vel  alibi  ubicunque  et  etiam  per  obitum  Cardinalium  ejusdem  ecclesie  Romane  aut 
Officiariorum  diete  sedis  quamdiu  ipsa5  officia  actualiter  tenebunt,  videlicet  Viccean- 
cellarii,  Camerarii,  Septem  Notariorum  Auditoris6  litterarum  contradictarum,  et 
palatii  apostolici  causarum7  Auditorum  Correctorum  *  Centum  et  Unius  Scriptorum 
litterarum  apostolicarum  et  Viginti  quatuor  Penitentiarie  diete9  Sedis,  et  Viginti  quin- 
que  Abbreviatorum,  nec  non  verorum  commensalium  nostrorum  et  aliorum  Viginti 
quinque1"  Capellanorum  sedis  ejusdem  in  epitafio  descriptorum,  et  etiam  quorumeun- 
que  legatorum  seu  Collectorum  ac  in  terris  Romane  ecclesie  Rectorum  ac  Thesau- 
rariorum  deputatorum  seu  missorum  hactenus  vel  deputandorum  aut  mittendorum 
imposterum  vacantia  et  inantea  vacatura  ubicunque  dictos  legatos  vel  Collectores 
seu  Rectores  aut  Thesaurarios  antequam  ad  Romanam  Curiam  redierint  seu  vene- 
rint  rebus  eximi  contigerit  ab  humanis,  nec  non  quorumlibet  prò  quibuscunque 
negotiis  ad  Romanam  Curiam  venientium  seu  etiam  recedentium  ab  eadem  si  in 
locis  a  dieta  Curia  ultra  duas  dietas  legales  non  distantibus  jam  forsan  obierint,  vel 
eos  inantea  ab  hac  luce  transire  contigerit,  etiam  simili  modo  quorumeunque  Curia- 

Reg.   l'ai.:  •  indulgente  •. 

•  Copia  dell'Arch.  Scgr.  Vatic.  :      regimen  •. 

i  ' i    •■'     il  Koch  doversi  leggere  contro     dispensationem     della  sua  fonte  (anche  Seg.  Vat.)\   Reg. 

in  in  Arch.  segr.  Vatic:     depositionem    . 

•  Ria,-  l'ut.:  «no    ■ 

dell'Arch.  segr.  Vatic:     dieta». 
-    Reg.  Tu/.  :      Auditorum  ». 
'■  Re/;.    Val.  om. 

K"  "•  '''''(,-.  Vat.    186  ■   copia  nell'Arch.  segr.  Vatic:  «  Correctoris    . 
'  I  Regesti   V,iti, ani:     prefate    :  .-..pia  nell'Arch.  segr.  Vali. .       apostolice    . 
•  .  Vatii         %  i-imi  ». 


a.  uis  Concordato  di  Pierina  l^; 


lium  peregrinationis  infirmitatis  seu  recreatìonis  vel  alia  quacunque  causa  ad  quevis 
loca  secedentium,  seu  eos  antequam  ad  dictam  Curiam  redierint  in  locis  ultra  duas 
dietas  ab  eadem  Curia  ut  premittitur  non  remotis  dummodo  corum  proprium  domi- 
cilimi] non  existat  ibidem  jam  forsan  decesserint  vel  imposterum  eos  contingat  de 
medio  submoveri  et  tunc  per  obitum  huiusmodi  vacantibus  vel  imposterum  vaca- 
turis,  '  Rursus  Monasteria  Prioratus  et  dignitates  Decanatus  personatus  "  admini- 
strationes  officia  Canonicatus  prebendas  et  ecclesias  ceteraque  beneficia  ecclesiastica 
secularia  et  regularia  cum  cura  vel  sine  cura  quecunque  et  qualiacunque  fuerint, 
etiam  si  ad  illa  persone  consueverint  seu  debuerint 3  per  electionem  seu  quemvis 
alium  modum  assumi  que  promoti  per  nos  seu  auctoritate  nostra  ad  patriarchalium 
Aivhiepiscopalium  Episcopalium  ecclesiarum  nec  non  Monasteriorum  regimimi  obti- 
aebant  tempore  promotionis  de  ipsis  facte,  nunc  quocunque  modo  vacantia  aut 
imposterum  vacatura,  nec  non  etiam  que  per  assecutionem  '  pacificam  '  quorum- 
cunque  Prioratuum  personatuum  officiorum  Canonicatuum  praebendarum  ecclesiarum, 
aut  beneficiorum  aliorum  per  nos  seu  auctoritate  litterarum  nostrarum  immediate 
collatorum  seu  conferendomi»  imposterum  preterquam  si  virtute  gratie  expecta- 
tive  assecutio  fiat  nunc  vacantia  et  in  antea"  vacatura  piena  super  premissis  omni- 
bus et  singulis  cum  frarribus  nostris  collatione  prehabita  et  matura  deliberatione 
secuta  ordinationi  dispositioni  ac  provisioni  nostre  de  ipsorum  fratrum  Consilio  aucto- 
ritate apostolica  reservamus  decernentes  ex  nunc  irritum  et  inane  si  secus  super 
premissis  et  quolibet  eorum  per  quoscunque  quavis  auctoritate  .scienter  vel  igno- 
ranter  contigerit  attemptari  Item  placet  nobis  quod  in  Metropolitanis  et  Cathe- 
dralibus  etiam  immediate  non  subjectis  ecclesiis  et  in  Monasteriis  immediate  subje- 
ctis  sedi  apostolice7  fiant  electiones  canonice  que  ad  dictam  sedem  deferantur  quas 
etiam  ad  tempus  constitutum  in  Constitutione  felicis  recordationis  Nicolai  pape  III. 
que  incipit  Cupieiites  expectabimus  et  lapso  dicto  tempore  si  non  presentate  vel  si 
presentate  minus  canonice  fuerint  providebimus  et  si  canonice  fuerint  confirmabimus 
nisi  ex  rationabili  et  evidenti  causa  ac  de  dictorum  fratrum  *  Consilio  de  digniori 
et  utiliori  persona  duxerimus  providendum  Proviso  quod  confirmati  predicti  et  per 
nos  provisi  Metropolitanis  suis  et  aliis  prestent  debita  juramenta  et  alia  ad  que  de 
jure  tenentur  et  in  Monasteriis  diete  sedi  immediate  non  subjectis  et  aliis  regula- 
ribus  beneficiis  super  quibus  prò  confirmatione  vel  provisione  ad  dictam  sedem  non 
consuevit  haberi  recursus,  electi  seu  illi  quibus  providendum  est  prò  confirmatione  et 
provisione  hujusmedi  ad  Curiam  Romanam  venire  non  tenebuntur,  ipsaque  regularia 
beneficia  sub  expectativis  gratiis  non  cadent,5  ubi  autem  prò  Monasteriis  ad  dictam 
Curiam   mittere  seu  venire  10  consueverunt,  non   aliter  confirmabimus  vel   provide- 


SicI  per      vacantia      e      vacatura        Ko<  iì  .  - 

Copia  nell'Arch.  segr.  Vatic:      prioratus,  dignitates,  decanatus,  prepositatus    . 

Reg.  Val.  om.     seu  debuerint    . 

Copia  in   \r.  li.  segr.  Vatic:  «  assumptionera  -. 

Rcg.   l'ai.:      pontificanti»! 
■  Rcg.    Val.:      imposterum  >. 

AVg.  Val.  :  .  Etiam  placet  nobis  quod  metropolitanis  et  cathedralibus  etiam  immediati  subiectis  sedi  apostoli 

Copia  in  Arch.  segr.  Vatic.  add.  <nostrorum-.  ma  om,      Consilio». 
1  I  Regesti  Vaticani:  ■  cadant    . 
1  Copia  in    \rch.  sem.  Vatic.  e  i  »  •<>  *ti   Vaticani:  •  venire  seu  mitti  ri 


Is4  Coticordato  >lt  Vienna  a.  1448 

bimus  quam  superius  de  Cathedralibus  ecclesiis  est  expressum  et  de  Monasteriis 
Monialium  non  disponemus  nisi  sint  '  exempta,  et  tunc  per  commissionem  ad  partes 
de  ceteris  vero  dignitatibus  et  benelìciis  quibuscunque  secularibus  et  regularibus 
vacaturis  ultra  reservationes  predictas,  majoribus  dignitatibus  post  pontificales  in 
Cathedralibus  et  principalibus  -  in  Collegiatis  ecclesiis  exceptis  de  quibus3  jure  ordi- 
nario provideatur  per  illos  inferiores  ad  quos  alias  pertinct,  Placet  etiam  nobis  quod 
per  quancunque  aliam  reservationem  gratiam  expectativam  aut  quamvis  aliam 
dispositionem  sub  quacunque  verborum  l'orma  per  nos  vel  auctoritate  nostra  factam 
vel  faciendam  non  impediemus  nos  quo  minus  de  illis  cum  vacabunt  de  Februarii 
Aprilis  Junii  Augusti  Octobris  et  Decembris  Mensibus  libere  disponatur  per  illos  ad 
quos  eorum  collatio  provisio  presentatio  electio  seu  quevis  alia  dispositio  pertinebit, 
reservationibus  aliis  a  premissis  ac  dispositionibus  '  auctoritate  nostra  factis  vel  facien- 
dis  non  obstantibus  quibuscunque  Quotiens  vero  aliquo  vacante  beneficio  de  Ianuarii5 
Martii  Maji  Julii  Septembris  et  Novembris  Mensibus  specialiter  dispositioni  diete 
Sedis  reservato  non  apparuerit  infra  tres  Menses  a  die  note  vacationis  in  loco  bene- 
ficii  quod  alicui  de  ilio  apostolica  auctoritate  provisum  fuerit  ex  tunc  et  non  antea 
Ordinarius  vel  alius  ad  quem  illius  dispositio  pertinebit,  de  ilio  libere  disponere 
poterit  Et  ad  finem  ut  hec  ordinatio  collationum  beneficiorum  non  reservatorum  per 
alternatos  Menses  possit  per  dictam  nationem 6  publicari  et  omnes  qui  ea  gau- 
dere  voluerint,  tempus  congruum  habeant  eam  acceptandi,  tunc  quo  ad  dictam 
Sedem  in  Kalendis  Junii  proxime  futuri  ipsa  currere  incipiet,  ac  durabit  deinceps 
nisi  in  futuro  Concilio  de  consensi!  diete  Nationis  aliter  fuerit  ordinatimi  Placet 
similiter  nobis  quod  circa  provisionem  diete  sedi 7  ordinandam  modus  annatarum 
hoc  modo  currat,  de  ecclesiis  Cathedralibus  omnibus  et  Monasteriis  Virorum  dun- 
taxat  vacantibus  et  vacaturis  solvantur  prò  fructibus  primi  Anni  a  die  vacationis 
summe  pecuniarum  in  libris  Camere  apostolice  taxate  que  communia  servitia  nun- 
cupantur,  et  si  que  excessive  taxate  sint,  retaxentur,  et  quod  provideatur  specia- 
liter in  gravatis  regionibus  secundum  qualitatem  rerum  temporum  et  regionum  ne 
nimium  pregraventur  ad  quod  petentibus  dabimus  commissiones  in  partibus  qui 
diligenter  inquirant  et  retaxent,  Taxe  autem  predicte  prò  media  parte 8  infra  Annum 
a  die  habite  possessionis  pacifice  totius  vel  majoris  partis  solvantur9  et  prò  alia  media 
parte  infra10  Annum  sequentem,  et  si  infra10  Annum11  bis  vel  pluries  vacaverit,  semel 
tantum  solvatur  nec  debitum  hujusmodi  in  successorem  in  ecclesia  vel  Monasterio 
transeat,  de  ceteris  vero  dignitatibus  personatibus  oflìciis  et  b'eneficiis  secularibus 


1  Reg.   Val.-     fuerint    . 

-  R(g.   Val.:  .  in  cathedralibus  in  patriarchalibus    . 

A'<r.    Val.  uin.      di-  quibus    . 
•Cosi  giustamente   avverto  doversi   legger*    il    Koch.   contro  la  sua  fonte,   che  dà  «  depositionilms  >  ;  anche  i 
Ridesti  Vaticani  e  la  copia  ncll'Arch.  segr.  Vatic.  hanno  «  dispositionibus  >. 
s  Reg.    Val.:     annatis  ■  ! 

'  ì  ionem  .  dato  dalla  fonte  del  Koch,  che  avverte  come  sopra,  i  Regesti  Vaticani  e  la  detta  copia. 
7  I  Regesti  Vaticani:     sedis    . 
*  Reg.    Val.  om.      prò  media  parti 
'  Ko  h      solvatur  •. 

"  Copia  in  Arch.  tegr.  Vatic,  add,      unum  •. 
"  Reg.  Val.  om. 


a,  1448  Concordato  di  Vienna  185 

ac  regularibus  quibuscunque  que  auctoritate  diete  sedis  conferentur  vel  de  quihus 
providebitur  preterquam  vigore  gratiarum  expectativarum  aut  eausa  permutationis 

solvantur  annate  seu  medii  fructus  juxta  taxam  solitati}  a  tempore  possessionis  infra 
Annum,  et  debitum  hujusmodi  similiter  in  successorem  in  beneficio  non  transeat,  sed 
de  beneficiis  que  valorem  Vigiliti  quatuor  florenorum  auri  de  Camera  non  exce- 
dunt  nichil  solvatur  curratque  hec  observantia  deineeps  nisi  eam  similiter  in  futuro 
Concilio  de  ipsius  Nationis  consensu  contingat  immutali.  In  aliis  autem  que  per 
felicis  recordationis  Eugenium  papam  IV.  predeeessorem  nostrum  prò  dieta  Natione 
usque  ad  tempus  futuri  generalis  Concilii  permissa  concessa  indulta  et  decreta  ac 
per  nos  confirmata  fuerunt  in  quantum  illa  concordie  presenti  non  obviant,  ista  vice 
volumus  nichil  esse  immutatimi  '  et  per  hoc  quod  in  concordatis  hujusmodi  sive 
quibusvis  aliis  eorum  occasione  conficiendis  litteris  propter  competentiorem  descri- 
ptionem  Alamania  specialiter  -  appellatur,  natio  ipsa  censeri  non  debet;i  a  Germanica 
natione  distincta  seu  quomodolibet  separata,  Preterea  quia  difficile  foret  presentes 
litteras  ad  singula  in  quibus  de  eis  fides  lorsitan  facienda  fuerit  loca  deferre  eadem 
apostolica  auctoritate  decernimus  quod  ipsarum  transumpto  Metropolitanorum  diete 
Nationis  sigillo  '  munito  tanquam  presentibus  si  exhiberentur  litteris  piena  fides  adhi- 
beatur  et  perinde  stetur  ac  si  diete  presentes  littere  forent  exhibite  vel  ostense  Et 
insuper  irritum  quoque  decernimus  et  inane  si  secus  super  hijs  a  quoquam  quavis 
auctoritate  scienter  vel  ignoranter  conligerit  attemptari.  Nulli  ergo  omnino  homi- 
num  liceat  hanc  paginam  nostre  approbationis  ratificationis  laudationis  acceptationis 
communitionis  reservationis  constitutionis  et  voluntatis  infringere  vel  ei  ausu  teme- 
rario contraire.  Si  quis  autem  hoc  attemptare  presumpserit,  indignationem  omnipo- 
tentis  dei  et  beatorum  Petri  et  Pauli  Apostolorum  ejus  se  noverit  incursurum. 

Datum  Rome  apud  Sanctum  petrum  Anno  Incarnationis  dominicc  Millesimo  qua- 
dringentesimo  quadragesimo   septimo."  Quartodecimo   Kalend.  Aprilis  Pontifìcatus 

nostri  Anno  Secundo. 

Pe.  De  Noxeto. 

De  Curia 

A.  De  Magio. 

A  tergo  bullae:  Rtx.1' 

Apud  me  Pe.  de  Noxeto  etc. 

Da  Koch,  toc.  cit.  235-244  in.  XV),  collazionati  i  Reg.  Val.  423  Reg.  Vat.\  f.  151-153, 
386,  f.  202r-204r  e  la  copia,  trovata  fra  le  scritture  di  Giulio  II,  in  Ann.  XI,  e.  IX,  ».  2 
(Archivio  segreto  Vaticano). 


Koch:  «  commutatuni    . 
Koch:   i  speciali*    . 
I  Regesti  Vaticani:     debeai    . 

Reg.   Val.:  «  transumpto  alicuius  episcopalis  vel  superiori*  ecclesiastice  i  urie  sigillo». 
I  Regesti   Vaticani:  •  mccccxlviii  ».  datazione  certamente  errata,  trattandosi  di  anno  Incarnationis. 
1  Sic  !  Koch;  evidentemente  va  letto      Reg(islrata)  ■. 


185  Alfonso  V  d'Aragona  e  i  Prelati  ecc.  dei  suoi  stati  a.  1451 


XXIX. 

CONCORDIA  FRA  ALFONSO  V  D'ARAGONA 
E  I  PRELATI  ECC.  DEI  SUOI  STATI,  CONFERMATA   DA   NICCOLÒ  V. 

6  gennaio  1451. 

Nicolaus  etc.  Ad  perpetuarti  rei  memoriam.  Regis  pacifici  licet  immeriti  vices 
gerentes  in  terris  cuius  factus  est  locus  in  pace,  desideranter  appetimus  ut  populus 
nostre  '  cure  commissus  in  pulcritudine  pacis  sedeat,  in  fiducie  tabernaculis  habitet 
et  in  requie  tranquilla  quiescat  et  ut  pax  Dei  que  exsuperat  omnem  sensum  fidelium 
maxime  secularium  et  ecclesiasticorum  olim  invieem  discidencium  reconsiliata  corda 
et  unitas  voluntates  in  pacis  quietisque  dulcedine  iugiter  foveat,  corroboret  et  con- 
firmet  studia  nostra  libenter  apponimus  et  ea  potissime  que  prò  bono  pacis  iudicio 
vel  concordia  terminata  vel  alias  provide  facta  sunt  ne2  in  recidive  contencionis  rela- 
bantur  scrupulum  sed  ut  firma  et  illibata  iugiter  persistant  apostolico :i  libenter  pre- 
sidio communimus.  Sane  ad  nostri  apostolatusauditum  deducto  quod  inter  carissimum 
in  Christo  filium  nostrum  Alfonsum  Aragonum  et  utriusque  Sicilie  Regem  illustrem 
seu  eius  regium  fisci  procuratorem  ex  una,  necnon  prelatos,  clerum  et  ecclesiasticas 
personas  seculares  et  regulares  ordinimi  quorumcunque  eciam  miliciarum  regno- 
rum  Valencie,  Maioricarum  et  Minoricarum  ac  eciam  comitatuum  Rossilionis  et 
Ceritanie  partibus  ex  altera,  de  et  super  imposicione  quatuor  solidorum  prò  libra 
per  eumdem  regem  certo  modo  facta  in  omnibus  bonis  sedentibus  et  de  realencho 
ac  decimis  et  primiciis  per  dictas  ecclesias  ecclesiasticasque  personas  ac  pia  sancta 
et  religiosa  loca  in  dictis  regnis  et  comitatibus  sita  tenta  seu  possessa  necnon  pre- 
textu  exhibicionis  titulorum  de  bonis  ac  decimis  et  primiciis  supradictis  necnon 
capud -breviacionis  eorumdem  virtute  regiorum  mandatorum  '  emanatorum  gravis 
exorta  fuerat  materia  questionis,  Nos  tunc  dilectum  filium  nostrum  Iohannem  titilli 
sancti  Laurencii  in  lucina  presbiterum  Cardinalem  ad  prefatum  regem  prò  sedandis 
dissencionibus  huiusmodi  seu  concordia  inienda  eos3  duximus  cum  nostris  facul- 
tatum  litteris  specialiter  dcstinandum  qui  ad  ipsum  regem  tunc  in  civitate  Neapolitana 
vel  circa  residentem  personaliter  se  transferens,  conv.ocatis  prelatis  regnorum  et 
comitatuum  predictorum  in  civitate  Neapolitana  repertis  eorumque  procuratoribus 
seu  sindieis  ad  consequendam  concordiam  solicite,  prudenter  et  diligenter  prò  viribus 
instetit;  tandem  vero  prefatus  Rex  tanquam  verus  pacis  amator  et  obediens  ecclesie 
filius  prefati  Cardinalis  proposita  et  allegata  benigne  et  pacienter  audiens  post  plu- 

1  Seg.  Vai..  •  popolo  nostro    . 
Val.,      vel  >. 
Seg.   Val.       apostolico •. 

'  litg..   Val.  adii,  qui  un  •  incolc    .  che  non  ha  senso  e   forsi   cela  un  nome  ili  città. 
•  Sic!  1-orsc  «  eo  ■  o      inter  eos  •. 


a.  14.">1  Ufonso  Vd"Aragona  e  i  Prelati  ecc.  dei  suoi  sitili  187 

rimas  collaciones,  dietas1  et  deliberaciones  hinc  inde  habitas,  observatas  et  obtentas 
ad  veiam  pacem  et  amicabilem  concordiam  cum  prelatis,  clero  et  personis  prefatis 
devenit,  super  quibus  quidem  pace  et  concordia  nonnulla  fuerunt  in  conspectu 
dicti  Cardinalis  et  coram  certis  notariis  et  testibus  inita,  conventa  et  concordata  ac 
.tiramento  vallata  capitula  prout  in  ipsius  Regis  litteris  manu  sua  propria  signatis 
ac  eius  vera  aurea  bulla  sigillatis  signisque  et  subscriptionibus  notariorum  et  alio- 
rum  suorum  oftìcialium  munitis,-  quarum  tenorem  et  earum  subscripciones  signis 
et  carateribus  dumtaxat  obmissis  de  verbo  ad  verbum  presentibus  inseri  fecimus 
tenoris  subsequentis  videlicet  :  In  Dei  nomine  pateat  universis  quod  nos  Alfonsus 
Dei  gratia  Rex  Aragonum,  Sicilie  citra  farum,  Valencie,  Hierusalem,  Hungarie,  Maiori- 
carum,  Sardinic  et  Corsice,  comes  Barchinone,  dux  Athenarum  et  Neopatrie8  ac  eciam 
comes  Rossilionis  et  Ceritanie,  Quia  decet  pium  et  clementem  principem  ecclesias 
et  ecclesiasticas  personas  Deo  famulantes  ne  dum  in  sua  iusticia  confovere  sed  eciam 
favoribus  et  largitionibus  prosequi  gratiosis,  prospicientes  gravem  qucstionem  inter  nos 
sive  nostrum  regium  fisci  procuratorem  parte  ex  una  necnon  ecclesias  ecclesiasti- 
casque  personas,  loca  sancta  et  pia  sive  religiosa  eciam  militaria  ordinis  beate  Marie 
de  Montesia  et  milicie  sancii  Georgii1  et  aliorum  ordinum  quoruncunque  regnorum 
Valencie,  Maioricarum,  Minoricarum  et  Uvice  ac  eciam  comitatuum  Rossilionis  et 
Ceritanie  parte  ex  altera  suscitatam  de  et  pretextu  imposicionis  quatuor  solidorum 
prò  libra  per  nos  facte  certo  modo  in  omnibus  bonis  sedentibus  et  de  realencho  per 
dietas  ecclesias  ecclesiasticasque  personas,  loca  pia  sancta  sive  religiosa  in  dictis  regnis 
et  comitatibus  tenta  sive  possessa  necnon  pretextu  exhibicionis  titulorum  de  dictis 
bonis  a  nostra  maiestate  mandate  et  eciam  capud  breviacionis  dictorum  bonorum 
virtute  regie  provisionis  a  nobis  emanate  sub  dato  in  nostris  felicibus  castris  de 
Albaresia  de  Aquaviva  V"  die  marcii  anno  a  nativitate  Domini  M°CCCC0XLVIII°, 
cupicntesque  eadem  concordia,  composicione  sive  transazione  riniri  et  terminari 
accedente  ad  id  auctoritate  Srhi  domini  nostri  domini  Nicolai  pappe  quinti  qui  prò 
huiusmodi  facienda  concordia  reverendissimum  in  Christo  patrem  dominum  Iohan- 
nem  titilli  sancti  Laurencii  in  lucina  presbiterum  Cardinalem  Morinensem  sue  Sancti- 
tatis  legatum  ad  nos  presencialiter  destinavit,  plenarie  informati  penitus  et  instructi 
de  omnibus  iuribus  nostris  et  dicti  nostri  fisci,  habito  pieno,  maturo  et  deliberato 
Consilio  cum  iurisperitis  et  expertis  in  constitucionibus,  foris,  privilegiis,  libertatibus 
et  franquisiis  dictorum  regnorum  et  comitatuum,  tenore  presentis  publici  instru- 
menti in  presencia  prefati  reverendissimi  domini  Cardinalis  legati  per  nos  et  nostros 
in  perpetuum  valitura  dicto  Cardinali  promittimus  et  fide  bona  convenimus  tenere  et 
perpetuo  observare  Capitula  infra  sequentia  inter  nos  et  nostrum  regium  fisci  procu- 
ratorem parte  ex  una  et  dietas  ecclesias,  ecclesiasticas  personas,  loca  pia  sancta  et  reli- 
giosa parte  ex  altera  facta  appunctata  conventa  et  concordata  sub  forma  sequenti. 
Primo  fuit  conventum  et  concordatum  interveniente  prefato  domino  Cardinali 
prò  Smo  domino  nostro  prefato  et  apostolica  sede  quod  dictus  dominus  Rex  ex 
causa  convencionis  presentis  revocet,  casset  et  annullet  et  de  presenti  cassat,  revocat 

1  Reg.  Vat.:  «  dietas  ». 

'  Reg.  Vai..-    ministris»! 

■  Reg.  Val.:  •  Neopadie  ». 

*  Reg.  Val.:     Gregurii  •,  ma  più  avanti  ha  esso  pure  «Geuigii  .. 


Alfonso  V d'Aragona  e  i  Prelati  ecc.  dei  suoi  sldli  a.  1451 


ii  annullat  quascuaque  litteras  pragmaticas  sive  provisiones  factas  et  provisas 
super  occupacionibus  sive  apprehensionibus  honorum  possessorum  et  detentorum  a 
dictis  ecclesiis,  ecclesiasticis  personìs,  locis  piis  sanctis  et  religiosis  et  super  exhibi- 

cione  titulorum  et  capud  breviacione  dictorum  bonorum  et  eciam  super  imposicione 
quatuor  solidorum  prò  libra  vel  alia  maiori  aut  minori  quantitate  et  alia  quecunque 
mandata,  ordinaciones,  disposiciones,  sentenciam1  sive  declaraciones  factas  in  et  con- 
ila dictas  ecclesias,  ecclesiasticas  personas,  loca  sancta  et  pia  sive  religiosa  et  bona 
eorumdem  et  omnia  singula  acta,  procedimenta  et  enantamenta  virtute  dictarum  pro- 
\  isionum,  litterarum  et  declaracionum  facta,  insecuta,  actentata  et  executata.  Et  pro- 
mittit  dictus  dominus  Rex  prò  se  et  suis  successoribus  in  sua  bona  fide  regia  quod 
dictis  ecclesiis,  ecclesiasticis  personis,  ordinibus,  elemosinis,  confratriis  et  aliispiis  locis 
sanctis  vel  religiosis  sive  fuerint  ecclesiasticarum  personarum  sive  secularium  sive 
mixtarum  et  bonis  eorumdem  eciam  si  fuerint  patrimonialia  imposicio  aliqua  qua- 
tuor solidorum  prò  libra  aut  alia  maior  aut  minor  non  net  quacunque  grandissima 
gravi  imminenti  vel  urgenti  causa  vel  neccessitate  taliter  quod  directe  vel  indirecte 
nulla  causa  ratione  vel  occasione  quantumcunque  gravissima  per  viam  demandc, 
e  >llecte,  imposicionis,  functionis  vel  alterius  cuiuscunque  iuris  regalis,  realis,  vincialis 
personalis  aut  mixti  seu  alias  non  possit  neque  valeat  aliquid  eis  peti,  imponi  sive 
exigi  per  dictum  dominum  regem  vel  successores  suos  salvis  forma.-  Civitas  Maio- 
riensis  et  totum  dictum  regnum  Maioricarum  solvet  realiter  et  cum  effectu  simul  cum 
habitatoribus  eiusdem  et  non  alias  nec  separatim  et  ecclesie,  ecclesiastice  persone, 
loca  et  bona  dictorum  comitatuum  quociens  dicti  comitatus  solvent  realiter  et  cum 
effectu  simul  cum  habitatoribus  eorumdem  et  non  alias  neque  separatim. 

Item  ut  in  futurum  non  valeat  suscitari3  questio  quod  bona  dictarum  eccle- 
siarum  et  ecclesiasticarum  personarum  et  locorum  predictorum  teneantur  et  obnoxia 
sint  diete  generali  contribucioni  et  in  quo  et  quod  non4  est  conventum  quod  in  primis 
curiis  generalibus  Valentinis  celebrandis  regia  maiestas  per  se  vel  per  eius  locum- 
tenentem  generalem  ex  quolibet  trium  brachiorum  curiarum  ipsarum  et  de  consensu 
cuiuslibet  eorum  vel  maioris  partis  habeat  eligere  unam  personam,  quod  si  brachium 
ecclesiasticum  vel  eorum  maior  pars  electioni  fiende  non  consentiret  licitum  sit  ipsi 
regie  maiestati  vel  eius  locumtenenti  generali  consensu  aliorum  duorum  brachiorum 
unam'  personam  ecclesiasticam  de  hiis  que  huiusmodi  curiis  consueverunt  interesse 
eligere,  que  tres  persone  sic  electe  habeant  dicere,  decernere  et  declarare  per  meram 
iusticiam  predicta  et  id  quod  concorditer  per  dictas  tres  personas  fuerit  declaratum 
habeatur  prò  actu  curie  et  habeat  tantam  virtutem  et  efficaciam  ac  si  tota  curia  id 
tecisset.  Si  vero0  concordes  fuerint  habeat  tunc  prefata  regia  maiestas  vel  eius  locum- 
tenens  generalis  simul  cum  uno  ex  Episcopis  si  presentes  fuerint,  sin  autem  absentes 
tuerint  cum  una  ecclesiastica  persona  ex  iis  que  in  curiis  huiusmodi  consueverunt 
interesse  eligere  unam  quartam  personam  que  habeat  dicere,  decernere  et  declarare 


ni      Q|    [&£    ,    "- 

=  Skl 
Ri  l     i    ".  ,  i  t,,n  , 

'  Questo     non     pai  rei    i  !i 

6  Re%.   Val.:     marni  >. 
'./?<■£.    Val.:  ■  vere  .. 


a.  1451  Alfonso  V d'Aragona  e  i  Prelati  ecc.  dei  suoi  stati  189 

per  meram  iusticiam  predicta  et  id  quod  prefatis  tribus  discordantibus  per  huiusmodi 
quartam  sic  electam  personam  declarabitur  habeatur  prò  acuì  curie  et  habeat  tantam 
virtutem  et  efficaciam  ac  si  tota  curia  id  fecisset.  là  ut  facilius  intendatur  diete 
declaracioni  lìende  est  concordatum  quod  donec  ditta  declaracio  facta  sit  a  dietis 
ecclesiis,  ecclesiasticis  personis,  locis  et  bonis  nulla  possit  fieri  exactio  directe  vel 
indirecte  et  fiat  similis  declaracio  in  curiis  generalibus  Catalanis  celebrandis  quo 
ad  ecclesias,  ecclesiasticas  personas,  loca  et  bonadicti  regni  Maioricarum  et  Insularum 
predictarum  et  dictorum  comitatuum  Rossilionis  et  Cerìtanie. 

Item  quod  diete  ecclesie,  ecclesiastice  persone,  loca  et  bona  sint  libera  ab  omnibus 
impensis  et  sumptibus,  iuribus  sigilli  et  quorumeunque  ministrorum  et  aliorum  que 
possent  peti  et  exigi  occasione  presentis  obvencionis  et  causa  ac  subscripcione  capitu 
lorum1  et  instrumentorum  inde  insurgencium  et  quod  cuilibet2  ecclesie  cathedrali  ac 
edam  magistro  sancte  Marie  de  Montesia  et  milicie  sancti  Ceorgii  petenti  detur 
unum  instrumentum  sigiìlatum  gratis  ut  premittitur  et  absque  solucione  quacunque 
et  ipsa  instrumenta  sigillentur  videlicet  unum  bulla  aurea  et  alia  bulla  plumbea  dicti 
domini  regis. 

Item  dictus  dominus  Rex  promittit  in  sua  bona  rìde  regia  et  iurat  solemniter 
per  Crucem  Domini  et  eius  quatuor  sancta  Evangelia  in  manibus  prefati  domini 
Cardinalis  apostoliche  sedis  legati  quod  dabit  operam  et  curam  cum  effectu  ut:ì  de 
omnibus  predictis  fiant  acta  in  primis  curiis  Catalanis  et  in  primis  curiis  Valentinis 
celebrandis. 

Volentes  igitur  contenta  in  dietis  capitulis  effectum  babere  et  compiere  cum 
hoc  presenti  publico  instrumento  cunctis  temporibus  valituro  et  iterum  reinformati 
et  instructi  plenarie  de  omnibus  iuribus  nostris  et  habito  Consilio  pieno,  sano  et  deli- 
berato ex  causa  diete  presentis  convencionis  cassamus,  revocamus  et  annullamus 
omnia  et  quecunque  per  nos  processa,  emanata,  sentenciata  et  declarata  contra  dictas 
ecclesias,  ecclesiasticas  personas,  loca  pia  sancta  et  religiosa  eciam  militaria  ordinis 
beate  Marie  de  Montesia  et  milicie  sancti  Georgii  et  bona  eorum  et  eis  nullam  facie- 
mus  peticionem,  demandam,  exactionem  vel  imposicionem  iuxta  mentem,  seriem,  teno- 
rem  et  sentenciam  primi  dictorum  Capitulorum. 

Item  laudamus,  confìrmamus  et  approbamus  quascunque  alienaciones  et  trans- 
portaciones  in  dictas  ecclesias,  ecclesiasticas  personas  et  loca  predicta  factas  et 
remittimus  omnia  iura  amortizacionis  et  alia  iuxta  seriem,  mentem  et  continenciam 
secundi  dictorum  Capitulorum. 

Item  confitemur  et  recognoscimus  quomodo  decime  et  primicie  possesse  et  tente 
per  dictas  ecclesias  ecclesiasticasque  personas  ac  religionem  et  miliciam  Montesie 
pertinuerunt  et  pertinent  de  iure  divino  pariter  et  humano  eisdem  et  alias  volumus 
ut  in  tercio4  Capitulo  desuper  confecto  continetur.  Et  placet  nobis  ac  contentamur 
quod  hec  confessio  et  rerognicio  nostra  et  alia  contenta  in  dicto  Capitulo  corrobo- 
rentur  bulla  Smi  domini  nostri  domini  Nicolai  pape  quinti  prout  in  eodem  Capitulo 
continetur. 

1  Reg.    Val.:  ■  capitulo  ». 

*  Reg.    Val.:  ■  cuiuslibet    . 

3  Reg.    Val.  om.;  lo  dà  giustamente  RaynaldUS. 

*  Reg.   Val.:  linterico». 


190  Alfonso  V  il'  [ragona  <■  i  Prelati  ecc.  dei  suoi  sta//  a.  1451 


Item  promittimus  ut  supra  quod  diete  ecclesie,  ecclesiastice  persone  et  loca 
tantum  prò  hiis  bonis  que  declarabuntur  per  iusticiam  obnoxia  esse  contribucioni 
solvent  simul  cum  laicis  et  non  alias  iuxta  seriem  et  tenorem  quarti  dictorum  Capi- 
tulorum. 

Item  promittimus  quod  commissio  et  declaracio  fiet  iuxta  continenciam  quinti 
dictorum  Capitulorum. 

Item  quod  ecclesie,  ecclesiastice  persone  et  loca  predieta  sint  libera  ab  omnibus 
simplicibus  et  expensis  hane  conveneionem  quomodolibet  eontingentibus  iuxta  seriem 
sexti  dictorum  Capitulorum. 

Item  quod  de  omnibus  predictis  et  eorum  quibuslibet  fiant  acta  curiarum  in 
curiis  Catalonie  et  Valencie.  Et  generaliter  promittimus  per  nos  et  nostros  in  bona 
fide  convenimus  omnia  et  singula  in  dietis  Capitulis  et  eorum  quolibet  contenta  et 
scripta  tenere,  compiere,  exequi  et  observare  ac  eisdem  operam  et  eomplementum 
cum  effectu  dare  et  eis  non  contravenire  aliqua  causa,  occasione  vel  racione  quantum- 
eunque  nobis  et  nostris  successoribus  gravi,  grandi,  imminenti,  iusta,  utili,  expedienti, 
neccessaria  et  sic  promittimus  domino  nostro  Deo  '  et  dietis  ecelesiis,  ecclesiasticis 
personis  et  locis  predictis  ae  prothonotario  infrascripto  prò  eis  et  omnibus  aliis 
quorum  interest  et  interesse  possit  nunc  et  in  futurum  recipienti  et  stipulanti  et  ad 
maiorem  firmitatem  iuramus  ut  supra  in  manibus  prefati  Rmi  domini  Cardinalis  et 
legati  hiis  presentis  ea  tenere,  exequi  et  compiere  ut  predicitur  obligantes  ad  hec 
omnia  bona  nostra  et  regnorum  nostrorum  et  nostrorum  suceessorum  imperpetuum, 
que  omnia  et  singula  per  nos  ut  premittitur  promissa  et  iurata  volumus  omnibus 
aliis  ecelesiis,  ecclesiasticis  personis  necnon  locis  piis  et  sanctis  sive  religiosis  regni 
et  dominiorum  nostrorum  Aragonie  et  principatus  Catalonie  si  et  in  quantum  indi- 
geant  in  omnibus  et  per  omnia  suffragari.  Et  ita  in  manibus  dicti  domini  Cardinalis 
legati  hiis  ut  predicitur  presentis  ad  sancta  Dei  Evangelia  promittimus  et  iuramus. 
lllustrissimis  itaque  Regine  Consorti  et  Regi  Navarre  fratri  carissimis  et  locumtenen- 
tibus  nostris  generalibus  intentum  nostrum  declaramus,  officialibus  vero  et  subditis 
nostris  universis  dicimus  iniungimus  et  mandamus  sub  debito  et  ridelitate  quibus 
nobis  astringuntur  et  sub  pena  Xm  marcarum  auri  a  bonis  eorum  irremissibiliter, 
quam  ipso  facto  si  contravenerint  incurrant,  exigendarum  quatenus  omnia  predicta 
et  eorum  singula  ad  ungueni  teneant,  exequantur  et  observent  iuxta  eorum  tenorem 
et  mentem  pleniorem  eaque  publicent  per  loca  consueta  civitatum  et  villarum  et 
modo  infrascriptis.  Per  hoc  tamen  non  intendit  dictus  dominus  Rex  annuos  census 
quos  sua  regia  curia  ratione  huiusmodi  sedencium  honorum  ante  presentem  conven- 
eionem annis  singulis  recipere  consuevit  remittere  vel  relaxare. 

Item  dictus  dominus  Rex  laudat,  confirmat  et  approbat  expresse  et  de  presenti 
omnes  et  singulas  donaciones,  herencias,  successiones, 2  legata,  assignaciones,  dota- 
eiones,  permutaciones,  impignoraeiones,  commissa,  derelinquimenta,  vendiciones, 
empciones,  transportaciones,  ordinaciones,  disposiciones  et  quaseunque  alias  aliena- 
eiones  quibuscunque  causis,  modis  vel  racionibus  et  per  quasvis  personas  cuiuscun- 
que  status,  gradus  vel  condicionis  fuerint  eciam  si  papali,  regali,  eardinalatus,  pontifi- 
cali aut  alia  prefulgeant  dignitate,  universitates  et  collegia  facta  et  factas  de  rebus  et 

1  Cosi  il  Reg.  Val.,  ma  forse  andrà  letto:  •   li  to 
*  Re g    i 


Alfonso  V d'Aragona  e  ì  Prelati  ecc.  dei  suoi  stati  1^1 


bonis  sedentibus  seu  de  realencho  aut  de  bonis  militum  generosorum,  ecclesiarum, 
religionum  eciam  ordinis  beate  Marie  de  Montesia  et  milieie  sancti  Georgii  et  alio- 
rum  ordinum  quorumeunque  et  personarum  ecclesiasticarum  aut  religiosarum  '  et 
aliarum  quarumeunque  usque  in  presentem  diem  quibuscunque  ecclesiis,  monaste- 
riis,  ordinibus,  capitulis,  dignitatibus,  canonicatibus,  prebendis,  personatibus,  admini- 
strationibus,  offieiis,  operibus  ecclesiarum  cathedralium,  beneticiis  simplicibus,  vicariis 
perpetuis,  rectoriis,  clericis,  ecclesiasticis  personis,  religiosis  lanceis,  candelis,  anni 
versariis,  annualibus,  duplis,  elemosinis,  confiratriis  sive  administrentur  per  laicas 
personas  sive  per  ecclesiasticas  sive  simul  per  utrasque  in  quameunque  nianum 
mortuam,  personas  aut  loca  sancta  pia  vel  religiosa  facta,  ordinata,  constructa,  edi- 
ficata vel  instituta  verbo  vel  scriptis  aut  alias  quovis  modo  a  toto  tempore  preterito 
usque  mine-'  regnum  et  civitatem  Valencie  et  intra  regnum  et  civitatem  et  insulas 
Maioricarum,  Minoricarum  et  Yvice  et  intra  comitatus  Rossilionis  et  Ceritanie  villas, 
loca,  castra,  alquirias,  raftallos  et  in  quibuscunque  partibus  eorum.  Et  dictus  dominus 
Rex  transportat,  relaxat,  deffinit  et  absolvit  dictis  ecclesiis,  monasteriis,  ordinibus, 
elemosinis,  collegiis  et  locis  et  personis  desuper  nominatis  et  declaratis  omnia  iura, 
confiscaciones,  actiones  et  demandas  si  et  que  dicto  domino  Regi  et  successoribus 
suis  quibuscunque  per  foros,  privilegia,  iura,  pragmaticas  sanctiones,  provisiones 
regias  aut  quacunque  alia  ratione  pertinerent  aut  pertinere  possent  directe  vel  indi- 
recte  in  et  super  dictis  rebus  et  bonis  per  ecclesias,  '■'  monasteria,  ordines,  personas 
ecclesiasticas,  loca  sancta  pia  et  religiosa  et  alia  supradicta  possessa,  tenta  aut  usu- 
fructuata  aut  illis  pertinencia  seu  pertinere  Valencia  ex  disposicionibus,  titulis  vel 
ordinacionibus  precedentibus  et  a  quacunque  inquetacione,  vexacione,  molestacione, 
questione  vel  demanda  que  occasione  predictorum  posset  fieri,  ita  quod  omnia  ex 
inde  censeantur  et  sint  virtute  convencionis  presentis  amortizata  et  iusto  titulo  in 
ipsas  ecclesias,  ecclesiasticas  personas,  loca  pia  et  religiosa  et  alia  predicta  translata 
et  per  eas  adquisita  sic  quod  neque  ipse  ecclesie  et  alie  persone  ecclesiastice,  loca 
pia  et  religiosa  et  alia  predicta  adquirentes  et  in  eas  transferentes  non  teneantur 
propterea  ad  aliquod  ius  mortizacionis  regie  curie  nec  eciam  ecclesiis,  ecclesia- 
sticis personis,  locis  piis  et  religiosis  et  aliis  predictis  solvendum:  in  transferendis 
autem  de  cetero  bonis  in  ipsas  ecclesias,  ecclesiasticas  personas,  loca  pia  et  reli- 
giosa et  alia  predicta  non  censeatur  propter  hoc  pragmaticis  sanctionibus  et  aliis 
regiis  ordinacionibus,  foris,  franquisiis,  constitucionibus  neque  privilegiis  si  que 
habeant  diete  ecclesie,  ecclesiastice  persone,  loca  pia  et  religiosa  et  alia  predicta  in 
aliquo  derogatum.  Et  quod  exinde  diete  ecclesie,  capitula,  monasteria,  ordines,  cano- 
nicatus,  dignitates,  vicarie  perpetue  et  rectorie,  lancee,  candele,  anniversaria,  duple, 
annuales,  elemosine  et  confratrie,  loca  sancta  pia  et  religiosa  et  alia  supradicta 
prò  se  et  successoribus  suis  habeant  et  teneant  omnia  dieta  bona  et  res  acquisita 
et  in  eos  et  eorum  quoscunque  transportata,  translata,  relaxata,  tenta,  possessa  et 
usufructuata  seu  ex  causa  dictorum  beneficiorum,  duplorum,  anniversariorum,  lexia- 
rum,  donacionum  et  aliarum  alienacionum  seu  transportacionum  iam  factarum  acqui- 
sita a  toto  tempore  preterito  usque  ad  diem  presentem  libere  et  imperpetuum  absque 

1  />'<■?.  Val.:  rcligiarum  . 
-  Andrà  aggiunto  «  intra  •. 
3  Reg.  Vat.:  «  ecclesiam  ». 


192  Alfonso  V  d'Aragona  e  i  Prelati  ecc.  dei  suoi  stati  a.  1451 


aliqua  contradictione,  questione,  demanda  et  controversia  dicti  domini  Regis  here- 
dumque  et  successorum  suorum  quorumlibet  et  eciam  aliarum  personarum  qua- 
rumcunque  respectu  vel  occasione  cuiusvis  regii  interesse  racione  amortizacionum 
predictarum  non  obtentarum  a  dicto  domino  Rem   seu  eius  predecessoribus. 

Item  ex  causa  convencionis  presentis  dictus  dominus  Rex  confitetur  et  recogno- 
scit  pio  se  et  suis  successoribus  quomodo  decime  et  primicie'  possesse  et  tente  per 
dictas  ecclesias  et  ecclesiasticas  personas  et  religionem  ac  miliciam  Montesie  perti- 
nuerunt  et  pertinent  iure  divino  pariter  et  humano  eisdem  et  quod  ab  inde  ullo 
unquam  tempore  super  illis  parte  seu  partibus  decimarum  et  primiciarum2  quas  diete 
ecclesie  et  ecclesiastice  persone  prò  nunc  possident  et  tenent  imposicionem  aliquam 
quatuor  solidorum  pio  libra  aut  aliam  maiorem  vel  minorem  aut  exactionem,  col- 
lectam,  demandam  aut  aliam  quameunque  functionem  non  facient,  petent  aut  exigent, 
ymo  ipse  decime  et  primicie1  per  ecclesias  et  ecclesiasticas  personas  possesse  et 
tente  ad  eas  pertineant  et  sint  libere  a  quacunque  contribucione  particulari  vel  gene- 
rali in  imposicionibus,  exactionibus,  collectis,  demandis  et  functionibus  predictis  et 
de  consensu  eiusdem  domini  Regis  conventum  est  quod  predicta  corroborentur  bulla 
Srfti  domini  nostri  domini  Nicolai  pape  quinti  et  Rniorum  sacrosancte  Romane  eccle- 
sie Cardinalium  manibus  subscripta  ad  futuram  rei  memoriam  in  qua  presens  Capi- 
tulum  inseratur  et  quod  in  futurum  per  successores  dicti  domini  Regis  non  possit 
super  predictis  contentis  in  hoc  Capitulo  aliquid  in  dubium  revocati.  Quin  ymo 
teneatur3  quilibet  eorum  in  principio  sui  regiminis  prestare  iuramentum  de  huius- 
modi  Capitulo  observando. 

Item  si  contingat  dietimi  dominum  Regem  aut  successores  suos  ob  aliquam 
iustam,  rationabilem  causam  et  neccessariam  peticionem,  demandam  vel  aliquam 
imposicionem  facere  dictis  regnis  et  comitatibus  aut  eorum  alicui  quod  tali4  casu  diete 
ecclesie,  ecclesiastice  persone  et  alia  loca  supradicta  prò  bonis  que  declarabuntur 
forma  dicenda  inferius  teneri  et  obnoxia  esse  contribucioni  solvant  et  contribuant 
simili  et  coniunctim  et  non  separatim  cum  dictis  regnis  et  comitatibus  et  illis  solven- 
tibus  realiter  et  cum  effeetu  et  non  alias  nec  alio  modo  sic  videlicet  quod  non  possit 
(ieri  imperpetuum  exactio,  demanda,  peticio  vel  imposicio  qualitercunque  et  quo- 
modocunque  dictis  ecclesiis,  personis  et  locis  et  bonis  eorumdem  acquisitis  et  acqui- 
rendis  que  declarabuntur  obnoxia  esse  contribucioni  nisi  quando  net  dictis  regnis  et 
comitatibus  cum  effeetu  et  absque  fraude  et  quod  fiat  simul  cum  eis  et  non  sepa- 
ratim. 

Hoc  declarato  quod  ecclesie,  ecclesiastice  persone  et  loca  supradicta  et  eorum 
bona  regni  Valencie  solvant  et  contribuant  prò  bonis  tantum  que  declarabuntur 
teneri  de  iusticia  quociens  dieta  civitas  et  totum  dictum  regnum  Valencie  solvet 
realiter  et  cum  effeetu  et  simul  cum  habitatoribus  eiusdem  et  non  alias  nec  seor- 
sum  et  ecclesie,  ecclesiastice  persone,  loca  et  bona  insularum  Maioriearum,  Minori- 
carum  et  Yvice  quociens  regnorum  nostrorum  solemniter  ut  omnibus  innotescant. 

1  Kaynaldus:  «  pro\  ini 

R  iv  N  ii.iiiv  .  provinciarum  •. 

Reg    Val.:     teneantar  -. 
■  A'.k    Val.  add       in 


a>  i45i  Alfonso  V  et  Aragona  e  i  Prelati  ecc.  dei  '-noi  stati  193 


la  quorum  testimonium  presens  publicum  instrumentum  Beri  iussimus  nostra 
bulla  aurea  inpendonti  muniendum. 

Datum  et  aetum  e,st  hoc  in  castello  ville  Turris  Octavi  de  distrietu  civitatis 
nostre  Xeapolis  die  sexto  mensis  Ianuarii  anno  a  Nativitate  Domini  millesimo 
quadringentesimo  quinquagesimo  primo  regni  nostri  Sicilie  citra  farum  anno  deci- 
moseptimo,  aliorum  vero  regnorum  nostrorum  tricesimo  sexto  presentibus  venc- 
rabilibus  in  Christo  Patribus  lohanne  Garsia  '  Episcopo  Maioricarum  confessore, 
(  iisperdo  Pardo  Episcopo  Segobricensi,  religioso  fratte  Ludovico  dez  Puig  claverio 
ordinis  beate  Marie  de  Montesia  et  milicie  sancti  Georgii  consiliariis  nostris  dilectis 
Bernardo  Rovini  decretorum  doctore  sacri  palacii  apostolici  auditore  procurato- 
reque  Rmi  in  Christo  patris  domini  Alfonsi  de  Borgia  tituli  sanctorum  quatuor  Coro- 
natorum  Cardinalis  et  Episcopi  Valentini  ac  Ludovico  Cardona  in  sacra  pagina  pro- 
fessore canonico  Elnensi  ac  procuratore  venerabilis  in  Christo  patris  Galcerandi 
Albert  Episcopi  Elncnsis. 

Signum  Alfonsi  Dei  grada  Regis  Aragonum,  Sicilie  citra  et  ultra  farum,  Valencie, 
Hierusalem,  Hungarie,  Maioricarum,  Sardinie  et  Corsice,  comes  Barellinone,  dux 
Athenarum  et  Neopatrie  ac  eciam  comes  Rossilionis  et  Ceritanie,  qui  predicta  conce- 
dimus,  laudamus,  fìrmamus  et  iuramus.  Rex  Alfonsus.  Testes  sunt  qui  predictis  inter- 
fuerunt  illustrissimus  Ferdinandus  de  Aragonia  dux  Calabrie  filius  primogenitus  et 
locumtenens  generalis  elicti  serrhi  domini  Regis  in  dicto  regno  Sicilie  citra  farum, 
spectabilis  magnilicus-  ac  venerabilis  religiosus  Eximenus  Petrus  de  Corella  Comes 
Cocentayne,  frater  Dominicus  Exarch  monachus  monasterii  sanctarum  crucum  ordi- 
nis Cisterciensis  capellanus  maior,  Petrus  de  Bisulduno  regii  patrimonii  generalis 
conservato]-,  Nicolaus  Anthonius  de  Montibus  de  Capua  fisci  advocatus,  Michael 
Ricius  de  Neapoli  legum  doctores  Galcerandus  Mercader  consiliarii  Gabriel  Curiale 
camerarius  Franciscus  Simyer  armorum  uxerius  milites  et  Periconus  de  Nasello 
s  riha  serrhi  domini  Regis  predicti. 

Signum  mei  Arnaldi  Fonolleda  prothonotarii  serenissimi  :  domini  Regis  predicti, 
qui  de  ipsius  mandato  premissis  interfui  atque  scribi  feci  et  clausi.  Corrigitur  in 
lineis  IP  <  in  nostris  felicibus  »,  XII1  «  successiones  »,  XXVII1'  «et»  et  XXVIIP 
«  scil.  quod»,  XXXIII1  «  ex  Episcopis  »  et  alibi  in  eadem  «  et  declarare  per  meram 
iusticiam  predicta4  ». 

In  graciarum  Valentie  primo  dominus  Rex  mandavit  michi  Arnaldo  Fonolleda : 
in  cuius  posse  firmatili-'  et  in  manibus  domini  Cardinalis  iuratur.  '  Pro.  Vidit  P.  cons. 
generalis. 

Quare  prò  parte  prelatorum,  cleri  et  ecclesiasticarum  personarum  predictorum 
uobis  fuit  humiliter  supplicatum  ut  preinsertis  regiis  litteris  cum  omnibus  in  eis  con- 
tentis  capitulis,  articulis  et  clausulis  prò  illorum  susbsistencia  firmiori  robur  aposto- 
lice  confirmacionis  adiicere'  de  benignitate  apostolica,  dignaremur.   Nos  igitur  qui 

1  Reg.  Val.:     gratis    .  sottintendendo  forse     Dei     i  Raynaldus  infatti  ha:     l>ei  gratis   . 
'-'  Reg.  Val.:  -  magnifici  >. 

Rii.  Val.:     serendissirai  ■ . 
<  Correzioni  relative  all'originale,  non  tutte  identificabili. 
■  ffgg,  i  ai        Fanolleda  -. 
1  !  Reg    Val.:      tir.'  •  e      iui .'  •. 
r  Reg.   Val.:      adijecer.;  • . 


l'M  Alfonso  V  ti' Aragona  e  i  Prelati  ecc.  dei  suoi  stati  a.  1451 

Illius  vicem  gerimus  in  terris  qui  pacem  et  concordiam  nutrit  in  sublimibus  et  pacem 
ipsam  iure  hereditario  discipulis  ac  aliis  Christi  fidelibus  reliquit1  in  discessu,  huius- 
modi  supplicacionibus  inclinati  premissas  litteras  ac  omnia  in  eis  contenta  auctoritate 
apostolica  et  ex  certa  sciencia  harum  serie  confìrmamus,  laudamus  et  approbamus, 
firma,  perpetua  rataque  et  grata  habemus  ac  presentis  -  scripti  patrocinio  commu- 
nimus  supplentes  omnes  et  singulos  defectus  si  qui  forsan  intervenerint  in  eisdem  ac 
decernentes  ut  nemini  liceat  prefatos  prelatos  ac  clerum,  ecclesias  ecclesiasticasque 
personas,  seculares  vel  regulares,  religionem  miliciam  Montesie,  pia  loca  et  alia 
desuper  nominata  contra  earumdem  insertarum  litterarum  et  Capitulorum  in  eis  con- 
tentorum  tenorem  in  aliquo  molestare,  impedire,  perturbare  vel  inquietare  aut  eorum 
possessiones,  iura,  fructus,  redditus  et  proventus,  decimas,  primicias  ac  bona  mobilia 
vel  immobilia  auferre  vel  ablata  retinere, :1  minuere  seu  ab  eis  onera,  imposiciones 
aut  exactiones  imponere,  exigere,  extorquere  vel  eos  quibusvis  vexacionibus  fatigare 
aut  quominus  libere  et  integre  habeant,  possideant  et  teneant,  percipiant, *  recipiant 
vel  percipere5  aut  recipere  valeant,  sed  ea  omnia  integre  conserventur  prelatis, 
ecclesiis  ecclesiasticisque  personis  et  aliis  superius  nominatis  necnon  prout  etc.  irri- 
tum  et  inane  si  secus  super  hiis  a  quoquam  quavis  auctoritate  scienter  vel  igno- 
ranter  actemptatum  forsam  est  hactenus  vel  imposterum  contigerit  actemptari.  Si 
qua  igitur  ecclesiastica  secularisve  persona  quacunque  ecclesiastica  vel  mundana 
dignitate  prefulgeat  de  cetero  contra  ea  vel  aliquod  premissorum  directe  vel  indi- 
recte  per  se  vel  per  alium  seu  alios  quovis  quesito  colore  seu  modo  impedire,  tacere 
vel  ordinare,  permittere  aut  procurare,  venire  presumpserit  seu  actemptaverit  quo- 
ciens  et  quomodo  id  fecerit  vel  actemptaverit  excommunicacioni  et  sollemni  eciam 
anathemati  subiaceat  ipso  facto  et  hoc  presenti  irrifragabili  edicto  auctoritate  et 
sciencia  premissis  excommunicatam  et  anathematizatam  esse  decernimus  et  eciam 
declaramus  ac  prò  tali  haberi  denunciamus  volumus  et  mandamus  donec  integra 
satisfacione  premissa  munus  absolucionis  meruerit  obtinere  potestatis  honorisque  sui 
careat  dignitate,  rea  quoque  se  divino  iudicio  existere  de  perpetrata  iniquitate  cogno- 
scat  ac  a  sacratissimo  corpore  et  sanguine  Dei  et  domini  redemptoris  nostri  Iesu 
L'hristi  aliena  fiat  atque  in  extremo  examine  districte  subiaceat  ultioni.  Nulli  ergo  etc. 
nostre  eonfìrmacionis,  laudacionis,  approbacionis,  commutacionis,  supplecionis,  consti- 
tucionis,  declaracionis,  voluntatis,  denunciacionis  et  mandati  infringere  etc. 

Datum  Rome  apud  sanctum  Petrum  anno  incarnacionis  dominice  millesimo 
quadringentesimo  quinquagesimo,  octavo  kal.  februarii  Pontificatus  nostri  Anno 
Quarto,  ' 

De  curia-  A.  de  Magio. 


Da    Reg.  Val.  423,   t.   139'-142v  (Archivio  segreto  Vaticano,  gualche  brano  è  presso 
O.  Raynaldus,   .(//;/    nel.  ad  a    1451,  x,  ed.  Mansi,  IX,  576s.,  ove  l'erronea  data   «MCDLiX. 


Reg. 

Vili.  : 

•  relinquii  .. 

Reg. 

Val.  : 

■  presenti  •. 

Reg. 

Va!.  : 

*  i .  timu  I,      . 

Reg. 

Val. 

partii  ipanl 

/.: 

Val.  : 

•  pai  iti  ipai  e 

La  conferma  di  Niccolo  \    e.  pertanto  del  25  gennaio  1451 


a  J452  Indulto  circa  /e  nomine  ecclesiastiche  in  Savoia  195 

kaL  februarii  pontificatus  nostri  anno  ni».  Il  Mansi  in  nota  al  Raynaldus,  insistendo  sugli 
anni  di  regno  di  Alfonso  indicati  nell'atto,  vorrebbe  rimandare  il  concordato  al  1452  e  con  eg 
vere  le  note  cronologiche  della  bolla  anticipandola  al  1450  correggi  MCCCCLIX  in  mccccxux), 
nel  qual  caso,  dice,  nulla  avrebbe  a  vedere  col  concordato.   11  Reg.  Vat.  423  stabilisce  la 
lezione  e  con  ciò  la  data  giusta. 


XXX. 

INDULTO  DI  NICCOLÒ  V  A  LODOVICO  DUCA  DI  SAVOIA 
CIRCA  LL  NOMINE  ECCLESIASTICHE. 

IO  ;i  limilo  1452. 

Nicolaus  Episcopus  Servus  Servorum  Dei.  Ad  futuram  rei  memoriam.  Etsi  ex 
paternae  charitatis  affectu  quorumlibet  '  statui  pacifico,  et  tranquillo  in  votivis  con 
fovendo  profectibus  assiduae  sollicitudinis  cura  libenter  intendimus,  congruit  tamen 
nos  Catholicos  Principes,  nobis  et  Apostolicae  Sedi  devotos  quo2  id  a  nobis  sincere 
requiritur  propensioribus  favoribus  prosequi  ne  status  sui  dispendia  subeant,  et 
quaevis  ipsos  conturbet  adversitas  intestina  ;  Hinc  est  quod  quamvis  Sedis  praedi- 
ctae  providentia  circumspecta  actus  suos  sub  eo  semper  dirigat  rationis  modera- 
mine,  ne  in  cuiusquam  protendantur  praeiudicium  vel  offensam,  nihilominus  Dile- 
ctum  Filium  Nobilem  Virum  Ludovicum  Ducem  Sabaudiae,  qui  uti  Catholicum 
decet  Principem  nobis,  et  dictae  Sedi  piene  assurgens  obedientiae  debito  prò  suae 
devotionis  affectu  a  nobis  attolli  meruit,  favore  benevolentiae  specialis  eo  conside- 
rationis  nostrae  respectu  prosequi  volentes  quo  firma  fiducia,  omnem  sibi  tollat 
suspicionis  causam,  ne  ex  promotione  quorumvis  ad  quorumeumque  Ecclesiarum, 
vel  Monasteriorum  infra  districtum  sui  temporalis  dominii  consistentium  regimina, 
seu  provisionibus  quibuslibet,  de  quibusvis  dignitatibus  dispositioni  nostrae  reser- 
vatis  ibidem  consistentibus  quibuscumque  personis  per  nos  faciendis  sui  status  sue- 
cedat  dispendium,  aut  alia  quaevis  adversitas  intestina  praefatum  Ducem  harum 
serie  certum  reddimus,  et  sibi.promittimus,  quod  ipso,  et  dominio  huiusmodi  in 
integritate  dictae  obedientiae  persistentibus  ad  quarumeumque  Metropolitanarum, 
et  aliarum  Cathedralium  Ecclesiarum  regimina,3  aut  dignitates  Abbatiales  intra 
districtum  praedictum  neminem  praeficiemus,  seu  illis  de  quorumeumque  personis 
non  providebimus,  nisi  habitis  prius  per  nos  intentione  et  consensu  ipsius  Ducis 
de  personis  idoneis  ad  huiusmodi  regimina,  seu  dignitates  promovendis,  vel  de 
quarum  personis  tales  provisiones  fuerint  faciendae,  de  aliis  vero  dignitatibus  vide- 
licet  post  Pontificales  maioribus,  et  Prioratibus  Conventualibus,  ac  aliis4  disposi- 
tioni nostrae  generaliter  reservatis  in  districtu  praefato  personis  providebimus  ido- 
neis non  nisi  fuerint  de  locis  ditionis  ipsius  Ducis,  aut  sibi  gratae,  vel  acceptae   de 

1  La  cupia  vatic. :  ■  quovislihet  ». 

'-  La  copia  vati..        qubmodo      e  dovrà  essere:  «  quando  •. 

'   TraiWs:  •  Metropolitanarum,  vel  alia,rum  Cathedralium  earunJem  regimina.. 

*  Trattes:  «  alias  ». 


1%  Indulto  circa  le  nomine  ecclesiastiche  in  Savoia  a.  1515 

aliis  locis  oriundae.  Praeterea  Prioratus  Tallueriarum,1  Ripaliae  et  Novalitii,  ac  Prae- 
posituram  Montis  Iovis,  quae  in  conlìnibus  huiusmodi  dominiorum  consistunt,  si  et 
cum  illos  vacare  contigerit,  nulli  conferemus,  nisi  similiter  prius  ab  ipso  Duce  eius 
intentione  habita  de  personis  quibus  fuerint  conferendi.  Gratias  autem  expectativas, 
et  speciales  reservationes  quaslibet  cum  quibusvis,  quae  ex  illis  descendunt  provi- 
dendi  mandatis  in  districtu  praedicto  personis  dumtaxat,  quae  locorum  eiusdem 
distrìctus  alienigenae,  vel  extraneae  non  fuerint,  nisi  fortassis  eiusdem  Ducis  con- 
sensus  aliis  personis  super  huiusmodi  gratiis  obtinendis  suffragetur,  concedemus. 
Quod  si  fortassis  ex  importunitate  petentium,  aut  per  praeoccupationem,  seu  alias 
inadvertenter  per  rros  contra  praemissa  quasvis  provisiones,  praefectiones,  et  colla- 
tiones  fieri,  aut  alias  quicquam  concedi  contigerit,2  auctoritate  Apostolica  earumdem 
praesentium  tenore  statuimus,  declaramus  et  decernimus  ea  omnia  utpote  praeter, 
et  contra  mentem  nostrani  a  nobis  extorta,3  et  quaecumque  inde  secuta,  cum  pro- 
cessibus  inde  prò  tempore  habitis,  quasvis  etiam  in  se  censuras,  et  poenas  conti- 
nentibus  nullius  fore  roboris,  vel  momenti,  ipsisque  processibus  minime  intendendum 
sive  parendum  esse,  nec  censuras,  et  poenas  huiusmodi  quemquam  arctare,  sed 
illas,  et  eosdem  processus  poenitus  haberi  debere  prò  infectis.  Nulli  ergo  omnino 
hominum  liceat  hanc  paginam  nostrae  promissionis,  statuti,  declarationis,  et  consti- 
tutionis  infringere,  vel  ei  ausu  temerario  contraire.  Si  quis  autem  hoc  attemptare 
praesumpserit,  indignationem  omnipotentis  Dei,  et  Beatorum  Petri  et  Pauli  Aposto- 
lorum  eius  se  noverit  incursurum. 

Dat.  Romae  apud  Sanctum  Petrum,  anno  Incarnationis  Dominicae  millesimo 
quadringentesimo  quinquagesimo  primo.  Quarto  Id.  Ianuarii,  Pontificatus  nostri 
anno  quinto. 

Da  Traités  publics  de  la  royale  Maison  de  Savoie,  V,  Turin  1836,  160  s.  in  nota,  colla- 
zionata la  copia  autentica  del  notaio  Manfredo  Pellerino,  munita  di  dichiarazione  del  valore 
giuridico  della  copia  per  parte  del  Nunzio  a  Torino  Giulio  Ottinelli  in  data  26  maggio  1587, 
in  AA.  Arni.  I  XV  III  721  (già  Arni.  Il,  e.  IX,  n.  46)  nell'Archìvio  segreto  Vaticano. 


La  concessione  di  Niccolò  V  fu  oggetto  delle  seguenti  interpretazioni  ed  estensioni. 


1.  -  Leone  X.' 

27  maggio  1515. 

Benignitas  Sedis  Apostolicae  consueta,  ea  quae  per  Romanos  Pontifices,  prò  Catholico- 
rum  Prineipum  prospero,  et  tranquillo  statu  ac  indemnitate,  et  animarum  salute  provide 
concessa  comperit,  libenter  approbat,  et  innovat,  eisque  Apostolici  muniminis  robur  adjicit, 
ac  de  novo  concedit,  et  alias  in  iis  providet,  prout  in  Domino  prospioit"  salubriter  expe- 
dire.  Dudum  si  quidem  felicis  recordationis  Nicolaus  V.  quondam  Ludovico  Sabaudiae  Duci 

pia  vatic.  :  .  Salutianitn    . 
La  i  opin  i  ti  ii         i    in  ingat    . 
1  itracta  • 

"  Dei  brevi  pontifici  anteriori  a  quello  di  Innocenzo  XII  si  danno  sultani,,  quelli  .li  Leone  X  e  di  Clemente  Vili 
vengono  ricordati  da  Più  VII    n.  o). 
Xtg.   Val./  .  conspicit  ». 


a.  1515  Indulto  circa  le  nomine  ecclesiastiche  in  Savoia  197 


tunc  in  humanis  agenti,  ne  ex  promotione  quorumvis,  ad  quarumeumque  Kcclesiarum, 
voi  Monasteriorum,  infra  distrietum  sui  temporalis  dominii  consislentium,  Regimina,  seu 
Provisionibus  quibuslibet  de  quibusvis  Dignitatibus  dispositioni  Apostolicae  reservatis  inibì 
consistentibus,  quibuscumque  Personis  per  eum  faciendis,  sui  Status  succederei  dispendium, 
aut  alia  quaevis  adversitas  intestina,  praefàtum  Ducem  per  suas  literas  certum  reddidit.  et 
sibi  promisit,  quod  Ipso,  et  Dominio  hujusmodi  in  integritate  obedientiac  dictae  Sedis  per- 
sistentibns  ad  quarumeumque  Metropolitanarum,  vel  aliarum  Cathedralium  Ecclcsiarum 
regimina,  aut  Dignitates  Abbatiales  mira  distrietum  praedictum,  Xeminem  praeficeret,  seu 
illis  de  quarumeumque  '  Personis,  non  provideret,  nisi  habitis  prius  per  eum  intentione,  et 
consensi!  ipsius  Ducis  de  Personis  idoneis  ad  huiusmodi  Regimina,  seu  Dignitates  promo- 
vendis,  vel  de  quarum  Personis  tales  Provisiones  forent  faciendae,  de  aliis  vero  Dignitatibus, 
videlicet  post  Pontificales,  majoribus,  et  Prioratibus  Convenlualibus,  ac  aliis  dispositioni 
Apostolicae  generaliter  reservatis  in  districtu  praefato  Personis  provideret  idoneis,  non  nisi 
forent  de  locis  Ditionis  ipsius  Ducis,  aut  sibi  gratis,  et  acceptis  de  aliis  locis  oriundae.  Prae 
terra  Prioratus  Talueriarunv'  Ripaliae,  et  Novalitiae,  ac  Praeposituram  Montisjovis,  qui  in 
confinibus  hujusmodi  dominiorum  consistebant,  si  et  eum  illa'  vacare  eontingeret  nulli  con- 
l. net,  nisi  similiter  ab  ipso  Duce  ejus  intentione  habita  de  Personis.  quibus  forent  confe- 
rendo Gratias  autem  expectativas,  speciales  reservationes  quaslibet,  eum  quibuslibet,  quae 
ex  illis  descendebant  providendi  mandatis  in  districtu  praedicto  Personis  dumtaxat,  quae 
locorum  ejusdem  districtus  alienigenae,  vel  extranei  non  forent,  nisi  lorsan  ejusdem  Ducis 
consensus  aliis  Personis,  super  hujusmodi  gratiis  obtinendis  suffragaretur  concederet;  quod 
si  forsan  ex  importuniate  petentium,  aut  per  praeoeupationem,  seu  alias  inadvertenter  per 
eum  eontra  praemissa  quasvis  Provisiones,  Praefectiones,  et  eollationes  lieri,  aut  alias  quic- 
quam  concedi  eontingeret;  statuii,  et  decrevit  ea  omnia,  utpole  praeter,  et  eontra  Mentem 
suam  ab  eo  extorta,  et  quaecumque  inde  secuta,  eum  processibus  inde  prò  tempore  habitis, 
quasvis  etiam  in  se  Censuras,  et  poenas  continentibus,  nullius  foie  roboris,  vel  momenti,  ipsis- 
que  processibus  minimo  intendendum,  sive  parendum  esse,  nec  Censuras,  et  poenas  hujus- 
modi quempiam  arctare,  sed  illas,  et  eosdem  processus  penitus  haberi  deberi  prò  infectis.  Et 
deinde  Sixtus  IV.  per  suas  literas  statuii,  et  ordinavit,  ut  nullus  Alienigena,seu  alterius  Natio- 
nis,  vel  Dominii  Clerieus,  vel  cujusvis  Ordinis  Regularis,  qui  non  esset  de  Ducatu,  Ditione. 
vel  Dominio  hujusmodi  oriundus,  aut  saltem  verus.  et  actualis  illarum  incola  cujuscumque 
dii:nitatis,  status,  gradus,  ordinis,  vel  condicionis  existeret,  Beneficia  ecclesastica,  saecularia, 
vel  cujusvis  Ordinis  Regularia  eum  cura  vel  sine  cura,  quaecunque,  quoteunque  et  qualia- 
eunque  forent  ex  tunc  deinceps  vigore  literarum  quaruncunque  gratiarum  expectativarum 
sub  quacunque  verborum  forma  emanarent,  acceptare,  seu  obtinere  possit,"  nec  ei  jus  ali- 
quoJ  acquireretur  ;  ac  decrevit,  locorum  Archiepiscopos,  Episcopos,  necnon  Monasteriorum 
Abbaies  prò  tempore  existentes,  ac  Conventus,  earundem  dictarunv  Ecclesiarum  Capitula, 
et  quosvis  alios  Ordinarios,  obtentu  praedictarum  literarum,  sub  quavis  verborum  forma  et 
expressione,  etiam  eum  specifica,  et  individua  statuti,  et  ordinationis  hujusmodi  derogatione  a 
Sede  praefata,  vel  Legatis  ejusdem  ex  tunc  in  antea  impetrandarum,  et  processuum  haben- 
Jorum  per  easdem  quasviss  caensuras,  et  poenas  in  se  continentium  ad  receptionem  alicujus, 


>  Reg. 

1  ni. 

«  cederei    . 

■Reg. 

Val. 

■  quorumcumqiK- 

■  Reg. 

Vat. 

■  Salutiaram  •. 

'  R>s. 

Val. 

.  Ulos». 

'Reg. 

Vat. 

■  facicndi  • 

■  Reg. 

Val. 

•  >  posset  » . 

'  Reg. 

Vat. 

•  dictarumque    . 

»  Reg. 

Vat. 

add.     i  li. ira  •. 

198  Indulto  circa  le  nomine  ecclesiastiche  in  Savoia  a.  1516 

vi]  aliquorum  ad  Beneficia  hujusmodi  adversus  statutum,  et  ordinalionem  praedictam  com- 
prili minimi  debere,  seu  posse,  nccnon  censurae  processus,  et  poenae  hujusmodi,  etiamsi 
literae,  etiam  motu  proprio,  et  ex  certa  scientia  emanarent  minime  arctarent,  sed  habe- 
rentur  prò  cassis,  irrilis,  et  infectis;  et  successive  Innocentius  Vili,  literas  Sixti  Praedeces- 
soris  hujusmodi,  ac  omnia,  et  singula  in  eis  contenta  per  alias  suas  literas  approbavit.  Ac 
demum  Julius  II.  Romanus  Pontifex  Predecessor  noster  singulas  Sixti,  et  Innocentii  Praede- 
cessorum  literas  hujusmodi  ex  certa  scientia  similiter  innovavit,  et  approbavit,  ac  perpetuae 
firmitatis  robur  obtinere  debere  decrevit.1  Quodque  illis  per  quascumque  clausulas  etiam 
derogatoriarum  derogatorias,  seu  fortiores,  et  insolitas  nullatenus  derogatum  esse  censeretur, 
nisi  illorum  toto  tenore,  ac  de  verbo  ad  verbum,  et  nihilommisso  inserto,  necnon  de  spe- 
ciali, et  expresso  praefati  Caroli,  et  prò  tempore  existentis,  Sabaudiae  Ducis  consensu,  eadem- 
auctoritate  decrevit,  et  nihilominus  prò  potiori  cautela  praemissa  omnia  de  novo  statuit,  et 
ordinavi!.  Ac  idem  Julius  Praedecessor  piae  memoriae  Bonifacii  Papae  Vili,  etiam  Praede- 
cessoris  Nostri,  qui  quondam  Amedeo  Corniti  Sabaudiae  tunc  in  humanis  agenti  per  suas 
literas  indulserat,  ut  nullus  Delegatus,  vel  Subdelegati^  ab  eo  executor,  seu  etiam  Conser- 
vator  a  Sede  praedicta  deputatus  posset  in  ejus1  Personam  exeommunicationis,  et  in  terras 
suas  interdicti  sententias  promulgare  sine  speciali  mandato  Sedis  eiusdem,  faciente  plenam, 
et  exprcssam,  ac  de  verbo  ad  verbum  de  Indulto  hujusmodi  mentionem,  vestigiis  inhae- 
rendo;  Dilecto  lilio  Nobili  viro  Carolo  Sabaudiae  Duci  indulserat,'  ut  nullus  Delegatus,  seu 
Subdelegatus  per  literas  Apostolicas  in  suam,  ac  Uxoris,  et  Liberorum11  Personam'  exeom- 
municationis sententiam  promulgare  posset,:i  absque  ejusdem Sedis  speciali  facultate  facientee 
plenam,  et  expressam,  ac  de  verbo  ad  verbum  de  indulto  hujusmodi  mentionem.  Quodque 
in  locis  Ecclesiastico  interdicto,  etiam  cura  hujusmodi  licentia  suppositis,  si  eum  ad  illa 
declinare,  vel  in  eis  residere  contingeret  Missas,  et  alia  Divina  Officia,  etiam  apertis  januis, 
Ecclesiarum  Campanis  pulsatis,  et  alta  voce,  exeommunicatis,  tamen,  et  interdictis  exclusis 
celebrari,  necnon  Ecclesiastica  Sacramenta  quaecunque,  alias  tamen  rite,  sibi,  et  eisdem 
Uxori,  et  Liberis  ministrari  tacere,  et  illa  suscipere,  libere,  et  licite  valeret,  et  valerent  per 
alias  suas  literas  indulsit.  Et  sicut  exhibita  nobis  nuper  prò  parte  dicti  Caroli  Ducis  petitio  con- 
tinebat  quamplura  alia,  et  diversa  privilegia,  concessiones,  gratiae,  et  indulta,  tam  ■  per  Roma- 
nos  Pontifices,  quam  Imperatores,  et  Reges  dicto  Duci  concessa  tuerunt,  prout  in  praedictis 
continetur,"  et  aliis  litteris  Apostolicis,  ac  ipsorum  Imperatorum,  et  Regum  desuper  respe- 
ctive  confectis  literis  plenius  dicitur  contineri.  Quare:  prò  parte  dicti  Caroli  Ducis,  Nobis  fuit 
humiliter  supplicatum,  ut  singulis  literis  praedictis,  ac  omnibus,  et  singulis  aliis  privilegiis, 
concessionibus,  gratiis,  et  indultis  Duci,  et  Nationi  Sabaudiae  concessis  prò  illorum  sub- 
sistentia  firmiori,  robur  nostrae  approbationis  adjicere,  ac  alias  in  praemissis  opportune 
providere  de  benignitate  Apostolica  dignaremur.  Nos  igitur,  qui  praefatum  Ducem  ejus  de 
Sede  praedicta  benemeritis  id  exigentibus  speciali  dilectionis  affectu  ex  visceribus  charitatis 
prosequimur,  hujusmodi  supplicationibus  inclinati,  singulas*  literas  praedictas,  et  in  eis  con- 
tenta quaecunque,  ac  quatenus  sint  in  usu  omnia,  et  singula  privilegia,  concessiones,  gratias 
et  indulta,  tam  per  Romanos  Pontifices,  et  quae  Sacris  Canonibus  non  contraria,  quam  per 

1  Reg.  Co/,  om. 
Da  mnenh       eadi  mque  ». 
Reg,  IV//.  add.  -  suorum  ». 

l'ai. :  ■  personas  ». 
>i<H.  Val.:   ■  possit    . 
•   AVr.  Val.:  •  absque  licentia  eiusdem  --edis  speciali  faciente 

amenti.  •  qaac  lam  . 
-  Documenti:  continentur 
"  Documenti     ■  singulis  ». 


a   1516  Indulto  circa  le  nomine  ecclesiastiche  in  Savoia  199 

[mperatores,  Regesque,  Duci,  et  Xationi  Sabaudiae  concessa,  ex  certa  scientia,  auctoritate  Apo- 
stolica tenore  praesentium  approbamus,  renovamus.  '  et  continnamus,  ac  perpetuae  firmitati 
robur  obtinere,  et  inviolabiliter  observari  d  :cernimus;!  supplenti  5  bmnes,  et  singulos  defe- 
ctus  juris,  et  lacti.  qui  forsan  intervenerunt3  in  eisdem.  Et  nihilominus praemissa  omnia,  el 
singula  prout  per  praedictos  Praedecessores,  Imperatores,  et  Reges  1  oncessa  fuerunt,  de  novo 
lini  i>,  el  indulgemus,  ac  statuimus,  et  ordinamus,  quod'  illis,  ac  praesentìbus  literis 
nullo  unquam  tempore,  etiam  per  Sedem  eandem  derogari  possit,  nec  derogatum  censeatur, 
nisi  de  toto  tenore,  et  data  praesentium  pkna,  specifica,  individua,  specialis  et  expressa,  ac 
d  •  verbo  ad  verbum,  non  autem  per  clausulas  generales  idem  importantes,  mentio  fiat,  et 
ipsius  Caroli,  et  prò  tempore  existentis  Sabaudiae  Ducis  expressus  accedat  assensus,  et  sic 
per  quosvisjudices,  et  Commissarios,  edam  càusarum  Palatii  Apostolici  Auditores  in  quibus- 
vi>  causis,  et  instantiis  judicari,  et  definiri  debere  sublata eis,  et  eorum  cuilibet  quavisaliter 
judicandi,  et  interpretandi  facilitate,  et  auctoritate,  et  quidquid  secus  super  hiis"  a  quoquam 
quavis  auctoritate  scienter,  vel  ignoranter  contingeret  attentari,  irritum,  et  inane  fore  decer- 
nimus,  et  declaramus.  Quocirca  venerabilibus  Fratribus  Archiepiscopo  Taurinensi,  et  Mauria 
nensi,  ac  Bellicensi  Episcopis,  et  eorum  Vicariis,  seu  Officialibus  per  Apostolica  scripta  man- 
damus,  quatenus  ip-i,  vel  duo,  aut  unus  eorum  per  se,  vel  alium,  seu  alios  praesentes  literas, 
et  in  eis  contenta  quaecunque,  uhi,  et  quando  opus  fuerit,  ac  quoties  prò  parte  di  ti  Caroli, 
et  prò  tempore  existentis  Sabaudiae  Ducis  super  hoc  tuerint  requisiti  solemniter  puhlican 
tes,  ac  eis  in  praemissis  efficacis  defensionis  praesidio  assistentes  faciant  auctoritate  nostra 
litteras,  privilegia,  concessiones,  gratias,  et  indulla  praedicta  tirmiter  observari,  ac  ipsum 
Ducem  illis  pacirice  gaudere:  non  permittentes  eum  desuper  per  quoscunque  quomodolibet 
indebite  molestati,  contradictores  per  Censuram  Ecclesiasticam,  appellatione  postposita  com- 
p  scendo;  non  obstantibus  constitutionibus,  et  ordinalionibus  apostolicis  ac  omnibus  aliis/ 
quae  in  singulis  literis  praedictis  concessum  fuit  non  obstare  contrariis  quibuscunque,  aut 
si  aliquibus  communiter  vel  divisim  ab  eadem  sit  Sede  indultum,  quod  interdici,  suspendi, 
vii  exeommunicari  non  possint  per  literas  Apostolicas  non  facientes  plenam,  et  expressam, 
ac  de  verbo  ad  verbum  de  indulto  hujusmodi  mentionem.  Caeterum  quia  difficile  foret  prae- 
sentes literas  ad  singula,  in  quibus  de  eis  fides  forsan  facienda  foret  loca  deferre,"  volumus, 
et  eadem  auctoritate  Apostolica  decernimus,  quod  ipsarum  transumptis  manu  publici  Notarii 
subscriptis  et  sigillo  alicujus  Praelati  Ecclesiastici,  vel  Personae  in  dignitate  Ecclesiastica 
constitutae.  aut  Curiae  Fìcclesiasticae  munitis*  in  judicio,  et  alibi  ubi  opus  fuerit,  eadem  prorsus 
rides  adhibeaiur,  quae  adhiberetur  eisdem  praesentibus,  si  forent  exhibitae,  vel  ostensae. 
Nulli  ergo  omnino  hominum  liceat  hanc  paginam  nostrae  approbationis,  innovationis,  confir- 
mationis,  decreti,  suppletionis,  concessionis,  indulti,  statuti,  ordinationis,  decreti,  declara- 
tionis,  mandati,  et  voluntatis  infringere,  vel  ei  ausu  temerario  contraire;  si  quis  autem 
hoc  attentare  praesumpserit,  indignationem  Omnipotentis  Dei,  ac  Beatorum  Petri,  et  Pauli 
Apostolorum  ejus  se  noverit  incursurum.  Datum  Romae  apud  Sanctum  Petrum,  anno 
Incarnationis  Dominicae  MDXV.  sexto  kalendas  Junii,"  Pontificatus  nostri  anno  tertio. 

Da  Documenti  da'  quali  fu  compi  ovato,  che  In  vaauua  apud  Sedem  resti  ,  0 inpresa  iteli'  Indulto  conceduto  da  Nic- 
colo V.  alla  reale  Casa  diSavoja,  s.  I.  et  a.,  10  15,  collazionato  il  Reg.  Vai.  1048,  f.  174r-176»  (Archivio  segreto  Vaticano 

1  Reg.  l'ai.:  « innovamus    . 

-  Documenti:     decrevimus    . 

;  Reg.  l'ai.:      si  qui  -  intuì  venerint  ». 

'  Reg.  Val.:  ■  quodqut    . 

*  Documenti  «un. 

«  Reg.  Val.:  •  illi-  >. 

*  Documenti:  •  fi  rei  possi  deferri  ■. 
'  Documenti:      muniiae    . 

'  Documenti  :  •  Millesimo  qniogentesima  quinto,  decimo  sexto  lumi    ! 


Indulto  circa  le  nomine  ecclesiastiche  in  Savoia  a.  1595 


2.  -  Clemente  Vili. 

19  giugno  1595. 

I  »ecet  Romanum  Pontificem,  ea,  quae  a  Predecessoribus  suis  Romanis  Pontificibus,  Per- 
sonis  Illustribus  de  Sede  Apostolica  benemeritis,  praesertim  Ducali  dignitate  fulgentibus 
gratiose  concessa  noscuntur,  approbare,  et  confirmare,  aliasque  desuper  disponere,  prout 
conspicil  in  Domino  salubriter  expedire.  Sane  exhibila  nobis  nuper,  prò  parte  Dilecti  Filli 
Caroli  Emanuelis  Sabaudiae  Ducis  lllustris,  petitio  continebat,  quod  alias  postquam  lelicis 
recordationis  Nicolaus  Papa  V.  Praedecessor  nosler  bonae  memoriae  Ludovico  Sabaudiae 
Duci,  tunc  in  humanis  agenti,1  ne  ex  promotione  quorumvis  ad  qnarumeunque  Ecclesiarum, 
vel  Monasteriorum  infra  districtum  sui  temporalis domimi  consistentium  Regimina,  seu  pro- 
visionibus  quibuslibet,  de  quibusvis  Dignitatibus  dispositioni  Apostolicae  reservatis  inibi 
consistentibus  quibuscunque,  per  dictum  Praedecessorem  faciendis  Statui  suo  provenirci 
dispendium,  aut  alia  quaevis  adversitas  intestina  praefatum  Ducem  certuni  per  suas  litteras 
reddiderat,  et  sibi  promiserat  quod  Ipso,  et  Dominio  hujusmodi  in  integriate  obedientiae 
Sedis  Apostolicae  persistentibus,  ad  quarumeunque  Metropolitanarum,  vel  aliarum  Cathe- 
dralium  Ecclesiarum  Regimina,  aut  Dignitates  Abbatiales  infra  dictum  Districtum,  Neminem 
praeliceret,  seu  illis  de  quibuscunque  Personis  non  provideret,  nisi  habitis  prius  per  Eum 
intentione,  et  consensu  ipsius  Ludovici  Ducis,  de  Personis  idoneis  ad  Regimina,  seu  Digni- 
tates Abbatiales  hujusmodi  promovendis,  vel  de  quarum  Personis  tales  provisiones  forent 
faciendae.  De  aliis  vero  Dignitatibus,  videlicet  post  Pontiticales  majoribus,  et  Prioratibus 
Conventualibus,  ac  aliis-  eidem  dispositioni  reservatis,  in  Districai  praedicto  consistentibus, 
Personis  provideret  idoneis,  de  locis  tamen  ipsius  Ludovici  Ducis  ditionis,  aut  sibi  gratis, 
et  acceptis,  de  aliis  locis  oriundis;  Praeterea  Prioratus3  Tallueriarum,  Ripaliae,  et  Novalitiae, 
ac  Praeposituram  Montis  Jovis,  qui  in  confinibus  domimi  hujusmodi  existebant,  si  et  cum 
illos  vacare  contingeret,  Nulli  conferret,  nisi  similiter  ab  ipso  Ludovico  Duce  ejus  intentione 
habita  de  Personis,  quibus  collationes  hujusmodi  forent  faciendae,  gratias  autem  expectati- 
vas  et  speciales  reservationes  '  quaslibet  cum  quibusvis,  quae  ex  illis  dependebant"  provi- 
dendi  mandatis  in  Districtu  praedicto  Personis  dumtaxat,  quae  locorum  ejusdem  Districtus 
alienigenae,  vel  extraneae  non  forent,  nisi  forsan  ejusdem  Ludovici  Ducis  consensus  aliis' 
personis,  super  hujusmodi  gratiis  obtinendis  suffragaretur,  concederei.  Quodque  si  forsan 
ex  importunitate  petentium,  aut  per  praeocupationem,  seu  alias  inadvertenter  per  eundem 
Praedecessorem  contra  praemissa,  quasvis  Praefectiones,  et  Praelationes  fieri,  aut  alias  quic- 
quam  concedi  contingeret,  statuerat,  et  decreverat,  ea  omnia,  utpote  praeter,  et"  contra  Men- 
tem  suam  ab  eo  extorta,  et  quaecunque  inde  secuta  cum  processibus  inde  prò  tempore  habitis, 
quasvis  etiam  in  se  censuras,  et  poenas  continentibus,  nullius  fore  roboris,  vel  momenti. 
Ipsisque  processibus  minime  intendendum,  seu  parendum  esse,  nec  Censuras,  et  penas 
hujusmodi  quempiam  arctare,  sed  illas,  et  eosdem  processus  penitus  haberi  debere  prò  infe- 
ctis.  Piae  memoriae  Sixtus  Papa  IV.  etiam8  Praedecessor  noster  per  suas  literas  statuit,  et  ordi- 

1  Documenti:  ■  Immani,  yenti». 
■■■a  uti  :     illis    . 
Sec.  Biev.:  >  Prioratum    . 
Documenti:  •  expectativas  speciales,  reservationes    . 

i  i  bai    . 
•  Documenti  :  •  aliisque  >. 
'  Sec.   Tircv.  om.  •  praeter  ci    . 
/'  ■  irnienti  :  •  ci    . 


Iiiilnlio  circa  le  nomine  ecclesiastiche  in  Savoia  201 


navit,  quod  nullus  Alienigena,  seu  alterius  nationis,  vel  dominii,  aut  eujusvis  OrdinisRegU 
laris,  qui  non  essi  I  de  Ducati.,  ditione,  vel  domìnio  hujusmodi  oriundus,  vel  saltem  verus, 
el  actualis  illorum  incola,  cujuscunque  dignitatìs,  status,  gradus,  vel  conditionis  existeret, 
Saecularia,  vel  cujusvis  Ordinis  Regularia  cum  cura,  et  sine  cura  quaecunque,  quotcumque, 
et  qualiacunque  forent  Beneficia,  ex  tunc  deinceps  vigore  literarum  quaruncunque  gratiarum 
expectativarum,  qua  sub  quacunque  verborum  torma  emanarent,  acceptare,  seu  obtinere, 
nec  jus  aliquod  acquirere  posset,  decrevitque  locorum  Axcfaiepiscopos  et1  Episcopos,  necnon 
Monasteriorum  Abbates  prò  tempore  existentes,  ac  Conventus  eorundem-  dictarumque  Eccle- 
siarum  Capitula,  et  quosvis  alios  Ordinarios,  praetextu  literarum  hujusmodi,  sub  quavis  ver- 
borum forma,  et  expressione,  ac  cum  specifica,  et  individua  statuti,  et  ordinationis  hujusmodi 
derogatione  a  Sede  praefala,  vel  ejus  Legatis  ex  tunc,  in  antea  impetrandarum,  et  proces- 
suum  halxndorum  per  easdem  ctiam  '  quasvis  censuras,  et  poenas  in  se contincntium  ad  rece 
piionem  alicujus,  vel  aliquorum  ad  Beneficia  praefata  adversus  statutum,  et  ordinationem 
hujusmodi  compelli  minime  debere,  seu  posse.  Quodque  Censurae,  processus,  et  poenae  hujus- 
modi, etiamsi  dictae  literae,  motu  proprio,  et  ex  certa  scientia  emanarent  minime  arctarent, 
sed  haberentur  prò  cassis,  infectis,  et  irritis.  Et  deinde  recol.  mem.  Innocentius  Papa  Vili, 
similiter  Praedecessor  noster  literas  Sixti  Praedecessoris  hujusmodi,  ac  omnia,  et  singula  in 
eis  contenta,  per  alias  suas  literas  approbavit.  Necnon  successive  Sanctae  tnemoriae  Julius 
l'apa  II.  ctiam  Praedecessor  noster,  Praedecessorum  suorum  literas  hujusmodi  ex  certa 
-.ientia  similiter  innovavit,  et  approbavit:  decernens,  quod  illae  perpetuae  firmitatis  robur 
obtinere  deberent.  Quodque11  iliis  per  quascunque  literas,  etiam  quasvis derogatoriarum  ctiam1 
derogatorias,  seu  fortiores,  et  insolitas  clausulas  in  se  continentes,  nullatenus  derogatum  esse 
oseretur,  nisi  illorum  toto  tenore,  de  verbo  ad  verbum,  nihil  penitus  ommisso  inserto,  nec 
non1  do  speciali,  et  expresso,4  prò  tempore  existentis  Ducis  Sabaudiae  consensi!,  et  nihilominus 
prò  potiori  cautela  praemissa  omnia  de  novo  statuit,  et  ordinavit,  idemque  Julius  Praedeces 
sor  similis  memoriae  Bonifacii  Papae  Vili,  pariter  Praedecessoris  nostri, "'  qui  bonae  memo 
riae  Amedeo  Corniti  Sabaudiae,  tunc  similiter  in  humanis  agenti,  per  suas  literas  indulserat 
ut  nullus  Delegatus,  vel  Subdelegatus,  Executor,  aut  Subexecutor  a  Sede  praefata  deputatus 
posset  in  Personam  ipsius  Amedei  Comitis  exeommunicationis,  et  in  ejus  terras  interdicti 
sententiamf  promulgare  sine  speciali  mandato  ejusdem  Sedis  laciente  plenam,  et  expressam, 
ac  de  verbo  ad  verbum  de  indulto  hujusmodi  mentionem,  vestigiis  inhaerendo:  quondam 
Carolo  Sabaudiae  Duci,  etiam ;  tunc  in  humanis  agenti,  ut  nullus  Delegatus,  vel  Subdelegatus 
per  literas  Apostolicas  in  Suam,  et  Uxoris,  ac  Liberorum  suorum  Personas  exeommunica- 
tionis sententiam  promulgare  posset,  absque  ejusdem  Sedis  speciali  licentia,  faciente  plenam, 
et  expressam,  ac  de  verbo  ad  verbum  de  indulto  hujusmodi  mentionem.  Quodque  in  locis 
Ecclesiastico  Interdicto,  etiam  cum  hujusmodi  licentia  suppositis,  si  Eum  ad  illa  declinare, 
vel  in  eis  residere  contingeret,  Missas,  et  alia  Divina  Officia,  etiam  apertisjanuisEcclesiarum, 
et  campanis  pulsatis,  ac  alta  voce,  Excommunicatis  tamen,  et  Interdictis  exclusis,  celebrari, 
necnon  Ecclesiastica  Sacramenta  quaecunque,  alias  tamen  rite  Sibi,  et  ejus  Uxori,  ac  Liberis, 
ministrari  facere,  illaque  suscipere  libere,  et  licite  valeret,  et  valerent  per  alias  suas  Literas 
indulsit,  et  demum  piae  mem.  Leo  Papa  X.  etiam  Praedecessor  noster,  singulas  literas  prae- 
fatas,  et  in  eis  contenta  quaecunque,  necnon  omnia,  et  singula  privilegia,  concessiones,  gra- 

1  Documenti  om. 

-  Documenti;     earundem 

'  Documenti  :     Quu,l    . 

•  Documenti  adii.  «  nec  ». 
Documenti:  •  Praedecessoi  noster», 

*  Sec.  Brev.:     sententias  >. 
:  Documenti:     ci  < . 


Indulto  circa  le  nomine  ecclesiastiche  in  Savoia  a.  1595 

ti, in  et  Indulta.  quaetam  per  Romanos  Pontifices,  quam  Sacris  Canonibus  non  contraria,  per 
Imperatores,  et  Reges  pio  tempori'  existenti  Duci,  et  Nationi  Sabaudiae  concessa  fuerant, 
ex  certa  etiam1  scientia  per  suas  literas  similiter  approbavit,  contìrmavit,  et  innovavit,  ac 
perpetuae  tirmitatis  robur  obtinerc,  et  inviolabiliter  observari  debere  decrevit,  supplens 
omnes,  et  singulos  juris,  et  facti  defectus,  qui  forsan  intervenissent  in  eisdem.  Et  nihilo- 
ininus  praemissa  omnia,  et  singula,  prout  per  dictos  Praedecessores,  Imperatores,  et  Reges 
concessa,  indulta,  statuta,  et  ordinata  extiterant,  de  novo  concessit,  indulsit,  statuit,  et  ordi- 
navit.  Decernens  illis,  et  literis  suis  praedictis,  nullo  unquam  tempore  per  Sedem  eandem 
derogari*  posse,  nec  derogalum  censeri,  nisi  de  toto  tenore,  et  data  litterarum  Leonis  Prae- 
decessoris  hujusmodi  piena,  specifica,  individua,  specialis,  et  expressa,  ac  de  verbo  ad  ver  bum, 
non  autem  per  clausulas  generales  idem  importantes  mentio  tìeret,  et  ipsius  Caroli,  ac  prò 
tempore  existentis  Sabaudiae  Ducis,  expressus  ad  id  accederet  assensus,  et1  sic  per  quoscun 
que  Judices,  et  Commissarios,  etiam  causarum1  Palatii  Apostolici  Auditores,  in  quibusvis 
causis,:1  et  instantiis  sublata  eis,  et  eorum  cuilibet  quavis  aliter  judicandi,  et  interpretandi 
facultate,  et  auctoritate  judicari,  et  diffiniri  debere,  irritum  quoque,  et  inane  quicquid  secus 
super  his  a  quoquam,  quavis  auctoritate  scienter,  vel  ignoranter  contingeret  '  altentari  -  Sub- 
sequenter  similis  memoriae  Clemens  Papa  VII.  etiam  Praedecessor  noster,  singulas  Literas 
singulorum  Praedecessor  uni  '  praedictorum,  ac  in  eis  contenta  quaecunque,  necnon  omnia, 
et  singula  privilegia  concessiones,  gratias,  et  indulta,  tam  per  Romanos  Pontilices  quam  etiam 
dictis  Sacris  Canonibus  minime  contraria  per  Imperatores,  et  Reges  Duci,  ac  Nationi  Sabau- 
diae hujusmodi  concessa  ex  certa  scientia  per  suas  Literas  approbavit,  et  confìrmavit,  ac  per- 
petuae tirmitatis  robur  obtinere,  et  inviolabiliter  observari  debere  etiam  decrevit,  supplens 
omnes,  et  singulos  juris,  et  facti  defectus,  si  qui  forsan  intervenissent  in  eisdem.  Et  nihilo- 
minus  praemissa  omnia,  prout  per  dictos  Praedecessores,  ac  Reges,  concessa,  indulta,  statuta, 
ordinata,  et  decreta  fuerunt,  de  novo  concessit,  indulsit,  ac  statuit,  et  ordinavit,  decernens 
quoque  illis,  et  praedictis  Literis  nullo  unquam  tempore  per  Sedem  eandem  etiam1  per 
quascunque  literas,  etiam"  quasvis  generales,  vel  speciales,  et  implicite  latissime  extenden- 
das,  aut  alias  derogatoriarum  derogatorias,  efficacioresque,  et  insolitas  clausulas,  ac  etiam 
irritantia  decreta,  sub  quacunque  verborum  expressione  in  se  continentes  nullatenus  dero- 
cari  posse,'1  nec  derogatum  censeri,  nisi  de  toto  tenore,  et  data  litterarum  ipsius  Cle- 
mentis  Praedecessoris,  specialis,  specifica,  individua,  piena,  et  expressa,  ac  de  verbo  ad 
verbum,  nihil  ommisso,  non  autem  per  clausulas  generales  idem  importantes  mentio  fieret, 
et  expresse  appareret  Romanum  Pontificem  illis  derogare  voluisse,  aut  causa  urgens,  et 
sufficiens  exprimeretur,  ac  hujusmodi  derogatio  per  trinas  distinctas  Literas  eundem  teno- 
rem  continentes,  tribus  distinctis  vicibus,  praedicto  Carolo,  ac  prò  tempore  existenti  Sabau- 
diae Duci,  esset  intimata,  et  insinuata,  ipsiusque  Caroli,  et  prò  tempore  existentis  Sabau- 
diae Ducis  ad  id  expressus  accederet  assensus,  et  aliter  factas  derogationes,  Nemini 
suffragari,  necnon  quascunque  praefectiones,  provisiones,  collationes,  acceptationes,  et  alias 
dispositiones  in  contrarium,  etiam'1  per  dictum  Clementem  Praedecessorem,  et  Sedem  hujus- 
modi prò  tempore  factas  nullius  roboris,  vel  momenti  fore,  nec  aliquod  jus,  vel  etiam 
coloratura  titulum  possidendi  tribuere,  ac  Carolum,  et  prò  tempore  existentem  Ducem, 
necnon  Personas  Ducatus,  Dominii,  et  Ditionis  hujusmodi,7  literis  derogatoriis,  et  decretis 

1  Documenti  om. 

Documenti:  •  denegari  ■. 

Documenti:  •  casibue  ■. 
*  Documenti:  •  contiperii  ». 
'  Documenti:  •  et  ■. 
'■  Documenti:  'possct». 
'  Docuiiunli  add.  «  pio  tempore  facta^  •  ! 


a.  1595  [mlulto  etica  le  nomine  ecclesiastiche  in  Savoia  203 

super  illis  processihus,  ac  illorum  executoribus,  eorumqm  mandatis,  et  executionibus  parere 
minime  teneri,  sed  illis  fìrmiter  resistere,  ac  literarum  earundem  executionem  '  omnino 
impedire  ;  nce  ratione  resistentiae  hujusmodi  Censuris  Ecclesiasticis  per  eosdem  execu- 
tores,  et  subexecutores  innodari  posse,  et2  sic  per  quoscunque  judicari,  et  diffiniri  debere, 
ac  irritum  decernens,  et  inane  si  secus  super  his  a  quoquam  contingeret"  attentari.  Demum 
>imilis  mem.  Julius  Papa  III.  etiam  Praedecessor  noster  per  suas  l.iteras  praemissa  con- 
lirmavii.  Novissime  autem,  et  postremo  bon.  mem.  Gregorius  Papa  XIII.  etiam  Praede- 
cessor noster,  singulas  praedictorum  Praedecessorum  Literas,  et  in  eis  contenta  quae- 
cunque,  ac  omnia  et  singula  privilegia,  concessiones,  gratias,  et  indulta,  tam  per  Romanos 
Pontifices,  quam  Sacris  Canonibus  minime  contraria  per  Imperatorcs,  et  Reges,  Duci,  ac 
N'ationi  Sabaudiae  hujusmodi  concessa  etiam  confirmavit,  et  approbavit;  ac  etiam  irritum, 
et  inane  decrevit  quicquid  secus  super  his  a  quoquam,  quavis  auctoritate  scienter,  vel  igno- 
ranter  contingeret'  attentari,  prout  in  singulis  Literis  praedietis  plenius  dicitur  contineri  Nos 
ìu'itur  attendentes  sincerum  devotionis  affectum,  quem  idem  Dilectus  Filius  Carolus  lana 
nuel  modernus  Sabaudiae  Dux  Illustri--  erga  nos,  et  Romanam  gerit  Ecclesiam;  ejusque  illi- 
hatam  fidei  constantiam  promereri,  ut  Eum  specialis  gratiae  favore  prosequamur,  ipsumque 
Carolum  Emanuelem  Ducem  a  quibusvis  exeommunicationis,  suspensionis,  et  interdicti, 
aliisque  Ecclesiasticis  interdictis,  sententiis,  censuris,  et  poenis  a  jure,  vel  ;ib  homine  quavis 
occasione,  et  causis,  si  quibus  quomodolibet  innodatus  existit,  ad  effectum  praesentium  dum- 
taxat  consequendum,  harum  serie  absolventes.  et  absolutum  foie  censentes,  suis  in  hac  parte 
porrectis  nobis  supplicationibus  inclinati,  supradictorum  Praedecessorum  literas,  et  in  eis 
contenta  quaecunque,  necnon  omnia,  et  singula  privilegia,  concessiones,  gratias,  et  indulta, 
tam  per  quoscumque  Romanos  Ponlitices,  quam'  dictis  Sacris  Canonibus  minime  contraria, 
per  Imperalores,  et  Reges  etiam  quoscunque,  Duci,  et  Xationi  Sabaudiae  hujusmodi  con- 
cessa, Apostolica  auctoritate,  tenori'  praesentium  perpetuo  conlirmamus.  et  approbamus, 
illisque  plenariae,  et  inviolabilis  Apostolicae  firmitatis  robur  adiicimus,  necnon  omnes,  et 
singulos,  tam  juris,  quam  facti  defectus,  si  qui  forsan  intervenerint"  in  eisdem  supplcmus, 
necnon  ita  per  quoscunque  Judices,  et  Commissarios  quavis  auctoritate  fungentes  etiam  cau- 
sarum  Palatii  Apostolici  Auditores,  ac  etiam"  Sanctae  Romanae  Ecclesiae  Cardinales,  etiam 
de  latere  Legatos,  aut  quosvis  alios  in  quibuscunque  causis,  et  instantiis,  sublata  eis,  et  eorum 
cuilibct  quavis  aliter  judicandi,  et  interpretandi  facilitate,  et  auctoritate  judicari,  diffiniri,  et 
interpretari  debere,  necnon  irritum  decernimus,  et  inane,  quicquid  secus  super  his  a  quo- 
quam, quavis  auctoritate,  scienter,  vel  ignoranter  contigerit  attentari.  Non  obstantibus  con- 
stitutionibus,  et  ordinationibus  Apostolicis,  necnon  omnibus  illis  aliis,  quac  in  literis  singulis 
supradictis;  concessa  sunt  non  obstare,  caeterisque  contrariis  quibuscunque.  Datum  Romae 
apud  Sanctum  Marcum  sub  annulo  Piscatoris,  die  decimanona  Junii,  anno  millesimo  quin- 
gentesimo  nonagesimo  quinto.  Pontilicatus  nostri  anno  quarto. 

Da  Documenti  ecc.,  toc.  cit.  22-28,  collazionala  la  minata  in  Sec.  Brev.228,  f.  208  213  (Archivio  della  Segreteria 
del  Brevi). 

1  Documenti:  •  ezecutioni  », 
-  Dncumenti'om. 

Documenti:  >  contigerit  ■. 
'  Documenti  adii.  «  in  •. 
•'•  Documenti  :  •  intervenissent  ». 
•  Sec.  Brev.  om. 
'  Documenti:  •  siippositis  ». 


204  Indulto  circa  le  i/mii/iit'  ecclesiastiche  in  Savoia  a.  17<x> 


:'>.   -  Innocenzo  XII. 

3  luglio  1700. 

Cum  dudum  lei.  record.  Nicolaus  Papa  V  Praedecessor  noster  tunc  in  humanis  agen- 
tem  Ludovicum  dum  vixil  Sabaudiae  Ducem  specialis  favore  benevolentiae  prosequi  volens, 
ut  oranem  ci  tolleret  suspicioni*  causam  ne  ex  promotione  quorumvis  ad  quarumcumque 
Ecclesiarum  vel  monasteriorum  intra  districtiim  sui  temporalis  dominii  consistentium  regi- 
mina,  seu  provisionibus  quibuslibet,  de  quibusvis  dignitatibus  dispositioni  Apostolicae  reser- 
vatis,  inibì  consistentibus  quibuscumque  personis  per  ipsum  Nicolaum  Praedecessor  e  m 
faciendis  Statui  suo  succederet  dispendium,  aul  alia  quaevis  adversitas  intestina  praedictum 
Ludovicum  Ducem  per  quasdam  suas  litteras  certum  reddiderit,  eique  promiserit,  quod 
ipso,  et  dominio  huiusmodi  in  integritate  obedientiae  Sedis  Apostolicae  persistentibus,  ad 
quarumcumque  Metr.opolitanaruin,  vel  aliarum  Cathedralium  Ecclesiarum  regimina,  aut 
dignitales  Abbatiales  infra  districami  praedictum  neminem  praefecisset,  seu  illis  de  quo- 
rumcumque  personis  non  providisset,  nisi  habitis  prius  per  eum  intentione,  et  consensu 
ipsius  Ludovici  Ducis  de  personis  idoneis  ad  regimina,  seu  dignitates  Abbatiales  huiusmodi 
promovendis,  vel  de  quorum  personis  tales  provisiones  fuissent  faciendae,  et  alias  prout  in 
praedictis  Nicolai  Praedecessoris  litteris  desuper  anno  Incarnationis  Dominicae  MCCCCLI 
quarto  idus  ianuarii  sub  plumbo  expeditis,  quarum  tenorem  praesentibus  prò  piene  et  sui- 
ticienter  expresso,  et  inserto  haberi  volumus,  uberius  dicitur  contineri  :  et  subinde  ree.  mera. 
Leo  X,  Clemens  VII,  Iulius  III,  Gregorius  XIII  et  Clemens  Vili  Romani  Pontifices  edam 
Praedecessores  nostri  per  suas  pariter  sub  plumbo,  vel  in  simili  forma  Brevis  respective 
expeditas  litteras,  quarum  tenores  praesentibus  itidem  haberi  volumus  prò  expressis,  supra- 
scriptas  Nicolai  Praedecessoris  litteras  sub  certis  modo,  et  forma  tunc  expressis  confirma- 
verint,  et  approbaverint,  novissime  vero  exortum  fuerit  dubium,  an  memorati  Nicolai  Prae- 
decessoris Indultum,  eiusque  litterae  praedictae,  ubi  de  districtu  temporalis  dominii  dicti 
Ludovici  Ducis  mentionem  taciunt,  etiam  citramontanas  ipsi  Ludovico  Duci  tunc  subiectas 
cìitiones  comprehendant.  Hinc  est,  quod  Nos,  qui  aequi,  bonique  assertores  in  terris  a  Domino 
constituti  sumus,  dubium  huiusmodi  secundum  iustitiae  regulas  dirimere,  ac  ea  quae  a 
Sede  praedicta  ad  sublimimi!  Principum  Orthodoxae  Fidei  Delensorum,  magnisque  in  Eccle- 
siali! Dei  merilis  fulgentium  favorem  emanasse  noscuntur,  illibata  conservare  cupientes,  de 
nonnullorum  venerabilium  Fratrum  nostrorum  S.  R.  E.  Cardinalium,  et  dilectorum  filiorum 
Romanae  Curiae  Praelatorum,  qui  iussu  nostro  dubium  praedictum  mature  discusserunt, 
Consilio,  supradicti  Nicolai  Praedecessoris  indultum,  eiusque  litteras  huiusmodi,  et  citramon- 
tanas eidem  Ludovico  Duci  tunc  subiectas  ditiones  comprehendere  auctoritate  Apostolica 
tenore  praesentium  declaramus.  Decernentes  easdem  praesentes  litteras  semper  firmas, 
validas  et  efficaces  existere,  et  fore,  suosque  plenarios  et  integros  effectus  sortiri,  et  obti- 
nere,  ac  illis,  ad  quos  spectat,  et  prò  tempore  quandocumque  spectabit,  in  omnibus,  et  per 
omnia  pienissime  suffragari,  et  ab  eis  respective  inviolabiliter  observari,  sicque,  et  non 
aliter  in  praemissis  per  quoseumque  ludices  ordinarios  et  delegatos  etiam  causarum  Palatii 
Apostolici  Auditores,  ac  S.  R.  E.  praedictae  Cardinales,  etiam  de  latere  Legatos,  et  dictae 
Sedis  Nuncios,  aliosve  quoslibet  quacumque  praeeminentia  et  potestate  fungentes,  et  fun- 
cturos,  sublata  eis,  et  eorum  cuilibet  quavis  aliter  iudicandi  et  interpretandi  facultate,  et 
auctoritate,  iudicari,  et  derìniri  debere,  ac  irritum  et  inane,  si  secus  super  his  a  quoquam 
quavis  auctoritate,  scienter  vel  ignoranter  contigerit  attentari,  non  obstantibus  praemissis, 
ac  constitutionibus,  et  ordinibus  Apostolicis,  nec  non  omnibus  et  singulis  illis,  quae  in  supra- 


a.  1727  Indulto  circa  le  umiline  ecclesiastiche  in  Savoia  205 


scriptis  Nicolai,  aliorumque  Praedecessorum  praedictorum  litteris  respective  concessa  sunt, 

non  obstare,  caeterisque  contrariis  quibuscumque. 

Datum  Romae  apud  Sanctam  Mariani  Maiorem  sub  annulo  Piscatoris  die  HI  iulii  MJ  ICC, 

Pontilìcatus  nostri  anno  nono. 

I.  F.  Cardinalis  Albanus. 

D.i  Traités  ecc.  V,  160-163 (n.  Vili),  collazionata  la  minuta  in  Sec.  Brev.  2038,  f.  241  s.  lArchlvlo  della  Segreteria 
del  Brevi  . 


4.  -  Benedetto  XIII.' 


29  maggio  //  i!/ . 


Dudum  felicis  recordationis  Nicolaus  Papa  V  Praedecessor  noster,  tunc  in  humanis 
agentem  Ludovicum  dum  vixit  Sabaudiae  Ducem,  ob  eximia  eius  in  Sederà  Apostolicam 
merita  specialis  favore  benevolentiae  prosequi  volcns,  ut  omnem  ei  tolleret  suspicionis  cau- 
sam,  ne  ex  promotione  quorumvis  ad  quarumeumque  Ecclesiarum  vel  Monasteriorum  infra 

districtum  sui  temporalis  Doininii  existentium  regimina,  seu  provisionibus  quibuslibet  de 
quibusvis  dignitatibus  dispositioni  Apostolicae  reservatis,  ibidem  consistentibus  quibuscum- 
que personis  per  ipsum  Nicolaum  Praedecessorem  laciendis  Statui  suo  succederet  dispen- 
dium,  aut  alia  quaevis  adversitas  intestina  praefatum  Ludovicum  Ducem  per  quasdam  suas 
litteras  certum  reddidit,  eique  promisit  quod  ipso,  et  temporali  eius  Dominio-  in  integritate 
obedientiae  dictae  Sedis  Apostolicae  persistentibus  ad  quarumeumque  Metropolitanarum, 
vel  aliarum  Cathedralium  Ecclesiarum  regimina  aut  dignitates  Abatiales,  nec  non  ad  Prio- 
ratus  Tallueriarum,  Ripaliae,  et  Novalitii,  ac  Praeposituram  Montisiovis,  quae  in  conlinibus 
huiusmodi  Dominii  consistunt,  neminem  praefecisset,  seu  illis  de  quorumeumque  personis 
non  providisset,  nisi  habitis  prius  per  eum  intentione,  et  consensu  ipsius  Ludovici  Ducis  de 
personis  idoneis  ad  regimina,  seu  dignitates  Abatiales,  Prioratus,  et  Praeposituram  huiusmodi 
promovendis,  vel  de  quorum  personis  tales  provisiones  fuissent  faciendae,  et  alias  prout  in 
praedictis  Nicolai  Praedecessoris  literis  desuper  anno  Incarnationis  Dominicae  MCCCCLI 
quarto  idus  ianuarii  sub  plumbo  expeditis  plenius  continetur,  ac  postmodum  recolendae 
memoriae  Leo  X,  Clemens  VII,  Iulius  ITI,  Gregorius  XIII,  et  Clcmens  Vili  Romani  Ponti- 
fices  etiam  Praedecessores  nostri  supradictas  Nicolai  Praedecessoris  literas  sub  certis  modo, 
et  torma  tunc  expressis  confirmarunt,  approbarunt,  et  innovarunt;  Novissime  vero  piae 
recordationis  Innocentius  Papa  XII  Praedecessor  itidem  noster  dubium,  quod  exortum  fuerat, 
an  memorati  Nicolai  Praedecessoris  Indultum,  eiusque  literae  praefatae,  ubi  de  districai 
temporalis  Dominii  dicti  Ludovici  Ducis  mentionem  faciunt,  etiam  citramontanas  ipsi  Ludo- 
vico tunc  subiectas  Ditiones  comprehenderent11  dirimere  cupiens  de  nonnullorum  tunc  exi- 
stentium Sacrae  Romanae  Ecclesiae  Cardinalium,  et  Romanae  Curiae  Praelatorum,  qui 
iussu  suo  dubium  praedictum  mature  discusserant,  Consilio,  supradicti  Nicolai  Praedeces- 
soris indultum,  eiusque  literas  huiusmodi,  etiam  citramontanas  eidem  Ludovico  Duci  tunc 
subiectas  Ditiones  comprehendere  declaravit,  et  alias  prout  in  ipsius  Innocentii  in  simili 
torma  Brevis  die  tertia  iulii  MDCC,  ac  eorumdem  Leonis,  Iulii,  Gregorii,  et  utriusque  Cle- 
mentis  Praedecessorum  literis  desuper  respective  emanatis,  quarum  et  praedictarum  Nicolai 
Praedecessoris  literarum  tenores  praesentibus  prò  piene,  et  sufficienter  expressis,  et  de  verbo 
ad  verbum  insertis  haberi  volumus,  uberius  etiam  continetur.  Cum  autem  subinde  nonnulla 

1  Che  in    Trailés  436  diventa  una  volta  Benedetto  XIV,  una  volta  Benedetto  XII. 
-  Tra&és:     Dominis    . 
3  Sec.  Brev.  add.  e  ?  >. 


206  Indulto  circa  le  nomine  ecclesiastiche  in  Savoia  a.  172" 

dubia  saper  intelligentia,  et  interpretatione  dicti  indulti  excitata  fuerint,  aliaque  fortasse 
proures.su  temporis  enasci  possenti  Nos  Illa  secundum  iustitiae,  et  aequitatis  regulas  e  medio 
tollero,  et  quamcumque  aliorum  dubiorum  huiusmodi  occasionem  submovere,  ac  ea  quae  a 
Sede  praefata  ad  Sublimium  Principimi  Orthodoxae  Fidei  Delensorum,  magnisque  in  Eccle- 
sia Dei  mentis  fulgentium  favorenti  emanasse  noscuntur,  nedum  illaesa  conservare,  sed 
uberiori  etiam,  pleniorique  interpretatione,  quantum  cum  Domino  possumus,  adiuvare 
cupientes,  habita  super  his  matura  deliberatione,  praedicti  Nicolai  indultum,  ipsiusque  Inno- 
cernii  declarationem,  ac  tam  eorumdem,  quam  aliorum  Romanorum  Pontificum  Praedeces- 
sorum  praedictorum  literas  praefatas,  cum  omnibus  et  singulis  in  eis  contentis,  et  expressis, 
auctoritate  Apostolica  tenore  praesentium,  confirmamus,  approbamus,  et  innovamus,  illisque 
inviolabilis  Apostolicae  firmitatis  robur  adiungimus;  praeterea  eiusdem  Nicolai  Praedeces- 
soris  indultum,  eiusque  literas  huiusmodi  per  inde  habenda,  censenda,  et  intelligenda  (ore, 
et  esse,  ac  si  specialiter,  et  expresse  in  eis  de  iure  nominandi  ad  Ecclesias,  Dignitates, 
Prioratus,  et  Praeposituram  praefatas  mentio  lacta  fuisset,  eorumque  vigore  Charissimo 
in  Christo  Filio  Nostro  Victorio  Amedeo  Sardiniae  Regi  Illustri,  ac  moderno  Sabaudiae 
Duci,  illiusque  in  eiusmodi  Ducatu  Successoribus,  ipsis,  et  temporali  Dominio  praedicto 
in  integritate  obedientiae  eiusdem  Sedis,  sicut  praemittitur,  persistentibus  ius  nominandi 
Nobis,  ac  Romano  Pontifici  prò  tempore  existenti  personas  idoneas  ad  Cathedrales.  et 
Aletropolitanas  Ecclesias,  ac  dignitates  Abatiales  in  praedicto  temporali  Dominio,  quod 
idem  Victorius  Amedeus  Rex,  ac  modernus  Dux  de  praesenti  possidet,  consistentes,  atque 
Prioratus,  et  Praeposituram  praefatas  in  perpetuum  competere  et  ad  illos  spedare,  et 
pertinere  eadem  auctoritate  tenore  praesentium  decernimus,  et  declaramus,  excipientes 
tantum  ab  hac  nostra  dispositione,  seu  declaratione  Cathedrales  Ecclesias  Casalensem, 
Aquensem,  et  Alexandrinam  Provinciae  Mediolanensis,  in  quarum  tamen  provisioni  bus 
praxim,  et  stylum  hactenus  in  eis  observari  solitum,  imposterum  etiam  servari,  et  retineri 
volumus,  et  mandamus.  Decernentes  ipsas  praesentes  literas  semper  firmas,  validas,  et  efh- 
caces  existere,  et  fore,  suosque  plenarios,  et  integros  effectus  sortiri,  et  obtinere,  ac  illis,  ad 
quos  spectat,  et  prò  tempore  quandocumque  spectabit,  in  omnibus,  et  per  omnia  pienissime 
suffragari,  et  ab  eis  respective  inviolabiliter  observari  debere:  quascumque  vero  provisio- 
nes,  et  alias  dispositiones  de  Ecclesiis,  dignitatibus  Abatialibus,  Prioratibus,  et  Praepositura 
praefatis  sub  praesenti  dispositione,  et  declaratione  comprehensis,  nunc,  et  prò  tempore 
quandocumque,  et  quomodocumque,  ac  ex  quibusvis  personis  vacantibus,  aliter  quam  ad 
ipsius  Victorii  Amedei  Regis,  eiusque  Successorum  Sabaudiae  Ducum  nominationem  prò 
tempore  quomodolibet  faciendas,  et  inde  secuta,  nulla,  et  invalida  fore,  et  esse;  sicque,  et  non 
aliter  in  praemissis  per  quoscumque  Iudices  ordinarios,  et  Delegatos,  etiam  causarum  Palatii 
Apostolici  Auditores,ac  eiusdem  Sacrae  Romanae  Ecclesiae  Cardinales,  etiam  de  Latere  Lega- 
tos,  et  dictae  Sedis  Nuncios,  sublata  eis,  et  eorum  cuilibet  quavis  aliter  iudicandi,  et  inter- 
pretandi  facultate,  et  auctoritate,  iudicari,  et  definiti  debere,  ac  irritum,  et  inane,  si  secus 
super  his  a  quoquam  quavis  auctoritate,  scienter,  vel  ignoranter  contigerit  attentati.  Non 
obstantibus  praemissis,  ac  constitutionibus,  et  ordinationibus  Apostolicis,  nec  non  omnibus, 
et  singulis  illis,  quae  in  supradictis  Nicolai,  Innocentii,  aliorumque  Praedecessorum  prae- 
latorum  literis  respective  concessa  sunt  non  obstare,  caeterisque  contrariis  quibuscumque. 
I  >atum  Romae  apud  Sanctum  Petrum  subannulo  Piscatoris  die  XXIX  maii  MDCCXXYII, 

l'ontilicatus  nostri  anno  tertio. 

Pro  D.  Cardinali  Oliverio 

C.  Archiepiscopus  Emissenus. 

Da  Traitts  ■ .. .  Il,  136-439  (n.  CIV),  collazionata  la  minuta  in  Sei.  Brev.  2740,  f.  oi-c>L'  e  97  (Archivio  della  Segre- 
Urla  dei  Brevi  ,  .  tu  pero  rei  .i  la  data  •  24  •  maggio  ;  ivi.  f.  l)3-9j,  sta  la  seguente  altra  redazione,  senza  data,  in  fondo 
alla  quale  si  legge,  di  mano  del  Papa,  .  Expediatur  die  XXIX  Maij  1727  iuxta  praesentem  formulam  V.  M. 


a.  1727  Indulto  circa  />■  nomine  ecclesiastiche  in  Smetti  20j 


4-fl.  -  Benedetto  XIII. 

Alias  felicis  recordationis  Nicolaus  PP.  V  Praedecessor  noster  Ludovicum  Sabaudiae 
Ducem  tunc  in  humanis  lyentem  ob  eius  eximia  in  Sedem  Apostolicam  merita  specialis 
benevolentiae  favore  prosequi  volens  per  suas  litteras  unum  reddidit,  et  sibi  promisii,  quod 
ut  omnem  ei  tollerei  suspicionis  causam,  ne  ex  promotione  quommvis  ad  quarumeunque 
ecclesiarum,  vel  monasteriorum  inlra  districtum  sui  temporalìs  dominii  existentium  regi- 
mimi, seu  pròvisionibus  quibuslibet  de  quibusvis  dignitatibus  dispositioni  Apostolicae  reser- 
vatis,  ibidem  consistentibus,  quibuseumque  personis  per  ipsum  Xicolaum  Praedecessorem 
Eaciendis,  status  sui  succederei  dispendium,  aut  alia  quaevis  adversitas  intestina,  ipso,  et 
temporali  eius  dominio  in  integritate  obedientiae  Sedis  Apostolicae  persistentibus,  ad  qua- 
rumeumque  metropolitanarum,  vel  aliarum  cathedralium  eo  lesiarum  regimina,  aut  digni- 
tates  abbatiales,  nec  non  ad  prioratus  Tallueriarum,  Ripaliae,  et  Novalitii,  ac  praeposituram 
Montis  Iovis  in  continibus  huiusmodi  dominii  existentes,  neminem  praefecisset,  seu  illis  de 
quorumeumque  personis  non  providisset,  nisi  habitis  prius  per  eum  intentione  et  consensu 
ipsius  Ludovici  Ducis  de  personis  idoneis  ad  huiusmodi  regimina,  seu  dignitates  promo- 
vendis,  vel  de  quarum  personis  tales  provisiones  fuissent  laciendae,  et  alias,  prout  conti 
netur  in  praefatis  literis  IV.  klus  Januarii  anno  Incarnationis  Domìnicae  1451  sub  plumbo 
expeditis.  lieinde  felicis  recordationis  Leo  X,  Clemens  VII,  Iulius  IH,  Gregorius  XUI,  et  Cle- 
mens  Vili  Romani  Pontìfices  etiam  Praedecessores  nostri  supradicti  Nicolai  literas  appro- 
barunt,  renovarunt,  et  conlirmarunt,  ac  perpetuae  firmitatis  robur  obtinere,  et  inviolabiliter 
observari  debere  decreverunt  cum  uberioribus  clausulis,  modis,  et  formis  ibidem  expressis, 
et  contentis.  Demum  vero  piae  recordationis  Innocentius  Papa  XII  dubium,  quod  exortum 
luerat,  an  memorati  Nicolai  Praedecessor is  indultum,  eiusque  literae  praelatae,  ubi  de  districai 
temporalis  dominii  mentionem  faciunt,  etiam  citramontanas  ditiones  comprehenderenl,  de 
nonnullorum  venerabilium  fratrum  S.  R.  E.  Cardinalium,  et  liliorum  Romanae  Curiae  Prae- 
latorum  Consilio  sustulit  declarando  supradicti  Nicolai  Praedecessor is  indultum,  eiusque  literas 
huiusmodi  etiam  citramontanas  eidem  Ludovico  Duci  tunc  subiectas  ditiones  comprehen- 
dere,  et  latius,  prout  in  singulis  praefatis  Praedecessorum  nostrorum  literis  continetur,  qua- 
rum omnium  tenores  praesentibus  prò  piene,  et  suffìcienter  expressis,  et  de  verbo  ad  verbum 
insertis  haberi  volumus,  et  quantum  cum  Domino  possumus,  innovamus,  approbamus,  con- 
lirmamus,  et  perpetuae  firmitatis  robur  habere  decernimus.  Cum  autem  novissime  nonnulla 
dubia  circa  intelligentiam,  et  interpretationem  dicti  indulti  fuerint  excitata,  et  alia  fortasse 
tractu  temporis  exoriri  possent,  Nos  illa  secundum  iustitiae,  et  aequitatis  regulas  dirimere, 
ac  ea,  quae  ab  Apostolica  r->ede  praelata  ad  sublimium  Principum  Orthodoxae  fidei  '  defen- 
sorum,  magnisque  in  Ecclesiam  Catholicam  meritis  praefulgentium  favorem  emanasse 
noscuntur,  illaesa  conservare,  nec  non  uberiori,  ac  pleniori  interpretatione,  quantum  cum 
Domino  possumus,  adiuvare  cupientes,  maturo  habito  Consilio,  supradicti  Nicolai  Praedeces- 
soris  indultum,  eiusque  literas  huiusmodi  perinde  haberi,  ac  intelligendas  esse,  ac  si  spe- 
cialiter,  et  expresse  in  eis  de  iure  nominandi  ad  ecclesias,  dignitates,  et  beneficia  praelata 
mentio  habita  fuisset,  earumque  vigore  chiarissimo  in  Christo  filio  nostro  Victorio  Amedeo 
Sardiniae  Regi  illustri,  et  moderno  Sabaudiae  Duci,  eiusque  in  dicto  ducatu  successoribus 
in  perpetuum,  ipsis,  et  dominio  huiusmodi,  ut  supra  in  integritate  dictae  obedientiae  persi- 
stentibus, ius  nominandi  nobis,  et  prò  tempore  esistenti  Romano  Pontifici  personas  idonea 
ad  cathedrales,  et  metropolitanas  ecclesias,  praeposituram.  et  prioratus   praefatos,  nei    non 

1  Qui  segue:  --  coostaatiam  -,  che  non  J.i  senso. 


208  Indulto  circa  le  nomine  ecclesiastiche  in  Savoia  a.  1791 


dignitates  abbatiales  in  praesentaneo  eius  dominio  existenies  competere,  spedare,  et  perti- 
nere  tenore  praesentium  decernimus,  et  declaramus,  excipientes  tantum  ab  hac  disposinone-, 
seu  declaratione  nostra  ecclesias  Casalen,  Aquen,  et  Alexandrin,  circa  quarum  tamen  provi- 
siones  praxim,  et  stylum  hactenus  servari  solitum  continuar]  mandamus.  Volenies  praesentes 
nostras  literas  semper  lirmas,  validas,  et  efficaces  existere,  et  l'ore,  suosque  plenarios,  et  inte- 
gros  effectus  sortili,  et  obtinere  debere,  et  inviolabiliter  in  perpetuum  ab  omnibus  obser- 
vari,  decernentes  quascumque  provisiones,  et  alias  dispositiones  de  ecclesiis,  dignitatibus, 
et  benefìciis  praefatis,  et  sub  praesenti  indulto  comprehensis,  quomodocumque,  et  quando- 
outnque,  et  ex  quibusvis  personis  vacantibus,  et  vacaturis,  aliter  quam  ad  memorati  charis- 
simi  in  Christo  lìlii  Victorii  Amedei,  eiusque  suecessorum  Sabaudiae  Ducum  nominationem 
prò  tempore  quomodolibet  faciendas,  et  inde  secuta,  nulla  et  invalida  fore,  et  esse,  sicque 
in  praemissis,  et  non  aliter  per  quoscumque  iudices  ordinarios,  et  delegatos  edam  causarum 
Palatii  Apostolici  auditores,  ac  S.  R.  E.  Cardinales  etiam  legatos  de  latere  iudicari,  ac  defi- 
niri  debere,  sublata  eis,  et  eorum  cuilibet  quavis  aliter  iudicandi,  et  interpretandi  facultate, 
ac  irritum,  et  inane  quidquid  super  his  a  quoquam  quavis  auctoritate  scienter  vel  igno- 
ranter  contigerit  attentali,1  non  obstantibus  cònstitutionibus,  et  ordinationibus  Apostolicis, 
nec  non  omnibus,  et  singulis  illis,  quae  in  supradictis  Nicolai,  aliorumque  praefatorum  Pon- 
tifìcum  Praedecessorum  literis  respective  concessa  sunt,  non  obstare,  caeterisque  contrariis 
quibuscumque.  Datum  etc. 


5.  -  Pio  VI. 

11  giugno  1791. 

Alias  felicis  recordationis  Nicolaus  pp.  V.  praedecessor  Noster  tunc  in  humanis  agentem 
Ludovicum,  dum  vixit,  Sabaudiae  ducem  ob  eximia  eius  in  sedem  apostolicam  merita  spe- 
cialis  favore  benevolentiae  prosequi  volens,  ut  omnem  ei  tolleret  suspicionis  causam,  ne  ex 
promotione  quorumvis  ad  quarumeumque  ecclesiarum,  vel  monasteriorum  infra  districtum 
sui  temporalis  dominii  existentium  regimina,  seu  provisionibus  quibuslibet,  de  quibusvis 
dignitatibus  dispositioni  apostolicae  reservatis  ibidem  consistentibus  quibuscumque  personis 
per  ipsum  Nicolaum  praedecessorem  faciendis  statui  suo  succederei  dispendium,  aut  alia 
quaevis  adversitas  intestina,  praefatum  Ludovicum  ducem  per  quasdam  suas  literas  certuni 
reddidit,  eique  promisit,  quod  ipso,  et  temporali  eius  dominio  in  integritate  obedientiae  dictae 
Sedis  apostolicae  persistentibus,  ad  quarumeumque  metropolitanarum,  vel  aliarum  catho 
dralium  ecclesiarum  regimina,  aut  dignitates  abbatiales,  nec  non  ad  prioratusTallueriarum, 
Ripalliae,  et  Novalitii,'  ac  praeposituram  montis  Iovis,  quae  in  confinibus  huiusmodi  dominii 
consistuni,  neminem  prael'ecisset,  seu  illis  de  quorumeumque  personis  non  providisset,  nisi 
habitis  prius  per  eum  inientione,  et  consensu  ipsius  Ludovici  ducis  de  personis  idoneis  ad 
regimina,  seu  dignitates  abbatiales,  prioratus,  et  praeposituram  huiusmodi  promovendis,  vel 
de  quorum  personis  tales  provisiones  fuissent  faciendae,  et  alias  prout  in  praedictis  Nicolai 
praedecessoris  literis  desuper  anno  mearnationis  Dominicae  millesimo  quadringentesimo 
quinquagesimo  primo  quarto  idus  ianuarii  sub  plumbo  expeditis  plenius  continetur. 

Ac  postmodum  ree.  mem.  Leo  X.,  Clemens  VII.,  Julius  111.,  Gregorius  XIII.,  et  Cle- 
mens  Vili,  summi  pontilìces  etiam  praedecessores  Nostri  supradictas  Nicolai  praedecessoris 
literas  sub  certis  modo,  et  forma  tunc  expressis  confirmarunt,  approbarunt,  et  innovarunt. 
Deinde  vero  piae  memoriae  Innocentius  pp.  XII.  praedecessor  itidem  Noster  dubium,  quod 

S      i  ;    'ii,  attentare 

»  I  Bull.:  •  Hovalitn 


a.  1791  Indulto  circa  te  nomine  ecclesiastiche  in  Savoia  209 

exortum  fuerat,  an  memorati  Nicolai  praedecessoris  indultum,  eiusque  literae  praefatae,  ubi 
de  districtu  temporalis  dominii  dicti  Ludovici  ducis  mentionem  faciunt,  etiam  citramontanas 

ipsi  Ludovico  tunc  subjectas  ditiones  comprehenderent,  dirimere  cupiens,  supradicti  Nicolai 
praedecessoris  indultum,  ejusque  literas  hujusmodi  etiam  citramontanas  eidem  Ludovico 
duci  tuin  subjectas  ditiones  comprchendere  declaravit,  et  alias  prout  in  ipsius  Innocentii  in 
simili  forma  Brcvis  die  3  julii  1700  uberius  continetur. 

Cum  autem  subinde  nonnulla  dubia  super  intelligentia,  et  interpretatione  elicti  indulti 
excitata  tuerint,  recolendae1  memoriae  Benedictus  pp.  Nili,  praedecessor  itidem  Noster  dubia 
illa  secundum  justitiae,  et  aequitatis  regulas  e  medio  tollere,  et  quameumque  aliorum  dubio- 
rum  ejusmodi  occasionem  submovere,  ac  ea,  quae  a  Sede  praefata  ad  sublimium  princi- 
pum  orthodoxae  tidei  delensorum,  magnisque  in  Ecclesia  Dei  meritis  fulgentium  tavorem 
emanasse  noscuntur,  nedum  illaesa  conservare,  sed  uberiori  etiam,  pleniorique  interpreta- 
tione adjuvare  cupiens,  praedicti  Nicolai  indultum,  ac  Innocentii  declarationem,  aliorumque 
Romano™  m  pontificum  praedecessorum  praedictorum  literas  confirmavit,  approbavit,  et 
innovavit,  earumque  vigore  Victorio  Amadeo  lune  in  humanis  agenti  Sardiniae  regi  illustri, 
et  Sabaudiae  duci,  illiusque  successoribus  jus  nominandi  sibi,  ac  summo  ponlilici  prò  tempore 
existenti  personas  idoneas  ad  cathedrales,  et  metropolitanas  ecclesias,  ac  dignitates  abbatiales 
in  temporali  dominio,  quod  idem  Victorius  Amadeus  rex  lune  possidebat,  consistentes  in 
perpetuum  competere,  et  ad  illos  spedare,  et  pertinere  decrevit,  et  declaravit,  excipiens 
tantum  ab  illa  dispositione,  seu  declaratione  cathedrales  ecclesias  Casalensem,  Aquensem, 
et  Alexandrinam  provinciae  Mediolanensis,  in  quarum  provisionibus  praxim,  et  stylum  in 
eis  observari  solitum,  in  posterum  etiam  servari,  et  retineri  voluit,  et  mandavit,  et  alias 
prout  in  ipsius  Benedicti  in  simili  t'orma  Brevis  expeditis  literis  die  29  maji  millesimo 
septingentesimo  vigesimo  septimo  plenius  continetur. 

Quia  tamen  Victorius  Amadeus  rex  jus  etiam  nominandi  ad  ecclesias  cathedrales,  sicut 
praemittitur,  exceptas  sibi  competere  vigore  dictarum  apostolicarum  literarum  Nicolai,  et 
Innocentii  praedecessorum  contendebat,  idem  Benedictus  Nili,  eadem  ipsamet  die  Victorio 
Amadeo  regi  declaravit,  se  pronis  auribus  excepturum  ea  rationum  momenta,  quae  prò  se 
facere  ipse  contenderei,  eisque,  si  justitia-  niterentur,  se  ultro  obsecundaturum. 

Exorto  postmodum  dubio,  an  in  praedictis  Benedicti  Nili,  literis  dignitates  abbatiales 
in  provinciis  Casalensi,  Aquensi,  et  Alexandrina,  Lumellina,  et  Vallesiccida  tunc  tempoiis 
a  Victorio  Amadeo  rege  iam  possessis  consistentes  comprelienderentur,  lelicis  recordationis 
Benedictus  NIX',  praedecessor  itidem  Noster  die  quinta  januarii  anni  millesimi  septingen- 
tesimi  quadragesimi  primi  dignitates  abbatiales  praefatas  memoratis  Benedicti  praedecessoris 
literis  comprehendi  declaravit,3  firma  tamen  semper  remanente  exceptione,  quoad  ecclesias 
cathedrales  Casalensem,  Aquensem,  et  Alexandrinam  praedictas,  reservataque  itidem  facul- 
tate  Carolo  Emmanueli  regi  tunc  in  humanis  agenti  ea  proponendi,  quibus  jus  etiam  nomi- 
nandi ad  ecclesias  cathedrales,  sicut  praefertur,  exceptas,  idem  Carolus  Emmanuel  rex  sibi 
competere  contendebat,  ut  illa  ad  justitiae  lances  possent  expendi,  et  si  valida  essent  apo- 
stoliche Sedis  judicio  comprobari. 

Cum  itaque  carissimus  in  Christo  filius  Noster  Victorius  Amadeus  Sardiniae  rex  illu- 
stris,  ac  modernus  Sabaudiae  dux  novissime  proposuerit,  sibi  vigore  indultorum  a  Romani* 
pontificibus  praedecvssoribus  Nostris,  ut  praelertur,  concessorum  pertinere  jus  nominandi 
praedictum  ad  ecclesias  cathedrales,  uti  praemittitur.  exceptas,  nec  non  ad  alias  cathedrales 
ecclesias,  ac  dignitates  abbatiales  in  temporali  dominio,  quod  de  praesenti  possidet,  consi- 

1  1  Bull.:  «  recentis  >. 
•'  1  Bull.  :  justitiae  . 
>  V.  qui  sotto  (n,  XX. VI)  il  concordati      olla  sui. legna  del  1741. 


210  Indulto  circa  le  nomine  ecclesiastiche  in  Savoia  a.  1791 

stentes;  qua  de  re  nunc  etiam  dubitabatur.  Nos  praedecessorum  Nostrorum  vestigiis  inhae- 
rendo,  de  nonnullorum  Sanctae  Romanae  Ecclesiae  cardinalium  Consilio  dubium  hujusmodi 
e  medio  tollere,  ac  ea,  quae  ab  eisdem  Romanis  pontificibus  praedecessoribus  Nostris  ob 
singularem  sublimium  principimi  in  hanc  sanctam  apostolicam  Sedem,  fidem,  constantiam, 
et  devotionis  integritatem  illis  fuere  concessa,  non  solum  secundum  justitiae,  aequitatisque 
regulas  illaesa  conservare,  veruni  etiam  benigniori,  latiorique  interpretatione,  quantum  cum 
Domino  possumus,  adjuvare  cupientes,  praedicti  Nicolai  indultum,  ac  tam  ejusdem,  quam 
aliorum  Romanorum  pontificum  praedecessorum  literas  praefatas,  quarum  tenores  praesen- 
tibus  prò  piene  et  sufficienter  expressis,  ac  de  verbo  ad  verbum  insertis  haberi  volumus  cum 
omnibus,  et  singulis  in  eis  contentis,  et  expressis  auctoritate  apostolica  tenore  praesentium  con- . 
firmamus,  approbamus,  et  innovamus;  illisque  inviolabilis  apostolicae  firmitatis  robur  adjun- 
gimus,  earumque  vigore  diarissimo  in  Christo  filio  Nostro  Victorio  Amadeo  Sardiniae  regi 
illustri,  ac  moderno  Sabaudiae  duci,  illiusque  successoribus,  ipsis,  et  temporali  dominio  prae- 
dicto  in  integritate  obedientiae  ejusdem  Sedis,  sicut  praemittitur,  persistentibus,  jus  nomi- 
nandi  nobis,  ac  Romano  pontifici  prò  tempore  existenti  personas  idoneas  ad  cathedrales 
ecclesias  Casalensem,  Aquensem,  et  Alexandrinam  praefatas,  nec  non  ad  cathedrales,  et 
metropolitanas  ecclesias,  ac  dignitates  abbatiales  in  praedicto  temporali  dominio,  quod  idem 
Victorius  Amadeus  rex  de  praesenti  possidet,  consistentes,  atque  prioratus,  et  praeposituram 
praefatas  in  perpetuum  competere,  et  ad  illos  spectare  et  pertinere  eadem  auctoritate  tenore 
praesentium  decernimus  et  declaramus. 

Decernentes  ipsas  praesentes  literas  semper  firmas,  validas,  et  efficaces  existere,  et 
fore  suosque  plenarios,  et  integros  effectussortiri,  et  obtinere,  ac  illis,  ad  quos  spectat,  et 
prò  tempore  quandocumque  spectabit  in  omnibus,  et  per  omnia  pienissime  suffragari,  ac 
ab  eis  respective  inviolabiliter  observari;  sicque  in  praemissis  per  quoscumque  judices 
ordinarios,  et  delegatos  etiam  causarum  palatii  apostolici  auditores,  judicari,  et  definiri  debere, 
ac  irritum,  et  inane,  si  secus  super  his  a  quoquam  quavis  auctoritate  scienter,  vel  ignoranter 
contigerit  attentar i. 

Non  obstantibus  quibusvis  generalibus  vel  specialibus  ecclesiarum  reservationibus,  seu 
affectionibus  apostolicis,  per  quoscumque  Romanos  pontifices  praedecessores  Nostros,  et  sedem 
praedictam  quomodolibet  factis,  seu  prò  tempore  faciendis,  nec  non  cancellariae  apostolica^- 
regulis  editis,  et  edendis,  ac  quibusvis  aliis  apostolicis,  et  in  universalibus,  provincialibusque 
conciliis,  generalibus,  vel  specialibus  constitutionibus,  ac  dictarum  ecclesiarum  etiam  jura- 
mento,  confirmatione  apostolica,  vel  quavis  firmitate  alia  roboratis  statutis,  et  consuetudi- 
nibus;  privilegiis  quoque,  indultis,  et  literis  apostolicis,  etiam  quasvis  clausulas,  et  reserva- 
tiones  in  se  continentibus  per  eosdem  praedecessores,  ac  Nos,  et  Sedem  eamdem  ecclesiis 
praedictis,  illarumque  capitulis  et  personis  quomodolibet  concessis,  approbatis,  et  innovatis. 
Quibus  omnibus,  et  singulis,  etiamsi  prò  sufficienti  illorum  derogatione  de  illis,  eorumque 
totis  lenoribus  specialis,  specifica,  expressa,  et  individua,  ac  de  verbo  ad  verbum,  non  autem 
per  clausulas  generales  idem  importantes  mentio,  seu  quaevis  alia  expressio  facienda,  aut 
aliqua  exquisita  forma  ad  id  servanda  foret,  illorum  omnium  tenores  praesentibus  prò  piene, 
ac  sufficienter  expressis  habentes,  illis  alias  in  suo  robore  permansuris,  ad  praemissorum 
effectum  hac  vice  dumtaxat  specialiter,  et  expresse  derogamus,  et  ad  plenum  derogatum 
i  sse  volumus,  caeterisque  contrariis  quibuscumque.  Datum  Romae  apud  sanctum  Petrum 
siili  annido  piscatoris  die  undecima  junii  millesimo  septingenlesimo  nonagesimo  primo, 
pontifìcatus  Nostri  anno  decimo  septimo. 

Da  Bull.  Roiii    coni    ed.  Rom.  IX,   :ih-:W;   ed.    Prat.  Vi.  2349-2351,   collazionata  la   minuta  in  Sec.  Brev.  43C-4, 
\rchlvlo  della  Segreteria  del  Brevll 


a.  1819  lini  ulto  circa  le  nomine  ecclesiastiche  in  Savoia  211 


0.  -  Pio  VII. 

14  luglio  1819. 

Alias  felicis  recordationis  Nico.aus  PP.  V,  Praedecessor  noster,  tunc  in  humanisagentem 
Ludovicum,  dum  vixii  Sabaudiae  Ducem,  ob  eximia  eius  in  sedem  Apostolicam  merita  spe- 
cialis  favore  benevolentiae  prosequi  volens,  ut  omnem  ei  tolleret  suspicionis  causam,  ne  ex 
promotione  quorumvis  ad  quarumeumque  Ecclesiarum,  vel  Monasteriorum  infra  districtum 
sui  temporalis  dominii  existentium  regimina,  seu  provisionibus  quibuslibet,  de  quibusvis 
dignitatibus  dispositioni  Apostolicae  reservatis  ibidem  consistentibus,  quibuscumque  personis 
per  ipsum  Nicolaum  praedecessorem  faciendis,  Statui  Suo  succederet  dispendium,  aut  alia 
quaevis  adversitas  intestina,  praefatum  Ludovicum  Ducem  per  quasdam  Suas  litteras  certum 
reddidit,  eique  promisit.  quod  ipso  et  temporali  eius  dominio  in  integritate  obedientiae  dictae 
Sedis  Apostolicae  persistentibus  ad  quarumeumque  Metropolitanarum,  vel  aliarum  Cathe- 
dralium  Ecclesiarum  regimina,  aut  dignitates  Abbatiales,  nec  non  ad  PrioratusTallueriarum, 
Kipalliae  et  Novalitii,  ac  Praeposituram  Montis  Iovis1  quae  in  confinibus  huiusmodi  Dominii 
consistunt,  neminem  praefecisset,  seu  illis  de  quorumeumque  personis  non  providisset,  nisi 
habitis  prius  per  èum  intentione  et  consensu  ipsius  Ludovici  Ducis,  de  personis  idoneis  ad 
regimina  seu  Dignitates  Abbatiales,  Prioratus  et  Praeposituram  huiusmodi  promovendis, 
vel  de  quorum  personis  tales  provisiones  fuissent  faciendae,  et  alias,  prout  in  praedictis 
Nicolai  Praedecessoris  litteris  desuper  anno  Incarnationis  Dominicae  MCCCCLI  quarto  idus 
ianuarii  sub  plumbo  expeditis,  plenius  continetur.  Ac  postmodum  recolendae  memoriae 
Leo  X  et  Clemens  Vili  Romani  Pontitìces  etiam  Praedecessores  Nostri  supradictas  Nicolai 
Praedecessoris  litteras  sub  certis  modo,  et  torma  tunc  expressis  confirmarunt,  et  innovarunt. 
Deinde  vero  piae  recordationis  Innocentius  Papa  XII  Praedecessor  itidem  Noster  dubium, 
quod  exortum  fuerat,  an  memorati  Nicolai  Praedecessoris  indultum,  eiusque  litterae  prae- 
dictae,  ubi  de  districtu  temporalis  Dominii  dicti  Ludovici  Ducis  mentionem  faciunt,  etiam 
oitramontanas  ipsi  Ludovico  tunc  subiectas  ditiones  comprehenderent,  dirimere  cupiens, 
supradicti  Nicolai  Praedecessoris  Indultum  eiusque  litteras  huiusmodi  etiam  citramontanas 
eidem  Ludovico  Duci  tunc  subiectas  ditiones  comprehendere  declaravit,  et  alias,  prout  in 
ipsius  Innocentii  in  simili  forma  Brevis  die  tertia  iulii  MDCC  uberius  continetur.  Cum  autem 
subinde  nonnulla  dubia  super  intelligentia  et  interpretatione  dicti  Indulti  excitata  fuerint, 
recolendae  memoriae  Benedictus  Papa  XIII  Praedecessor  itidem  Noster  dubia  illa  secundum 
iustitiae  et  aequitatis  regulas  e  medio  tollere,  et  quameumque  aliorum  dubiorum  eiusmodi 
occasionem  submovere,  ac  ea  quae  a  Sede  praedicta,  ad-  sublimium  Principum  Orthodoxae 
l'idei  detensorum,  magnisque  in  Ecclesia  Dei  hieritis  fulgentium  favore  emanasse  noscuntur, 
nedum  illaesa  conservare,  sed  uberiori  etiam  pleniorique  interpretatione  adiuvare  cupiens, 
praedicti  Nicolai  indultum,  ac  Innocentii  declarationem,  aliorumque  Romanorum  Pontiiicum 
Praedecessor um  praedictorum  litteras  contìrmavit  et  approbavit  et  innovavit,  earumque 
vigore  Victorio  Amedeo  tunc  in  humanis  agenti  Sardiniae  Regi  illustri,  ac  Sabaudiae  Duci, 
illiusque  Successoribus  ius  nominandi  sibi,  ac  Romano  Pontifici  prò  tempore  existenti  per- 
sonas  ad  Cathedrales  et  Metropolitanas  Ecclesias,  ac'  dignitates  Abbatiales  in  temporali 
Dominio,  quod  idem  Victorius  Amedeus  Rex  tunc  possidebat,  consistentes  in  perpetuum 
competere,  et  ad  illos  spedare,  ac  pertinere  decrevit,  et  declaravit,  excipiens  tantum  ab  illa 
disposinone  seu  declaratione,  Cathedrales  Ecclesias  Casalensem,  Aquensem  et  Alexandrinam, 

1  Set .  Breu.  um. 
-   Traités  :  >  ac  •. 


212  Indulto  circa  le  nomine  ecclesiastiche  in  Savoia  a.  1819 

provinciae  Mediolanensis,  in  quartini  provisionibus  praxim  et  stilum  in  eis  observari  solitum, 
in  posterum  etiam'  servari  et  retineri  voluit,  et  mandavit,  et  alias  prout  in  ipsius  Benedirti  in 
simili  forma  Brevis  expeditis  litteris  die  29  mai  1727  plenius  continetur.  Quia  tamen  Victorius 
Amedeus  Rex  itis  etiam  nominandi  ad  Ecclesias  Cathedrales,  sicut  praemittitur,  exceptas, 
sibi  competere  vigore  dictarum  Apostolicarum  litterarum  Nicolai  et  Innocentii  Praedeces- 
sorum  contendebat,  idem  Benedictus  XIII  eadem  ipsa  die  Victorio  Amedeo  Regi  declaravit, 
se  pronis  auribus  excepturum  ea  rationum  momenta,  quae  prò  se  facere  ipse  contenderei 
eisque,  si  iustitia  niterentur,  se  ultro  obsecundaturum.  Exorto  postmodum  dubio,  an  in  prae- 
dictis  Benedirti  XIII  litteris  dignitates  Abbatiales  in  provinciis  Casalensi,  Aquensi  et  Alexan- 
dria, Lumellina  et  Valle  Siccida  tunc  temporis  a  Victorio  Amedeo  Rege  iam  possessis, 
consistentes,  comprehenderentur,  felicis  recordationis  Benedictus  PP.  XIV  Praedecessor 
itidem  Noster  die  quinta  ianuarii  anni  1741  dignitates  Abbatiales  praefatas  memoratis  Bene- 
dirti Praedecessoris  Nostri  litteris  comprehendi  declaravit,  firma  tamen  semper  remanente 
exceptione  quoad  Ecclesias  Cathedrales  Casalensem,  Aquensem  et  Alexandrinam  praedictas, 
reservataque  itidem  facultate  Carolo  Emanueli  Regi  tunc  in  humanis  agenti  ea  proponendo 
quibus  ius  etiam  nominandi  ad  Ecclesias  Cathedrales,  sicut  praemittitur,  exceptas,  idem 
Carolus  Emanuel  Rex  sibi  competere  contendebat,  ut  Illa  ad  iustitiae  lances  possent  expendi, 
et  si  valida  essent,  Apostolicae  Sedis  iudicio  comprobari.  Post  Carolum  Emanuelem  eius 
Successor  Victorius  Amedeus  moderni  illustris  Sardiniae  Regis  pater,  ad  Ecclesias  Cathe- 
drales, uti  praemittitur,  exceptas,  nec  non  ad  omnes  Ecclesias,  tam  Metropolitanas,  quam 
Cathedrales,  atque  ad  dignitates  Abbatiales  in  regionibus  tunc  temporis  sibi  subiectis,  ius 
nominandi  vigore  indultorum  supra  memoratorum  sibi,  suisque  Successoribus  competere, 
etc.2  contendens,  felicis  recordationis  Pius  Papa  VI  Decessor  Noster  non  tantum  secundum 
iustitiae  aequitatisque  regulas  memorata  superius  indulta  conservare,  verum  etiam  beni- 
gniori  interpretatione  adiuvare  desiderans,  declarationem  emisit,  quae  in  litteris,  ab  eodem 
Summo  Pontifice  in  forma  Brevis  die  XI  iunii  1791  desuper  expeditis  continetur.  Nunc 
carissimus  in  Christo  Filius  Noster  Victorius  Emanuel  Sardiniae  Rex  illustris,  Sabaudiae 
et  Genuae  Dux,  iisdem  rationum  momentis  innixus,  quibus  eius  Praedecessores,  ius  de  quo 
agitur,  nominandi  ad  Ecclesias  Episcopales,  et  Archiepiscopales,  nec  non  ad  dignitates  omnes 
Abbatiales  sitas  in  Ducatu  Genuensi,  qui  eidem  Regi  paucos  ante  annos  legitime  cessit,  sibi 
suisque  Successoribus  vigore  praedictorum  indultorum  pertinere  etiam  contendit,  rebusque 
sic  stantibus,  declarationem  in  hunc  sensum  a  nobis  postulavit.  Vix  huiusmodi  desiderium 
laudati  Victorii  Emanuelis  Regis  nobis  manifestum  fuit,  statim  animo  occurrerunt  praeclara 
eiusdem  in  Ecclesiam3  merita,  eximiaeque  virtutes,  quibus  ornatur;  ac  memoria  repetentes, 
quae  a  Romanis  Pontificibus  Praedecessoribus  Nostris  per  memorata  indulta  favore  Sabaudiae 
Ducum,  ac  Sardiniae  Regum  gesta  sunt,  libentissime  occasionem  nacti  sumus,  laudati  Regis 
vota  explendi,  eam  agendi  rationem  prae  oculis  habentes,  quam  in  similibus  rerum  adiunctis 
felicis  recordationis  Decessor  Noster  Pius  PP.  VI  erga  Victorium  Amedeum  carissimi  in 
Christo  filii  Nostri  Victorii  Emanuelis  patrem  secutus  est,  prout  supra  commemoravimus. 
Nos  itaque  ea,  quae  a  Romanis  Pontificibus  Praedecessoribus  Nostris  Sabaudiae  Ducibus  fuere 
concessa,  non  solum  secundum  iustitiae,  aequitatisque  regulas  conservare,  verum  etiam 
benigniori,  latiorique  interpretatione,  quantum  in  Domino  possumus,  adiuvare  cupientes, 
praedicti  Nicolai  V  indultum,  ac  tam  eiusdem,  quam  aliorum  Romanorum  Pontificum  litteras 
'praedictas,  quarum  tenores  praesentibus  prò  piene  ac  suftìcienter  expressis  haberi  volumus, 
cum  omnibus  et  singulis  in  eis  conlentis,  et  expressis,  auctoritate  Apostolica  confirmamus, 

1  Traités:     vi  ». 
Traiti  .       i  ompetere,  et  contendens  ■. 

/'  ,i//(;N     «  lù  «  Lesia    . 


«.  1819  /intuito  circa  le  nomine  ecclesiastiche  in  Savoia  213 

illisque  inviolabili*  Apostolicac  tìrmitatis  robur  adlungimus,  earumque  vigore  carissimo  in 

Christo  lìlio  Nostro  Vii-torio  Emaniteli  Sardiniae  Regi  illustri,  ac  moderno  Sabaudiae  et 

Genuae  Duci,  illiusque  Successoribus,  ipsis  et1  temporali  eorum  Dominio  in  integritate  obe- 

dientiae  huius  Sanctae  Sedis  persistentibus,  ius  nominandi  Nobis,  ac  Romano  Pontifici  prò 

tempore  existenti,  personas  idoneas  ad  omnes  Cathedrales,  ac  Metropolitanas  Ecclesias,  ac 

dignitales  Abbatiales,  in  temporali  dominio,  quod  idem  Victorius  Emanuel  Rex  de  praesenti 

possidet,  consistentes,  in  perpetuum  competere,  et  ad   illos  spedare,   ac  pertinere   eadem 

auctoritate  tenore  praesentium  decernimus,  et  declaramus,  decernentes  ipsas  praesentes 

litteras  semper  firmas,  validas  et  efficaces  existere,  et  fore,  suosque  plenarios  et  integros 

effectus  sortiri,  et  obtinere,  ac  illis,  ad  quos  spectat,  et  prò  tempore  quandocumque  spectabit, 

in  omnibus,  et  per  omnia  pienissime  suffragare  ac  ab  eis  respective  inviolabiliter  observari; 

sicque  in  praemissis  per  quoscumque  ludices  ordinarios,  et  delegatos,  etiam  causarum  Palatii 

Apostolici  Auditore*  iudicari  et  definiri  debere,  ac  irritum,  et  inane,  si  secus  super  his  a 

quoquam   quavis   auctoritate  scienter  vel   ignoranter  contigerit  attentari.  Non  obstantibus 

quibusvis  generalibus,  vel  specialibus  ecclesiarum  praedictarum  reservationibus  seu  affe- 

ctionibus  Apostolicis  per  quoscumque  Romanos  Pontifìces  Praedecessores  Nostros,  et  Sedem 

praedictam  quomodolibet  factis  seu  prò  tempore  faciendis,  nec  non  Cancellariae  Apostolicae 

Regulis  editis  et  edendis,  ac  quibusvis  aliis  Apostolicis  et  in  universalibus,  provincialibusque 

Conciliis  editis  generalibus  vel  specialibus  constitutionibus  et  ordinationibus  ac  dictarum 

Ecclesiarum  etiam  iuramento,  contìrmatione  Apostolica,  vel  quavis  firmitate  alia  roboratis, 

statutis  et  consuetudinibus  privilegiis  quoque,  indultis  et  litteris  Apostolicis,  etiam  quasvis 

clausulas  et  reservationes  in  se  continentibus  per  eosdem  Praedecessores,  ac  Nos  et  Sedem 

camdem  Ecclesiis  praefatis,  illarumque  Capitulis  et  personis  quomodolibet  concessis,  appro 

batis  et  innovatis.  Quibus  omnibus  et  singulis,  etiamsi  prò  sufficienti  illorum  derogatione 

de  illis,  eorumque  totis  tenoribus  specialis,  specifica,  expressa  et  individua,  ac  de  verbo  ad 

verbum,  non  autem  per  clausulas  generales  idem  importantes,  mentio,  vel  quaevis  alia 

expressio  facienda,   aut   aliqua  exquisita  forma  ad  hoc  servanda  foret,  illorum  omnium 

tenores  praesentibus,  prò  piene  ac  sufficienter  expressis  habentes,  illis  alias  in  suo  robore 

permansuris,   ad  praemissorum  effeclum  hac  vice  dumtaxat  specialiter  et  expresse  dero- 

gamus,  et  ad  plenum  derogatum  esse  volumus,  caeterisque  contrariis  quibuscumque.  Datati) 

Romae  apud  Sanctam  Mariani  Maiorem  sub  annulo  Piscatoris  die  XIV  iulii  1819,  Pontitìcatus 

Nostri  anno  vigesimo. 

H.  Cardinalis  Consalvus. 

Da  Traités  ecc.  IV,  455-460  (n.  CCLX),  collazionata  la  minuta  in  Sec.  Brev.  4698,  n."  13  (Archivio  della  Segre= 
t.  Ha  del  Brevi),  ove  trovansi  due  esemplari,  dei  quali  quello  col  Placet  autografò  del  Papa  reca  la  data  «13. 
luglio  1810. 

1  Traités:  ■  Successoribus  ipsis,  et  =.  Cosi  anche  uno  degli  esemplari  in  Sec.  Brev.  :  l'altro  non  ha  interpunzione 
di  sorta  in  questo  tratto. 


214  Abolizione  della  prammatica  sanzione  a.  1472 


XXXI. 
ABOLIZIONE  DELLA  PRAMMATICA  SANZIONE.  ' 

a)  -  Bolla  di  Papa  Sisto  IV. 

7  agosto  1472. 

Ad  universalis  Ecclesiae  regimen  divina  disponente  clementia  vocatis,  inter  alia 
prò  commissorum  populorum  votiva  dilectione  nil  occurrit  praestantius,  quam  exorta 
inter  personas  ecclesiasticas  principis  tenebrarum  astutia  discordiarum  fomenta  per 
nostrae  sollicitudinis  occursum  protinus  extinguere,  ut  cuiusvis  altercationis  salu- 
briter  evulsis  seminibus,  pacis  et  tranquillitatis  dulcedinem  inter  ereditos  nobis  popu- 
los  divina  nobis  assistente  gratia  imponere  et  conservare  valeamus.  Cupientes  itaque, 
ut,  suscitata  retroactis  temporibus  discordia,  proh  dolor  !  in  regno  Franciae,  Delphi- 
natu,  aliisque  terris  et  dominiis  carissimi  in  Christo  fìlli  nostri  Ludovici,  Francorum 
regis  illustris,  inter  nonnullas  ex  eisdem  personas  occasione  cuiusdam  constitutionis, 
quae  in  eodem  regno  diutius  inolevit,  quam  personae  praedictae  pragmaticam  sanctio- 
nem  vocant,  ne,  si,  quod  absit,  maiora  fomenta  sumeret,  damna  pariter  et  graviora 
scandala,  periculaque  subsequerentur,  fine  debito  claudatur,  et  totaliter  secludatur, 
auctoritate  apostolica  ex  certa  scientia  de  fratrum  nostrorum  Consilio  omnibus  et  sin- 
gulis  praelatis  et  aliis  personis  ecclesiasticis  regni,  Delphinatus,  terrarum  et  dominio- 
rum  eorundem,  ad  quos  dignitatum,  aliorumque  beneficiorum  ecclesiasticorum,  ter- 
rarum et  dominiorum  eorundem  collatio,  provisio,  praesentatio,  electio,  seu  quaevis 
alia  dispositio  pertinet,  de  quibusvis  dignitatibus,  personatibus,  administrationibus,  offi- 
ciis,  canonicatibus  et  praebendis,  nec  non  aliis  beneficiis  ecclesiasticis,2  cum  cura  et 
sine  cura,  saecularibus  et  regularibus,  ad  eorum  collationem,  provisionem,  praesenta- 
tionem,  electionem  seu  quamvis  aliam  dispositionem  pertinentibus,  quae  deinceps  in 
Februarii,  Aprilis,  Iunii,  Augusti,  Octobris  et  Decembris  mensibus  futuris  perpetuis 
temporibus  vacare  contigerit,  (dummodo  dispositioni  apostolicae  ex  aliqua  generali 
reservatione  in  corpore  iuris  clausa,  aut  per  alteram  ex  constitutionibus  felicium  recor- 
dationum  Benedicti  XIIL,  quae  incipit  :  «  Ad  regimen  »,  aut  Ioannis  XXII.  Romanorum 
Pontificiim  praedecessorum  nostrorum,  quae  incipit:  «Execrabilis»,  seu  constitutiones 
et  regulas  cancellariae  apostolicae  per  nos  super  hoc  editas  reservata  generaliter  non 
existant,)  perinde  ac  si  aliquae  a  sede  apostolica  vel  eius  legatis  expectativae  literae 
non  emanassent,  libere  disponendi  facultatem  concedimus  per  praesentes.  Et  quia 
isti  stimmi  Pontilices  praedecessores  nostri  consueverunt  se  in  concessionibus  gra- 
tiarum  expectativarum  personis  bene  meritis  exhibere  liberales:  nostrae  intentionis 
exsistit  concedere  in  regno,  Delphinatu,  terris  et  dominiis  regni  huiusmodi,  ultra  gra- 
tias  expectativas  per  nos  in  eisdem  regno,  Delphinatu,  terris,  et  dominiis  concessas, 

'  Non  fu    innata:  v.  il  Concordalo  colla  Francia  qui  sotto  al  n.XXMll. 
:  Friedherg  :      beneficiis,  ecclesiastici'-  •. 


a.  1472  Abolizione  della  prammatica  sansiom  215 

(quibus  in  aliquo  praeiudicare  non  intendimus  per  praesentes,  quasque  in  suo  robore 
permanere  volumus),  sex  personis  idoneis  regnicolis  sex  alias  gratias  expectativas 
ad  quamlibet  collationem,  provisionem,  praesentationem,  seu  quamvis  aliam  disposi- 
tionem  singulorum  ex  praeiatis  et  aliis  personis  praedictis.  Ex  quibus  quidem  sex 
gratiis  duae  gratiae  expectativae  concedentur  duobus  clericis  regnicolis  idoneis,  prò 
quibus  rex  ipse,  et  carissima  in  Christo  filia  nostra  regina,  ac  dilectus  filius  nobilis 
vir  Delphinus  Viennensis,  nec  non  magistri  et  praesidentes  ac  alii  officiarii  in  aliquo 
ex  parlamentis  regis  eiusdem  regni  nobis  super  hoc  unanimiter  supplicabunt,  qui 
duo  nominati  per  regem  et  reginam,  Delphinum,  magistros,  praesidentes  et  officia- 
rios  praefatQS,  gaudeant  praerogativis  ad  instar  lamiliarium  nostrorum  continuorum 
commensalium.  Ipsisque  sex  gratiis  consumptis  alias  sex  gratias  similes  aliis  sex 
gratis  personis  idoneis  modo  et  forma  praemissis  concedere  intendimus.  Volumus 
autem,  ac  eisdem  auctoritate  et  tenore  praesentium  decernimus  et  declaramus,  bene- 
ficia, quae  venerabilium  fratrum  nostrorum  sanctae  Romanae  ecclesiae  cardinalium 
familiares  continui  commensales,  eorum  familiaritate  durante,  in  regno,  Delphinaiu, 
terris  et  dominiis  praeiatis  obtinent,  et  in  posterum  obtinebunt,  dispositioni  aposto- 
licae  in  posterum  censeri  reservata,  quamdiu  duntaxat  cardinales  praefati  vitam 
duxerint  in  humanis,  ac  post  obitum  eorundem  cardinalium  per  sex  annos  continue 
sequentes.  Quibus  quidem  sex  annis  elapsis  alii,  ad  quos  eorundem  beneficiorum 
collatio,  provisio,  praesentatio,  electio,  seu  quaevis  alia  dispositio  alias  pertinet,  de 
beneficiis  familiarium  huiusmodi  in  regno,  Delphinatu,  terris  et  dominiis  praefatis 
consistentibus,  in  praedictis  mensibus  disponere  valeant,  huiusmodi  reservatione  non 
obstante.  Concedimus  etiam,  quod  beneficiorum,  quae  promovendi  per  nos  ad  digni- 
tates,  seu  beneficia  consistorialia  ipsarum  provisionum,  per  nos  de  eorum  personis 
faciendarum,  obtinebunt,  ac  in  quibus  et  ad  quae  ius  eis  quomodolibet  competit  ac 
competere  poterit,  per  promotion.es  ad  dignitates  et  alia  beneficia  consistorialia  prae- 
dicta,  ac  munus  consecrationis  eisdem  promovendis  impendendum,  seu  lapsum  tem- 
poris  de  consecrandis  episcopis  a  sacris  canonibus  definiti  vacaturorum,  si  promo- 
tiones  ipsae  in  aliquo  ex  supra  dictis  mensibus  fiant,  nisi  beneficia  ipsa  essent  alias 
dispositioni  apostolicae  (ut  praefertur)  reservata,  ad  praelatos  et  personas  supra 
dictas,  si  vero  in  aliis  mensibus  promotiones  eisdem  fieri  contingat,  ad  nos  et  Roma- 
nos  Pontifices  successores  nostros  collatio,  provisio,  et  omnimoda  dispositio  pertineat. 
Et,  quoniam  sedis  apostolicae  notariorum  magnus  reperitur  numerus,  eorundem 
notariorum,  qui  habitum  per  eiusdem  sedis  notarios  gestari  solitum  publice  et  con- 
tinue gestant,  et  in  posterum  gestabunt,  beneficia  in  eisdem  regno,  Delphinatu,  et 
terris  consistentia  duntaxat  censeantur  reservata,  quodque  omnes  et  singulae  causae 
beneficiales  in  partibus  coram  iudicibus  competentibus  usque  ad  diffinitivam  '  inclu- 
sive, in  prima  duntaxat  instantia,  in  qua  nulli  ante  diffinitivam  liceat  appellare  nec 
appellatio,  si  fuerit  emissa,  debeat  ■  admitti,  nisi  ab  interlocutoria  vel  a  gravamine 
negotium  principale  minime  concernente, 3  quod  non  possit  per  appellationem  a  dif- 

1  Friedberc  :  Jiffinitam  ■.  contro  l'edizione  di  Gregorio  XIII,  Extravagaiiles  timi  vigniti  D.  loannis  Papae  -VA'  //. 
tum  Communes,  Romae  lòffi,  217.  di  cui  Friedberc;  corregge  alcuni  errori  evidenti  di  stampa,  ma  sfuggendogliene  di 
proprii  che  qui  sono  corretti  giusta  la  citata  edizione. 

:  Friedberg:  •  debet  ». 

J  Friedberg:  ■  concernent  >. 


216  Abolizione  della  prammatica  sanzione  a.  1472 


tinniva  sententìa  reparari,  in  aliis  vero  instantiis  in  curia  Romana1  tractentur,  cogno- 
scantur  et  line  debito  terminentur.  Causae  vero  beneficiales,  pendentes  in  dieta  curia 
inter  nostros,  aut  dictorum  cardinalium  familiares  continuos  commensales,  ipsis  ear- 
dinalibus  in  eadem  curia  praesentibus,  seu  in  aliqua  legatione  aut  recreationis 
causa  '-'  secedentibus,  nec  non  praefatae  sedis  officiales,  officia  actu  exercentes,  aut 
alios  a  praemissis,  qui  per  sex  menses  curiam  praedictam  secuti  sunt,  et  sequuntur 
de  praesenti,  curiales  et  quoscunque  alios  eorum  adversarios,  super  quibusvis  bene- 
ficiis,  eisdem  adversariis  auctoritate  ordinaria  collatis,  per  illos,  quibus  commissae 
reperiuntur,  seu  alios  per  nos  ad  id  deputatos  seu  etiam  deputandos  iudices  audian- 
tur,  cognoscantur,  decidantur  fineque  debito  terminentur,  ac  exsecutioni  debitae 
demandentur.  Caeterae  vero  similes  causae  beneficiales,  inter  quoscunque  alios  pen- 
dentes, et  quae  quibusvis  iudicibus  seu  auditoribus  commissae  reperiantur,  aliquibus 
iudicibus  competentibus  in  regno  Franciae  auctoritate  apostolica  committantur 
audiendae,  et  cognoscendae,  decidendae  et  fine  debito  terminandae,  cum  necessaria 
earundem  causarum  avocatione.  Praeterea,  quia  aliquae  ex  supra  dictis  causis  in 
eadem  Romana  curia  super  petitorio,  et  diversis  curiis  ipsius  regni  super  possessorio 
tractantur:  volumus,  quod  in  eisdem  causis,  in  diversis  curiis  super  petitorio  et  pos- 
sessorio unico  et  eodem  contextu  pendentibus,  (suspenso  petitorio  et  censuris  super 
hoc  latis),  in  possessorio  in  curiis  eorundem  iudicum,  coram  quibus  causae  posses- 
sorii  pendeant  de  praesenti,  procedant,  causaeque  ipsae  super  huiusmodi  possessorio 
intra  biennium  terminentur  et  finiantur.  Alioquin  biennio  elapso  liceat  partibus  ipsis 
procedere  super  petitorio,  et  ulterius  dictis  causis  expeditis  super  possessorio,  aut, 
huiusmodi  biennio  elapso,  altera  partium  litigantium  coram  iudice  competenti  aucto- 
ritate apostolica  deputato  poterit  ius  suum  prosequi  ipseque  apostolicus  iudex  intra 
aliud  biennium  causam  in  petitorio  terminare  teneatur.  Quod  si  non  fecerit,  causa 
ipsa  ab  eo  avocata,  et  lis  penitus  extincta  censeatur.  Et  si  forsan  aliquis  eorundem 
iudicum  cuiusvis  sibi  commissae  causae  expeditionem  malitiose  prorogare  aut  dif- 
ferre  praesumpserit:  exeommunicationis  et  omnium  beneficiorum  suorum3  priva- 
tionis  poenas  ipso  facto  incurrat,  a  qua  quidem  exeommunicationis  poena  absolvi 
nequeat,  nisi  a  nobis  et  successoribus  nostris  Romanis  Pontificibus,  praeterquam  in 
mortis  articulo.  Quodque  de  cetero  in  litteris  expediendis  in  regno  Franciae,  Delphi- 
natu,  et  terris  aliisque  dominiis  praedictis  serventur  taxae  super  hoc  editae  per  Ioan- 
nem  XXII.  Papam  praefatum,  et  excessus,  si  qui  iuerint,  corrigantur.  Et  quia  propter 
assiduas  guerras  et  novitates,  quae  continue  vigent  in  dicto  regno,  praetenditur 
ecclesias,  dum  vacant,  gravatas  in  taxa  etiam  reformata  in  concilio  Constantiensi, 
quae  reducta  est  ad  medietatem  antiquae  taxae,  quod  gravatus  in  eadem  taxa  prae- 
latus  promovendus  solvat  communia,  et  minuta  servitia,  quae  plures  ex  Gallis  anna- 
tam  vocant:  tantum  prò  vera  aestimatione  fructuum  ecclesiae  et  monasterii,  ad  quae 
sit  promotus,  eaque  in  dieta  cancellarla  et  camera  apostolica  inviolabiliter  observari 
mandamus.  Et  quia  in  supra  dictis  concessionibus,  regnum  ac  regem  maxima  sumus 
cantate  complexi:  credendum  est  non  immerito,  ut  se  devotos  et  obedientes  erga 
sanctam   Romanam  eccjesiam  exhibeant.  Quare  volumus  et  eisdem  auctoritate  et 

i  Fku  i.i.i  rg       Romana  i  uria    . 
-  Psiedbbrg       i  ausae    . 

XIII  om.;  l'hanno  invece  le  Ordonnances  ecc.  (v.  sotto). 


a.  1472  Aha//: ione  della  prammatica  sanzione  217 

tenore  statuimus,  quod  praefatus  rex  intra  quatuor  menses  praemissa  acceptare  et 
observare,  ac  in  regno,  Delphinatu  et  dominiis  huiusmodi  observare  facere,  nec  non 
intra  alios  duos  praefatos  quatuor  immediate  sequentes  menses  super  acceptatione 
et  observatione,  aliisque  praemissis  omnibus  et  singulis  per  suas  patentes  literas  nos 
et  sedem  prefatam  certificare  teneatur;  alioquin  praesentes  literae  et  inde  secuta 
quaecunque  sint  cassa  et  irrita,  nulliusque  roboris  vel  momenti.  Nos  enim  extutu 
irritum  decernimus  et  inane,  si  secus  super  his  a  quoquam  quavis  auctoritate  scienter 
vel  ignoranter  eontigerit  attentari.  Nulli  ergo  omnino  hominum  lieeat  hanc  paginam 
nostrarum  concessionis,  intentionis,  voluntatis,  eonstitutionis,  deelarationis,  indulti, 
mandati  et  statuti  infringere,  vel  ei  ausu  temerario  contraire.  Si  quis  autem  hoc 
attentare  praesumpserit  :  indignationem  omnipotentis  Dei  et  beatorum  Petri  et  Palili 
Apostolorum  eius  se  noverit  incursurum. 

Datum  Romae  apud  S.  Petrum,  anno  incarnationis  dominicae  MCCCCLXXI1. 
VII.  Id.  Augusti  Pont,  nostr.  Ao.  I. 

Da   Extravag.  Commun.  lib.  I,  tit.  IX,  de  treuga  et  pace,  e.  1,  ed.  Aem.  Friedberc; 
Corpus  luris  Canonici  II,  Lipsiae  1881  ,  1247-1249. 


b)  -  Breve  di  Papa  Sisto  IV. 

13  agosto  1472. 

diarissimo  in  Christo  Alio  nostro  Ludovico,  Francorum  Regi  christianissimo, 
salutem  et  apostolicam  benedictionem.  Non  possumus  satis  explicare  quam  grato 
animo  oratores  tuos  suscepimus,  qui  legationis  munus  demandatum  magna  cum 
laude  Majestatis  tuae  et  honore  Sedis  Apostolicae  adimpleverunt.  Cognoverunt  omnes 
devotissimum  animum  tuum  erga  Romanam  Ecclesiam,  quam,  charissimos  progeni- 
tores  tuos  imitando,  summa  charitate  et  tuto  animi  affectu  veneraris.  Praeter  hanc 
tuam  in  Sedem  Apostolicam  devotionem  accedit  et  quaedam  singularis  benevolentia 
quae  mutuis  animis  inter  nos  constituta  est,  quam  speramus,  Deo  duce,  in  perpe- 
tuimi augeri,  in  communem  reipublicae  salutem.  Oratores  ipsos,  quoties  voluerunt, 
benigne  audivimus,  qui  nobis  visi  sunt  viri  magni  pretii,  maxime  dilectus  filius 
nobilis  marescallus  consanguineus  noster,  nec  non  Bernardus  Laureti,  advocatus 
tuus,  viri  singulari  prudentia  praediti,  et  Majestati  tuae  fidelissimi  et  deditissimi; 
placuimus  eis  libenter  in  iis  quae  a  nobis  nomine  tuo  postularunt,  quantum  cum 
Deo  potuimus,  sicut  ex  litteris  nostris  quas  defferunt,  videbit  Celsitudo  tua,  quam 
hortamur  ut  jucundo  animo  suscipere  illas  velit  ;  proficiscuntur  optima  voluntate  nostra 
erga  te,  laudantes  summopere  tuam  egregiam  et  catholicam  mentem  de  extinctione 
Pragmaticae;  nichil  christianissimae  domui  tuae  convenientius,  nichil  denique  dignius 
religioso  animo  tuo  efficere  potuisti;  benediceris  a  Domino,  et  non  fallet  te  pro- 
missio  retributionis. 

Venimus  ad  petitiones  quas  nomine  tuo  oratores  tui  nobis  exhibuerunt,  de  vene- 
rabili fratre  archiepiscopo  Lugdunensi,  collegio  cardinalium  aggregando:  cum  enim 
cardinales  fieri  eontigerit,  studebimus  Majestati  tuae  compiacere,  et  tamen  interea 
omnimodam  intentionem  tuam  expectabimus  super  hoc,  si  ipsum  malueris,  aut  for- 
tasse  alium  ;  sed  quod  non  promoveamus  aliquem  ex  terris  Ducis  Burgundiae  aut 
Ducis  Britanniae,  scit  Celsitudo  tua  et  nobis  in  collegio  cardinalium  alias  commen 


•_>18  Abolizione  (trita  prammatica  sanzione  a.  1472 

dasse  dilectum  filium  Ferricum  de  Cluniaco,  notarium,  nimirum  ut  ad  cardinalatum 
promoveretur:  faciemus  in  hoc  quodeumque  facere  poterimus,  habita  ratione  honoris 
nostri,  quem  scimus  et  Majestatem  tuam  non  aliter  quam  suum  proprium  deside- 
rare. 

Quod  autem  rogas,  ut  ecclesiae  cathedrales  et  beneficia  consistorialia  sine  con- 
sensu  tuo  non  conferantur,  placet  nobis  semper  expectare  litteras  tuas;  credimus 
enim  prò  animi  tui  relligione,  non  propones  nobis  nisi  personas  idoneas  quae  tibi  et 
Sedi  Apostolicae  honori  esse  possint:  sed  in  his  praecipue  commendamus  tibi  dile- 
ctum filium  Joannem  de  Montemirabili,  notarium  et  referendarium  nostrum  dome- 
sticum,  virum  probum  et  integrum,  subditum  tuum  fidelissimum,  quem  nos  ob  vir- 
tutem  et  fidem  suam  plurimum  amamus;  facies  in  hoc  nobis  rem  gratissimam,  si  eum 
in  praemissis  habueris  commendatum. 

Quantum  pertinet  ad  taxas,  placet  nobis  quod  serventur  in  dominiis  tuis  super 
hoc  editae  per  Papam  Romanum  Joannem  XXII  praedecessorem  nostrum,  et  quod 
excessus  corrigantur;  et  quia  ecclesiae,  ut  asseritur,  propter  bella  assidua  in  eo 
regno  exinanitae  sunt,  et  per  consequens  in  taxa  gravatae,  contentamur,  et  ita  in 
camera  apostolica  observari  mandavimus,  quod  gravatus  in  taxa  praelatus  promo- 
vendus  non  solvat  nisi  prò  vera  aestimatione  fructuum  ecclesiae  mediam  annatam, 
etiam  servitia  et  minuta;  '  de  pensionibus  autem  contentamur  non  assignare  pensiones 
ullas  super  fructibus  quorumeumque  beneficiorum,  nisi  de  consensu  illorum  qui  pen- 
siones soluturi  sunt. 

Quod  super  hoc  Majestas  tua  scripsit  de  cardinali  Andegavensi,  commisimus 
legato  ea  quae  super  hoc  facienda  sunt,  sicut  latius  ex  ipso  accipere  poterit  Majestas 
tua  de  episcopo  Laudunensi;  curabimus,  cum  primum  ecclesia  aliqua  vacaverit, 
ambobus  satisfacere,  ita  ut  Majestas  tua  contentetur,  et  tollatur  omnis  discordia. 

Haec  omnia  libentissime  Serenitati  tuae  concedimus  propter  immensum  erga  te 
amorem;  fuimus  enim  semper  charissimae  domui  tuae  affecti,  ob  praeclara  illius 
merita  in  Apostolicam  Sedem,  quae  tu  non  solum  aequare,  sed  etiam  superare,  prò 
animi  tui  magnitudine,  contendisi  unde  hortamur  et  rogamus  te,  per  viscera  mise- 
ricordiae  Domini  nostri,  ut  paci  intendas,  pacem  amplectaris,  et,  rejecta  privata 
causa,  saluti  publicae  consulas,  quod  est  proprium  Regis  christianissimi.  Hoc  idem 
et  Duci  Burgundiae  scribimus;  non  enim  potest  laborantibus  christianis  commode 
subveniri,  nisi  prius  quiete  inter  vos  constituta:  quod  ut  faciatis,  Salvator,  omnipo- 
tens  Deus,  prò  singulari  clementia,  concedere  dignetur. 

Datum  Romae,  apud  Sanctum  Petrum,  sub  annulo  piscatoris,   die   13  augusti, 

anno  1472,  pontificatus  nostri  anno  primo. 

Ainsi  signé:  L.  Griffus. 

Da  Ordonnances  des  Rois  de  Fraine  eie  la  troisième  race,  XVII,  Paris  1820,  551. 

i  Sic;  si  cfr.  p.  216,  I.  37. 


a,  1472  Abolizione  della  prammatica  sanzione  219 


e)  -  Lettere  patenti,  con  cui  Luigi  XI  ratifica  il  concordato. 

31  ottobre  1472. 

Loys,  par  la  grace  de  Dieu,  Roy  de  France,  à  tous  ceulx  qui  ces  presentes  lec- 
tres  verront,  salut.  Comme  nous  eussions  envoyé  pardevers  nostre  Saint-Pére  le 
Pape  nos  amez  et  téaulx  conseillers  le  patriarche  d'Antioche,  evesque  de  Valence, 
et  le  sire  du  Chasteauneuf,  marescbal  du  Dauphiné,  maistre  Jean  l'Huillier,  doyen 
de  Paris,  Bernard  Loret,  nostre  conseiller  et  advocat  en  notre  cour  de  parlement  à 
Thoulouse,  et  autres  nos  ambassadeurs,  pour  faire  et  rendre  l'obeyssance  deue  et 
telle  que  nous  et  nos  predecesseurs  avons  accoustumé  faire  à  nostre  Saint-Pére,  et l 
au  Saint-Siege  apostolique,  à  la  nouvelle  assomption  de  chacun  Pape;  et  à  cause 
de  la  pragmatique  sanction  et  autres  ordonnances  royaux,  se  fussent  engendrez 
grands  procez,  et  plusieurs  preslatures  et  benefices  de  nostre  royaume  fussent  en 
dangier  de  tomber  en  ruine,  pour  les  grandes  involutions  desdiets  procez  esquels 
ils  estoient  cheus;  aussi,  que  de  la  part  de  nostredict  Saint-Pere  nous  eut  esté  exposé 
que  sa-  puissance  et  auctorité  apostolique  estoit  fort  troublée  et  empeschée  par  le 
moyen  des  diversitez  qui  estoient  sur  le  faict  desdiets  benefices;  et  à  ceste  cause, 
eussions  donne  charge  et  plaine  puissance  à  nosdiets  ambassadeurs  d'appoincter  et 
accorder  les  differends, :'  troubles  et  empeschemens  qui  estoient  survenus  à  cause 
des  choses  dessusdictes  et  autrement,  et  pour  trouver  aucuns  bons  moyens  de '  faire 
cesser  toutes  telles  voyes  indeues  et  pourveoir  à  la  pacification  des  consciences  de 
nos  subgects,  et  oster  lesdicts  troubles  et  empeschems  qui  pourroient  d'ores  en  avant 
survenir,  sy5  lesdicts  differends  n'estoient  du  tout  accordez  ;  pour  lesquels  accorder 
et  pacifier  nostredict  Saint-Pere  eust  commis  et  deputé  '"'  de  sa  part  aucuns  cardi- 
naux,  prelats  et  autres  notables  et 7  grands  personnaiges,  pour  communiquer  avec 
nosdiets  ambassadeurs  sur  les  choses  dessusdictes:  lesquels  ensemble,  d'un  commun 
avis  et  opinion,  eussent  pourparlé  et  traieté  certains  chapitres  et  articles,  et  les 
eussent  rapportez  en  la  presence  de  nostredict  Saint-Pere  le  Pape  s  et  du  saint  col- 
lege des  cardinaux:  sur  lesquels  nostredict  Saint-Pere  nous  ait  envoyé  par  nosdiets 
ambassadeurs  sa  bulle  plombée  de  ratification  desdiets  concordats,  contenant  en 
effet  et  substance  les  points  et  articles  qui  s'ensuivent: 

Et  premierement.  Que  nostre  Saint-Pere  aura  six  mois  commencant  au  mois  de 
janvier,  et  les  ordinaires  autres  six  mois,  alternativement,  ausquels  ils  pourront  con- 
ferer,  eslire,  presenter  et  autrement  deument  pourvoir  ausdiets  benefices  qui  lors 
vacqueront,  comme  s'il  n'y  avoit  aucune  expectative,  excepté  toutesfois  les  bene- 


1  Oidonti.  om. 

=  Cod.  Vatic:     la». 

3  Cod.  Vatic:     diferences  ». 

*  Cod.  Vatic.  :   •  pour  ». 

6  Ordonn.:  •  se  ». 

6  Cod.  Vatic.  :  «  dclegué    . 

;  Cod.  Vatic.  om. 

8  Cod.  Vatic.  om.:   »  le  Pape  >. 


220  Abolizione  della  prammatica  sanzione  a.  1472 

fices  qui  sont  '  reservez,  reservatione  clausa  in  corpore  iityis,  ou  par  aucune  des 
constitutions  de  Jehan  et  de  Benoist,  Romaiiontm  Pontificum,  qui  commencent  Ad 
regimen  et  Execrabilis,  ou  par  les  regles  de  la  chancellerie  jà  faites. 

2.  Item.  Est  ordonné  que,  ès  six  mois  de  nostre  s  Saint-Pere,  d'ores  en  avant,  il 
octroyera  à  ceux  du  royaume  et  autres 3  seigneuries  estans  en  l'obeissance  du  Roy 
et  non  autres,  '  en  chacune  collation  du  royaume  ou  Dauphiné,  et  autres  terres  et 
seigneuries  du  Roy,  six  expectatives  tant  seulement,  demeurans  en  leur  efficace 
celles  qui  sont  jà  octroyées,  desquelles  six  en  seront  données  deux  en  chascune  col- 
lation aux  nommez  par  le  Roy,  la  Reine,  M.  le  Dauphin  et  les  cours  des  parlemens,5 
qui  auront  toutes  prerogatives  ad  instar  familiarium  Papae  ;  et  accomplies  icelles 
six  expectatives,  en  seront  baillées  et  octroyées  autres  six  en  la  forme  et  maniere 
dessusdictes. 

3.  Item.  Est  ordonné  que  les  benefices  des  familiers  des  cardinaux,  qui  sont  leurs 
continuels  commensaux  durant  leur  familiarité,  seront  reservez,  laquelle  reservation 
expirera  six  ans  apres  le  trespas  desdiets  cardinaux. 

4.  Item.  Que  les  benefices  de  ceux  qui  seront  promeus  aux  dignitez  consisto- 
riales,  s'ils  sont  promeus  aux  mois  de  notre  Saint-Pere,  il  les  conferera;  et  6  s'ils  sont 
promeus  aux  mois  des  ordinaires,  les  ordinaires  en  disposeront,  sinon  qu'ils  fussent 
reservez  en  la  forme  que  dict  est. 

5.  Item.  Les  benefices  des  protonotaires  seront  reservez,  de  ceux  tant  seulement 
qui  publiquement  et  continuellement  porteront  l'habit  de  protonotaire." 

6.  Item.  Est  ordonné  que  toutes"  les  causes  benefìciales  seront  en  premiere  ins- 
tance  commeneées  en  France  ou  Dauphiné  et  autres  terres  estans  en  l'obeissance 
du  Roy,  devant  juges  competens,  jusques  à  sentence  definitive  inclusivement,  de 
laquelle  ne  sera  receue  appellacion,  sinon  qu'elle  fust  irreparable  en  diffinitive;  les 
autres  instances  seront  traictées  et  terminées  en  cour  de  Rome. 

7.  Item.  Et  au  regard  des  causes  benefìciales  pendantes  en  cour  de  Rome  entre 
les  familiers  des  cardinaux  demeurans  en  cour  de  Rome,  ou  absens  pour  cause  de 
legation  ou  recreation,  ou  officiers  de  cour  de  Rome,  ou  courtisans  qui  auront  suivi 
la  cour  par  six  mois,  et  autres  leurs  competiteurs,  ayans  titres  des  ordinaires,  seront 
déterminées  en  cour  de  Rome;  toutes  les  autres9  causes  semblablement '•'  benefi- 
ficiales  "'  seront  commises  au  royaume,  et  seront  evoquées  in  staiti  de  cour  de  Rome. 

8.  Item.  Et  pour  ce  que  en  plusieurs  desdictes  causes  benefìciales  qui  sont  pro- 
duites  "  de  present,  pendant  procez  au  12  possessoire  au  royaume,  Dauphiné  et  autres 


'  od.   l 'atte.  :  •  seront  -. 

Vatic:     notredit   . 
■  Cnrt.  Vatn  .:     aux  ani 
'■  Cod.  i  a/i'i        ..  autres  •. 

Vatic:  •  la  court  de  parlemenl  -. 

i  im.     s'ils  sont  -  et    . 

T  Cod.  Valii .:  «  d  ìi  hi.  s  .. 

Vatic.:     ordonné  touebant  ionica    . 

Vatic.  om. 

\'<itic.  .idd.:     semblables    . 
11  Cod.  Vaili .:     pendans   . 
Cod.  ì'.itii.:     i  ii    . 


a.  1472  Abolizione  della  prammatica  sanzione  221 


seigneuries  du  Roy,  devant  plusieurs  juges.  et  en  cour  de  Rome  au  '  petitoire,  est 
ordonné  que  les  procez  du  petitoire  pendant  de  present  en  cour  de  Rome,  avec 
toutes  les  censures,  seront  mis  en  suspcns  jusques  à  deux  ans,  dedans  Lesquels  sera 
procede  esdictes  cours  du  royaume  audict  '  possessore,  et,  rìnies  ou  passées-  les- 
dictes  deux  années,  sera  permis  aux  parties  proceder  sur  le  petitoire  devant  le  juge 
apostolique,  qui  procederà  et  finirà  la  cause  du  petitoire  dedans  autres  deux  années, 
lesquelles  finies,  le  procez  sera  du  tout  esteint;  et  le  juge  apostolique  qui  par 
malice  aura  differé  le  procez,  sera  exeommunié  et  prive  de  ses  benefices,  et  ne 
pourra  obtenir  absolution,  sinon  a  l'article  de  la  mort,  ou  par  nostredict  Saint- 
Pere. 

9.  Item.  Est  ordonné  que  touchant  les  vacances  des  benefices  sera  gardée  la 
taxe  du  Pape  Jean  XXII,  et  les  excès  seront  corrigez.  Et  pour  ce  que-,  a  causes 
des  guerres  et  tribulations  du  royaume,  plusieurs  esglises  sont  grevées  ès  taxes 
reformées  au  concile  de  Constance  et  reduites  a  la  moitié,  est  ordonné  que  icelles 
vacances  et  les  menus  services  seront  payés  selon  la  vraye  valeur  des  fruits  d'une 
année,  c'est  à  scavoir  la  moictié  tant  seulement. 

10.  Item.  Et  aussi  nous ::  ait  octroyé  nostre  Saint-Pere,  par  un  bref  sub  ninnilo 
piscatori*,  qu'il  ne  pourvoyra  aucunes  personnes  des  dignitez  consistoriales  de  nos- 
tredict  royaume,  Dauphiné  et  autres  nos  terres  et  seigneuries,  sans  avoir  sur  ce 
prealablement  nos  lectres,  pour  y  pourvoir  de  personnes  a  nous  seures,  téables  et 
agréables. 

Scavoir  faisons  que  nous,  voulans  obvier  aux  difierends  '  qui  pourroient  survenir 
à  causes  des  choses  dessusdictes,  desirans  aussi  de  tout  nostre  pouvoir  liberalement 
complaire  a  nostredict  Saint-Pere,  et  estre  envers  luv  en  l'amour  et  alìection,  r' 
cornine  son  vray  et  devost  tìls  et  du  Saint  Siege  apostolique,  pour  les  causes  dessus 
touchées,  avons  accordé  et  accordons,  ratifié  et  ratifions  par  ces  presentes,  tous  les 
chapitres  et  articles  cy-dessus  incorporez  et  contenus,  et  avons  [voulu  et  ordonné, 
voulons  et  ordonnons  lesdits  concordats  chappitres  et  articles  estre  observez  et 
gardez  par  touttes  les  esglises  de  notre  Royaume,  pays  de  Dauphiné  et  autres  nos 
terres  et  seigneuries,  et  pour  ce  faire  auons] ''  mandé  et  commandé  par  nos  lectres 
patentes  à  nos  cours  de  parlement  de  Paris,  Thoulouse,  Bordeaux  et  Dauphiné,  et  à 
tous  nos  autres  justiciers,  oitìciers  et  subgects  de  nosdiets  royaume  et  Dauphiné,  ' 
quelesdicts8  concordats  et  chapitres  ils  gardent  et  observent,  et  fassent  inviolable- 
ment  garder  et  observer  de  poinct,  selon  leur  forme  et  teneur,  nonobstant  toutes 
lesdictess  ordonnances  et  pragmatique  sanction  et  autres  lectres  à  ce  contraires, 
car  tei  est  nostre  plaisir.  En  tesmoin  de  ce,  nous  avons  faict  mectre  nostre  scel  a 
cesdictes  presentes. 


1  Cod.  Vini,.:     en    . 

•n,.:     et  icelluj  fin)  011  passi: 

■  Cod.  Vatic.  om. 

4  Cod.  Vatic:     dìfferances    . 

■  dui.  Vutu.:     faveur   . 

6  Onl, uni.  uni.  quanto  è  fra  [   |. 

:  Cod.  Valic.  uni.     ei  a  tona  -  Danphiné 

■  '  od.  Villi,  .:  ■  les    . 


222  Face  fra  Innocenzo  Vili  e  Ferdinando  di  Napoli  a.  1492 

Donne  à  Amboise,  le  dernier  jour  d'Octobre,  l'an  de  grace  mil  CCCC  soixante 
et  dou7.e. l  [et  de  nostre  Resgne  le  douziesme]. 2 

Ainsi  signé:  Par  le  Roy,  Monseigneur  le  Due  de  Bourbon,  les  sires  de  Craon, 

du  Lude,  de  Montagu,  Patrix,  Folcart  Seneschal  de  Xaintonge,  M.e  Bernard  Loret 

et  autres  presens. 

L.  Toustain. 3 

Da  Ordonnances  ecc.,  loc.  cit.  548-5.54,  collazionata  la  copia  in  Cod.  Reg.  lat.  1323, 
t.  14lv-143r  (Biblioteca  Vaticana). 


XXXII. 
PACE  FRA  INNOCENZO  Vili  E  FERDINANDO  DI  NAPOLI.' 

7  febbraio  1492. 

In  nomine  sancte  et  individue  Trinitatis,  Patris,  et  Filii,  et  Spiritus  Sancti,  Amen. 
Anno  a  Nativitate  domini  nostri  Ihesu  Christi,  Millesimo  quadringentesimo,  nona- 
gesimo  secundo,  indictione  decima,  die  martis  septimo  mensis  februarii,  Pontificatus 
Sanctissimi  in  Christo  patris  et  Domini  Nostri  domini  Innocencii  divina  providentia 
pape  octavi  anno  octavo:  Cum  prefatus  Sanctissimus  Dominus  Noster,  et  Serenis- 
simus  dominus  d.  Ferdinandus  Dei  gratia  Sicilie  et  Hierusalem  Rex  illustrissimus, 
optarent  animorum  suorum  quieti  consulere,  et  non  nullis  differenciis  ac  contendo- 
nibus  et  obiectionibus,  que  inter  eos  annis  superioribus  viguerunt,  etiam  post  pacem 
inter  eos  initam  de  anno  domini  Millesimo  quadringentesimo  octuagesimo  sexto, 
lìnem  imponere,  causasque  omnes  et  occasiones  illarum  penitus  amputare,  Sua  Bea- 
titudo  ex  una,  et  magnificus  d.  Ioannes  Pontanus  secretarius  ac  consiliarius  et  prò- 
curator  specialis  ipsius  domini  Regis,  nomine  dicti  domini  Regis  existens  apud  pre- 
fatum  Sanctissimum  D.  Nostrum  partibus  ex  altera,  habens  speciale  mandatum  et 
plenariam  auctoritatem,  potestatem,  et  facultatem,  prout  piane  constat  licteris  paten- 
tibus  ipsius  domini  Regis,  cum  sigillo  sue  Maiestatis  consueto  appenso,  a  nobis  visis 
et  lectis,  et  in  fine  presentis  capitulationis  registratisi  Constituti  in  palacio  aposto- 
lico et  in  cammera  tercia  residentie  prefati  Sanctissimi  D.  N.  post  aulam  inferiorem 
pontificum  nuncupatam,  coram  nobis  notariis  publicis  et  testibus  infrascriptis  pre- 
sentibus  ad  hec  specialiter  vocatis,  habitis,  et  rogatis,  ad  infrascriptas  conventiones, 

1  Coil.  Vii  tri .  on).      et  douze 
-  Ordonn.  om.  quanto  t  fra  |  |. 

imi.  Vatic.  om.     Ainsi  -  Toustain    . 
'  Della  pace  del  1  Ho.  alla  quale  più  volte  si  riferisce  il  presente  documento,  si  danno,  per  quanto  riguarda  le  cose 
i  itiche,  le  varianti  di  qualche  entità  che  presenta  il  testo  in  E.  Carusi,   Dispacci  •■   lettere  ili  Giacomo  Glie- 
rardi  (Studi  e  testi,  21),  Roma  1909,  cvi-cvni  (l'alio  intiero  cm-cxix)  e  L.  Volpicella,  Regis  Ferdinand*  Primi  lustra- 
ctionum  liber  (Socii  tè  Napoli  I    di  Storia  Patria),  Napoli  1916,  201  202  (l'atto  intiero  199-210).  -  Si  noli  la  diversità  nella 
d.aa  i    m  u.  noti  zìi   di  >   cronisti    cfr.  L.  Pastor,  Storia  dei  Papi,  vers.  A.  Mercati, 

111,  Roma  1912,  208. 


a.  1492  Pace  fui  Innocenzo  Ville  Ferdinando  di  Napoli  223 

compositiones,  et  capitula  inter  se,  ut  sequitur,  mutuo  devenerunt,  illisque  subscri- 
ptiones  suas  manibus  propriis  apposuerunt,  vìdelìcet:  Capitula  reintegrationis,  ac 
conventionis  inite,  faete  et  concordate  inter  Sanctissimum  in  Chrìsto  patrem  et  Domi- 
num  Nostrum  dominum  Innocencium,  divina  providencia  papam  octavum  ac  Sere- 
nissimum  dominum  dominum  Ferdinandum  de  Aragonia  Dei  grada  Sicilie  Hieru- 
salem  etc.  Regem  illustrissimum.  Inprimis  cum  invocatione  ac  fausto  omnipotentis 
Dei  nomine,  et  directione,  ac  protectione  beatorum  apostolorum  Petri  et  Pauli,  rìt 
animorum  mutuo,  et  invicem  inter  se  sincera  reintegratici  extincta  prorsus  omni 
simuliate,  suspitione,  et  odio,  ac  preteritarum  iniuriarum,  contentionum  et  offen- 
sarum  memoria:  ita  quod  Sanctissimus  D.  Noster  de  cetero  amplectatur  Serenis- 
simum  dominum  Regem  Ferdinandum,  cum  paterna  cantate,  et  gracia  pontifìcia, 
sinceraque  beni  valentie  affectione:  et  ipse  dominus  Rex  prosequatur  Sanctitatem 
Domini  Nostri,  et  Sedem  Apostolicam,  cum  ea  qua  decet  filiali  observantia,  pietate, 
reverentia,  et  officiositate,  ac  plenis  satisfactione  et  implemento  omnium  obligationum 
suarum  erga  illam  et  sedem  prefatam,  matrem  suam,  iuxta  investituram  regni,  salvis 
infrascriptis,  in  quibus  idem  Sanctissimus  D.  Noster  prefato  Domino  Regi  omnes 
promissiones  Sanctitatis  sue  servabit  exintegro.  -  Circa  libertatem,  iurisdictionem, 
atque  inmunitatem  ecclesiasticam  et  spectantia  ad  spiritualitatem,  beneficiorumque 
ecclesiasticorum  collationem,  Serenissimus  d.  Rex  Ferdinandus,  et  prò  eius  nomine 
ac  parte  dominus  Ioannes  Pontanus  eius  secretarius  procurator,  et  ad  omnia  hec 
mandatarius  et  nuncius  specialis,  sicuti  ex  mandato  et  privilegio  exinde  confecto 
aperte  cernitur  et  constat,  cuius  privilegii  tenor  in  fine  describitur,  contentatur 
atque  promittit,  et  obligat  se  acceptaturum  collaciones  et  provisiones  quascumque, 
et  ex  nunc  acceptat,  de  omnibus  ecclesiis,  monasteriis,  et  beneficiis  ecclesiasticis  qui- 
buscumque  a  Sancissimo  Domino  Nostro  et  Sede  Apostolica  faciendas,  et  illas  exe- 
quutioni  demandari  permittet,  illisque  nullo  modo  contradicet  seu  adversabitur,  remi- 
ctens  etiam  sese  in  eisdem,  nec  non  et  circa  ea  que  ad  libertatem,  iurisdictionem,  et 
inmunitatem  ecclesiasticam,  ac  spiritualitatem  spectant,  earumque  observationem  ac 
manutentionem,  ad  tenorem  et  formam  capituli  super  huiusmodi  rebus  in  investitura 
regni  contenti  et  specificati,  cuius  capituli  ex  ipsa  investitura  sumpti,  tenor  infra- 
scriptus  est  videlicet:  Omnes1  insuper  ecclesie  tam  cathedrales,  quam  alie  regulares, 
et  seculares,  nec  non  omnes  prelati  et  clerici  ac  universe  persone  ecclesiastice,  secu- 
lares  et  religiose,  et  quecumque  religionis  loca  in  regno  et  terra  predictis  consistentia, 
cum  omnibus  bonis  suis,  in  electionibus,  postulationibus,  nominationibus,  provisio- 
nibus,  quas  salvis  reservationibus  apostolicis  fieri  contigerit,  et  omnibus  aliis  piena 
libertate  gaudebunt.  Nec  ante  electionem,  sive  in  electione,  vel  post,  Regis  assensus 
aut  consilium  aliquatenus  requiretur.  Quam  utique  libertatem  tu  et  tui  in  dicto  regno 
heredes,  semper  manutenebitis  et  conservabitis,  ac  manuteneri  et  conservari  facietis 
ab  omnibus  subditis  vestris,  dicteque  ecclesie,  et  persone  utantur-  libere  bonis  et 
iuribus  suis  omnibus,  salvo  tibi  et  tuis  in  huiusmodi  regno  heredibus  iure  patro- 
natus  in  ecclesiis  tantum  quantum  in  hac  parte  patronis  ecclesiarum  canonica  insti- 
tuta  concedunt,  ubi  antiqui  reges  Sicilie  huiusmodi  ius  patronatus  in  ipsis  ecclesiis 


Qui  cominciano  gli  articoli  di  contenuto  e.clu-.iaitico  nella  pace  del  1486. 
1  Carusi  e  Volpicella     ■  utentur  >. 


224  Pace  fra  Innocenzo  Vili  e  Ferdinando  di  Napoli  a.  1492 


habuerunt.  Omnes  etiam  cause  ad  forum  ecclesiasticum  in  regno  et  terra  predictis 
pertinentes  libere1  absque  ullo  impedimento  agitabuntur,  tractabuntur  et  ventilabun- 
tur  coram  ordinariis,  et  aliis  ecclesiasticis  iudicibus,  et  terminabuntur  per  eos,  et  si  ad 
Sedem  Apostolicam  super  huiusmodi  causis  appellali  eontigerit,  tam  appellantesquam 
appellati  ad  eandem  venire  Sedem  prò  appellationum  prosecutionibus  libere  et  absque 
inhibitione  aliqua  permittentur.  Sacramenta  vero  fidelitatis  prestabuntur  secundum 
antiquam  et  rationabilem  consuetudinem,  prout  canonica  instituta  permictunt,  ab  illis - 
ecclesiarum  prelatis,  quorum  predecessores  antiqui,  illa  Sicilie  regibus  prestiterunt, 
ab  illis  autem  prelatis  et  ecclesiis,  qui  regalia  sive  temporalia  bona  tenent,  si  qui 
tamen  sunt,  qui  huiusmodi  bona  teneant  a  domino  regni,  et  aliis  dominis  tempo- 
ralibus,  et  quiratione3  huiusmodi  bonorum  ab  antiquo  consueverunt  regibus  et  ipsis 
dominis  temporalibus  servitia  exhibere  huiusmodi,  honesta4  et  antiqua  servitia, 
secundum  rationabilem  et  antiquam  consuetudinem,  et  sicut  instituta  paciuntur  cano- 
nica impendentur,  salva  tamen  Romani  Pontifìcis  et  Apostolice  Sedis  auctoritate  et 
iurisdictione  plenaria,  ac  libera  potestate  circa  ecclesiasticas  et  alias  regulares  et 
seculares  personas,  et  loca  ecclesiastica  predicta,  tam  in  faciendis  provisionibus  et 
electionibus  conhrmandis,  quam  quibuscumque  aliis  concessionibus  et  gratiis,  ac  super 
eis  conficiendis  litteris  apostolicis,  quas  cessante  omni  impedimento  per  vos  seu  offi- 
ciales  et  subditos  vestros  prestando  permittetis  libere  et  absolute  executioni  debite 
demandari.  Quinimmo  prestantes  impedimentum  aut  renitentes  et  inobedientes,  com- 
primetis,  punietis,  et  ad  obedientiam  et  reverentiam  litteris  apostolicis  exhibendam 
compelletis,  et  constringetis,  et  requisiti,  manu  militari,  prout  ipsarum  litterarum 
apostolicarum  executori  iridici  seu  nuncio  videbitur,  assistetis,  remediis  opportunis. 
Revocabitis  etiam  tu  et  dicti  tui  in  ipso  regno  heredes,  omnes  constitutiones,  et  leges 
per  dictum  Fredericum  Regem  Sicilie,  sive  per  Corradum  ipsius  Frederici  filium, 
aut  Manlredum  quoque :'  principem  Tarentinum,  seu  per  dictam  quoque5  Ioannam 
reginam,  vel  alios  reges,  aut  reginas  regni,  et  terre  prefatorum,  seu  alios  quoscumque 
editas  contra  ecclesiasticam  libertatem,  nec  statuta  edetis,  aut  consuetudinem e  intro- 
ducetis,  seu  etiam  promulgabitis,  per  que  iuri  et  libertati  ecclesiastice  in  aliquo  dero- 
getur.  Promittetis  etiam  quod  nullus  clericus,  vel  persona  ecclesiastica  eorundem 
regni  et  terre  in  civili  vel  criminali  causa  ad  faciendum  fidem  de  titulo  vel  posses- 
sione clericatus  convenietur  coram  iudice  seculari,  nisi  super  pheudis  iudicio  peti- 
torio  conveniatur  civiliter,  sed  omnia  ecclesie,  monasteria,  hospitalia  et  alia  pia,  et 
religiosa  loca,  et  beneficia  ac  persone  ecclesiastice  regni  et  terre  prediclorum  omni- 
mode  erunt  libere,  ac  libera,  et  in  nullo  regi  aut  principi  subiacebunt.  Nullas  insuper 
tallias  seu  collectas  imponetis  ecclesiis,  monasteriis,  locis,  vel  beneficiis  predictis, 
aut  clcricis,7  et  personis  ecclesiasticis  seu  rebus  eorum,  et  in  ecclesiis  in  dictis  regno 
et  terra  vacantibus  tu  vel  predicti  tui  in  regno  heredes  nulla  habebitis  regalia,  nul- 


1  Carusi  i   Voi  ri-  ima  add.     et  ». 

2  Carusi  e  Volpicella :     permittunt.  Ab  illis   ,  ma  ora.  poi  •ecclesiarum     prestiterunt,  .-il'  illis  autem 
■'  Carusi  :  .  rationi  a 

■  ■    Volpiceli  i:  •  exhibere,  huiusmodi  honesta   . 
l'tii        .  quondam  •. 

isuctudines    . 


a.  1492  /'(nr  fra  Innocenzo  Vili  e  Ferdinando  dì  Napoli  205 


losque  fructus,  redditus  et  proventus,  nullasque  etiam  obvenciones  ac  nulla  prorsus 
alia  recipietis  ab  eisdem,  custodia  ecclesiarum  earundem  interim  libera  remanente 
penes  personas  ecclesiasticas,  iuxta  canonicas  sanetiones.  '  Item  quoad  provisiones 
per  Sedem  Apostolicam  iam  factas  de  ecclesiis,  monasteriis,  et  beneficiis  quibus- 
cumque  ecclesiasticis  regia  Maiestas  contentatur,  promittit  et  se  obligat,  ac  idem 
d.  Ioannes  Pontanus  nomine  quo  supra  prò  ea,  de  eisdem  quorum  nondum  data  est 
possessio,  se  daturam  et  datum  iri  curaturam  pacifìcam  possessionem  illis  seu  legi- 
timis  eorum  procuratoribus,  quibus  de  eisdem  provisum  est  per  Sedem  Apostolicam, 
et  facturam  curaturamque  ut  respondeatur  integre  de  fructibus  et  obvencionibus  ad 
ecclesias,  mpnasteria  et  beneficia  huiusmodi,  ac  dictos  provisos  spectantibus  et  per- 
tinentibus:  idemque  quoad  integrarci  fructuum  et  obvencionum  huiusmodi  respon- 
sionem  et  perceptionem  servabitur  cum  prelatis  et  aliis  beneficiatis  regni,  qui  alias 
possessiones  habuerunt,  etiam  si  absentes,  ex  quavis  causa  essent  vel  fuerint,  sup- 
portatis  debitis  et  consuetis  oneribus  per  et  circa  eorum  vicarios  et  substitutos  ac 
officiales  necessarios  ab  eisdem  deputandos,  et  alia  ad  divinum  cultum  pertinencia 
prò  ut  iuris  est.  Item  licet  sit  permissum  Sanctissimo  D.  Nostro  et  Sedi  Apostolice 
sitque  in  eius  libero  arbitrio,  ac  voluntate  posita,  penis,  supliciis  et  aliis  castigatio- 
oibus  libera  facultas  puniendi,  mulctandi,  ac  coercendi  subditos  sancte  Romane  eccle- 
sie, ac  suos,  quos  coercendoset  puniendos  diiudicaverit  absque  intromissione  et  impe- 
dimento secularium  dominorum,  prò  stabiliore  tamen  ipsarum  partium  unione,  et 
mutuarum  voluntatum  consensu  maiore,  idem  Serenissimus  dominus  Rex  Ferdi- 
nandus  declarat,  offert,  ac  promittit,  et  prò  eo  dictus  dominus  Ioannes  Pontanus 
nomine  quo  supra,  se  nullatenus  directe  vel  indirecte,  mediate  vel  inmediate  impe- 
diturum,  aut  aliquatenus  quovis  colore  obstiturum  eidem  Sanctissimo  D.  N.  quan- 
documque  de  cetero,  quovis  futuro  tempore  contingeret,  eius  Sanctitatem  procedere 
ad  punitionem,  suplicium,  seu  coercionem  quorumcumque  subditorum  sancte  Romane 
ecclesie,  ac  suorum  tam  ratione  et  causa  aliorum  quorumcumque  criminum  et  exces- 
suum  de  cetero  committendorum  quam  etiam  rebellionis,  quin  immo  idem  dominus 
Rex  eidem  Sanctissimo  Domino  Nostro  in  hoc  favebit  atque  assistet,  et  presidia  sua 
conferet,  prout  et  quemadmodum  obligatus  est,  et  iuxta  obligationum  ipsarum  vim, 
continentiam  et  tenorem.  Item  quia  annis  superioribus  res  beneventane  habuerunt 
diversos  motus,  turbationes  et  fluctuationes,  ut  Sanctissimus  D.  Noster  de  dieta 
ci  vitate  ac  voluntate  domini  Regis  in  animo  suo  magis  conquiescere  possit,  pro- 
mittit prefatus  dominus  Rex  Ferdinandus  et  prò  eo  dictus  dominus  Ioannes  Pon- 
tanus nomine  quo  supra,  quod  circa  civitatem  beneventanam,  et  cives  ac  incolas 
illius,  omnesque  et  singulas  occurrentias,  et  pertinentias,  ac  quecumque  interesse 
civitatis,  civium  et  incolarum  predictorum,  servabit  in  omnibus  et  per  omnia  quantum 
tenetur  et  obligatur  ex  forma  investiture  sue,  ncque  in  illis  se  aliter  intromictet. 
Item  quia  regia  Maiestas  predicta  optinuit  a  felicis  recordationis  domino  Sixto 
quarto  remissionem  annui  census  octomilium  unciarum  auri  prò  regno  predicto,  ut 
in  investitura  debiti,  vita  ipsius  Serenissimi  domini  Regis  Ferdinandi  durante,  ex 
certis  causis,  ac  cum  non  nullis  condicionibus  et  obligationibus,  prout  in  bulla  pre- 
fati domini  Sixti  ad  quam  relatio  habeatur,  de  eadem  remissione  facta  hec  et  alia 

1  Qui  finisce  la  parte  di  contenuto  ecclesiaslico'della  pace  del  148b. 


226  Pace  fra  Innocenzo  Vili  e  Ferdinando  di  Napoli  a.  1492 


latius  atquo  exprcssius  continenti!!-,  ac  deinde  inter  prefatos  Sanctissimum  D.  Nostrum 
Innocencium  papam  octavum,  et  Serenissimum  d.  Regem  Ferdinandum  secute  sunt 
lites,  altercationes,  differentie,  et  bella  annorum  superiorum,  prout  palam  notum  est, 
et  successive  novi  contractus  et  conventiones  in  pace  facta  in  anno  Millesimo  qua- 
dringentesimo  octuagesimo  sexto,  rursusque  nove  contradictiones  et  difndentie,  ac 
diversi  actus  et  motus,  ex  quibus  de  diete  concessionis  domini  Sixti  cessatione 
opponi  seu  contradici  contigit,  quibus  quidem  altercationibus,  ac  diflerentiis,  pre- 
missisque  omnibus  Deo  volente  finis  impositus  est,  cum  optima  voluntate  et  animo- 
rum  dispositione  partis  utriusque,  idem  Sanctissimus  D.  Noster  Innocentius  papa 
octavus  ex  clementia  et  benignitate  sua  prò  bono  ac  perpetuitate  pacis  et  concordie 
ac  zelo  paterne  caritatis,  qua  ipsum  dominum  Regem  prosequitur  et  prosequi  intendit, 
abolendo,  cassando,  irritando  et  nullificando  penitus  et  omnino,  ac  abolitos,  cassos, 
irritos,  et  nullos  decernendo,  ac  reddendo  generaliter  et  specialiter,  sicuti  prò  cassis, 
irritis  ac  nullis  presenti  cum  capitulo  declarat  et  decernit,  tam  in  genere  quam  in 
specie  omnes  et  quoscumque  processus,  scripturas,  bullas  et  quoscumque  actus,  cum 
omnibus  et  singulis  in  eisdem  contentis  et  expressis,  sub  quavis  verborum  expres- 
sione et  contextu  publice  seu  privatim,  palam  vel  occulte,  qualitercumque  et  quo- 
modocumque,  factos,  scriptos,  et  in  quameumque  formam  redactos,  seu  facta s,  scriptas 
et  celebratas,  promulgatas,  seu  non  promulgatas,  clausas  vel  apertas,  et  tam  in 
consistono  et  consessu  reverendissimorum  dominorum  Cardinalium,  et  aliorum  quo- 
rumeumque  presentium,  quam  in  conspectu  sue  Sanctitatis,  seu  in  cammera  aposto- 
lica, aut  in  palacio  apostolico,  vel  alibi  ubicumque,  tam  Rome  quam  ubivis  locorum  ac 
terrarum,  et  tam  ab  ipso  Sanctissimo  D.  Nostro,  quam  ab  eius  quibuscumque  mini- 
stris,  et  officialibus  deputatis,  seu  mandatariis,  usque  in  presentem  diem  contra  ipsum 
Serenissimum  dominum  Regem  Ferdinandum,  eiusque  filios,  heredes  et  successores, 
ipsum  dominum  Regem  eiusque  filios,  heredes  et  successores,  quatenus  opus  sit,  ad 
uberiorem  cautelam,  que  prodesse  semper  consuevit,  et  obesse  nunquam,  restituendo, 
reintegrando  et  reponendo  in  ilio  pieno  et  pienissimo  statu,  iure,  potestate,  gradu, 
et  conditione,  in  quibus  erat,  et  erant,  ac  esse  poterant,  et  debebant  ante  ipsas  lites, 
controversias,  bella,  et  differentias  exortas,  et  a  censuris  et  penis  quibuscumque 
abluendo,  ac  penitus  absolvendo,  quocienscumque,  quomodocumque  et  qualiter- 
cumque hactenus  aut  incursis,  aut  quas  incurrisse  videri  seu  pretendi  possent,  et 
ablutos  ac  penitus  absolutos  presenti  cum  capitulo  decernendo,  non  aliter  quam  si 
dieta  bella,  lites,  controversie,  differentie,  ac  premissa  alia  nunquam  inter  ipsas  partes 
intervenissent,  et  ipsi  processus,  censure,  scripture,  bulle,  et  actus  facti,  aditati,  scripti, 
facte,  actitate  et  scripte  nunquam  fuissent,  et  diete  censure,  ac  pene  nunquam  incurse, 
tam  bis  quam  aliis  quibuscumque  nullatenus  obstantibus,  restituit,  ac  reponit  ipsum 
dominum  Regem  Ferdinandum  in  eadem  remissione  census  iamdicti,  et  gratiis  qui- 
buscumque in  eadem  bulla  domini  Sixti  concessis,  in  quibus  ipse  d.  Rex  fiiit  et  erat 
ante  exortas  lites,  bella,  et  differentias  premissas  cum  continuatione  remissionis  census 
ipsius,  et  graciarum  in  eadem  bulla  concessarum  et  contentarum,  prò  toto  tempore  vite 
ipsius  domini  Regis,  cum  illis  videlicet  expressionibus,  adiectionibus,  conditionibus, 
omnibusque  aliis  et  singulis  in  ipsa  bulla  Sixti  positis,  expressis,  adiectis,  atque  con- 
tentis. Pro  cuius  bulle  et  in  ea  contentorum  et  promissorum  omnium  et  singulorum, 
ipsum  dominum  Regem  concernentium,  et  per  eum  acceptatorum,  et  obligatorum  sub 


1492  Pace  fra  Innocenzo  Ville  Ferdinando  di  Napoli  227 


fide  regia  observatione,  proque  ipsis  ex  integro  adimplendis,  atque  prestandis,  et  prò 
servando  ac  Empiendo  officio  fidei  et  promissionis  sue  erga  Sanctissimum  D.  Nostrum 
et  sanctam  Romanam  ecclesiam,  idem  Serenissimus  dominus  Rex  Ferdinandus,  ac 
idem  dominus  Ioannes  Pontanus  procuratorio  nomine  quo  supra,  recognoscens  bona 
fide  iniuncta  et  imposita  sibi  per  dictam  bullam,  et  obligationes  suas,  ex  ea  contractas, 
denuo  omnes  illas  et  singulas,  cum  omnibus  et  singulis  condicionibus  adiectis,  ratifi- 
cando et  emologando,  easque  in  se  reassumendo,  ac  se  illis  subiiciendo,  perinde  ac  si 
in  illarum  prestatione  et  exhibitione  ex  tempore  concessionis  et  obligationum  predi- 
(.tarum  usque  in  presentem  diem  in  illis  continuasset,  et  nulla  in  eis  cessatio  atque 
intermissio  facta  fuisset,  annuam  missionem  unius  palafredi  albi  prò  recognitione 
dominii,  nec  non  duas  triremes  armatas  propriis  sumptibus,  et  expensis  ipsius  domini 
Regis  tenere  in  locis  et  ex  causis  in  bulla  expressis,  subsidiorumque  et  defensionis 
sancte  Romane  ecclesie  debitorum  et  promissorum,  obligationem  et  observantiam 
ac  omnia  alia  et  singula  prout  et  quemadmodum  in  eadem  bulla  sigillatim  et 
expresse  continetur,  ac  iure  iurando  cautum,  promissum  et  obligatum  extitit,  sub 
iisdem  censuris,  sentenciis,  et  penis  in  casu  contraventionis  incurrendis  in  ipsa  bulla 
domini  Sixti,  et  in  ratificatione  domini  Regis  positis  et  contentis,  de  novo  expresse 
ac  fide  regia  et  iure  iurando  affirmat,  promittit,  et  sese  solemniter  obligat,  promis- 
sionum  et  obligationum,  condicionumque,  sentenciarum,  penarum,  et  censurarum 
liuiusmodi  plenam  et  plenissimam  noticiam  habens,  remanentibus  nihilominus  et  in 
suo  vigore  ac  robore  persistentibus  promissione  et  obligatione  trecentorum  equitum 
seu  armorum  hominum  vulgariter  nuncupatorum  et  aliis  omnibus  particularibus 
condicionibus  contractuum  et  investiture  regni  eidem  domino  Regi  per  felicis  memorie 
Pium  secundum  concesse,  illis  tantum  exceptis  que  in  bulla  predicta  d.  Sixti  conti- 
nentur  et  declarantur:  Ad  quorum  omnium  contractuum,  conventionum  et  obligatio- 
num, ut  prefertur,  ac  bullarum  supradictarum  respective  observantiam  et  imple- 
mentum,  idem  Serenissimus  d.  Rex  ac  dominus  Ioannes  Pontanus  nomine  quo  supra 
se  expresse  et  solemniter  obligat,  in  quibus  seu  aliquo  ex  contentis  in  presenti  capi- 
tulo,  si  defecerit,  aut  contravenerit,  omnia  et  singula  habeantur  prò  infectis  et  prò 
non  abolitis  et  censeantur  esse  ac  sint  prorsus  et  omnino  sine  aliqua  diminutione 
aut  alteratione,  in  eisdem  statu  et  terminis  in  quibus  erant  ante  presentem  stipula- 
tionem,  quecumque  in  ipso  capitulo  concessa  fuerant,  perinde  ac  si  nulla  absolutio 
aut  grada  de  predictis  facta  fuisset.  Item  prefatus  Serenissimus  d.  Rex  Ferdinandus 
et  prò  eo  dictus  d.  Ioannes  Pontanus  nomine  quo  supra,  cupiens  ubique  erga  ipsam 
sanctam  Romanam  ecclesiam  et  Sanctissimum  D.  Nostrum  reverentiam  suam  exi- 
bere  atque  honorifice  prosequi,  quo  etiam  unio  ipsa  ut  inter  optimum  patrem  et 
obsequentissimum  filium  decet,  maior  et  strictior  appareat,  offert  de  sua  bona  et 
liberali  voluntate,  atque  contentatur  quod  in  ipsis  duabus  triremibus  tenendis  ut 
supra  vexilla  et  insignia  Sanctitatis  sue  simul  cum  vexillis  et  insignibus  regiis  defe- 
rantur,  et  appareant,  quin  etiam  idem  Serenissimus  dominus  Rex  contentatur  et 
libentissime  offert,  quod  Sanctissimo  Domino  Nostro  liceat  tociens  quociens  voluerit 
in  ipsis  triremibus  mittere,  et  tenere  unum  hominem  nuncium  suum  prò  toto  ilio 
tempore  quo  voluerit,  in  illis  commorantem  prò  maiori  satisfactione  mentis  ipsius 
Sanctissimi  D.  Nostri,  ac  propter  casus  dubios,  qui  possent  succedere,  subditorum 
vel  non  subditorum,  amicorum  vel  non  amicorum   ipsius   Sanctissimi  D.  Nostri,  ne 


228  Pace  fra  Innocenzo  Vili  e  Ferdinando  di  Napoli  a.  1492 


dum  securitas  maris  ac  maritimarum  queritur  error  aliquis  propter  ignorantiam  vel 
difiidentiam  fonasse  committeretur,  ac  ut  presentia  et  testimonio  talis  nuncii  et 
observatoris  false  calupnie  et  imputationes  depredationum  convinci  possint,  propter 
que  tamen  non  intelligatur  derogatum  aut  inmutatum  aliquid  de  tenore  bulle  pre- 
dicte  domini  Sixti,  aut  additum  vel  denovo  acquisitum  seu  inminutum,  atque  detra- 
ctum  in  rebus  alterius  partis,  sed  hec  ipsa  intelligantur  oblata,  consensa,  facta,  et 
prestita  prò  maiore  studio,  reverenda,  et  honorificatione  ipsius  domini  Regis  erga 
Sanctissimum  D.  Nostrum  ac  prò  erroribus  et  dubietatibus  quibuscumque  ut  pre- 
fertur  evitandis.  Item  quia  prefatus  Sanctissimus  D.  Noster  Innocencius  papa  octavus 
hactenus  per  literas,  oratores,  et  nuncios,  ac  diversa  media,  et  interventiones  etiam 
maximorum  principum  et  potentatuum  maximam  fecit  instantiam,  quod  alibi  quam 
Neapoli,  aut  per  officiales  regios  examinaretur  materia  seu  causa  captivitatis  baro- 
num  ipsius  Regni,  loco  tamen  non  suspecto,  et  a  personis  fidedignis,  in  quibus  merito 
esset  spectanda  rectitudo  iudicii,  contentatur  regia  Maiestas,  que  in  hac  causa  asserit 
et  affirmat  se  prò  iustificatione  gestorum  suorum  apud  principes  et  potentatus  chri- 
stianos  eorumque  oratores  Rome  ac  Neapoli  conversantes  ex  parte  etiam  sua  insti- 
tisse,  quod,  licet  asserat  et  pretendat  esse  a  se  contra  barones  legitime  et  secundum 
regni  ritum  constitutiones  et  capitula,  iurisque  dispositionem  processimi,  propter 
ipsorum  baronum  machinationes,  excessus,  errores,  et  crimina  ab  eisdem  commissa, 
tentata  et  incursa,  et  contra  eos  propterea  a  Sua  Maiestate  iudicari  potuisse,  nihilo- 
minus  attento  quod  idem  Sanctissimus  D.  Noster  asserit,  ipsos  barones  precedente 
remissione  et  abolitione  facta  in  capitulis  pacis  anni  Millesimi  quadringentesimi 
octuagesimi  sexti,  se  suadente,  ac  sub  eius  fide,  et  assecuratione  posuisse  se  in  mani- 
bus  regis  prò  honorificentia  Sanctitatis  eiusdem  ac  pleniore  mentis  sue  declaratione 
et  satisfactione,  utque  etiam  ipsa  Maiestas  exinde  rem  gratam  et  acceptam  sue  Sancti- 
tati  faciat,  dieta  materia  seu  causa,  in  quocumque  statu  fuerit  vel  sit,  prò  informa- 
tione  et  examinatione  desuper  facienda  ubi  et  quando  Sue  Beatitudini  videbitur,  sit 
in  pectore  et  sapientia  ipsius  Sanctissimi  D.  Nostri  Innocencii,  cuius  declarationi  et 
sentencie  stabit  et  acquiescet,  illamque  exequetur  regia  Maiestas  prò  ipsius  Sanctis- 
simi D.  Nostri,  ac  Sedis  Apostolice  honore  et  reverenda,  quia  de  sue  Beatitudinis 
sapientia,  consciencia  et  integritate  confidit,  ut  toti  mundo  pateat,  quod  Sua  Maiestas 
habet  et  habere  intendit  confidentiam  in  sua  Sanctitate  a  qua  sperat,  sua  in  hoc 
gesta  non  posse  iuste  damnari,  cognitis  culpis  et  demeritis  dictorum  baronum  etiam 
post  dictam  pacem.  Item  cum  predictus  dominus  Ioannes  Pontanus  prefati  Serenis- 
simi domini  Regis  Ferdinandi  ac  illustrissimi  d.  Alphonsi  Ducis  Calabrie  regii  pri- 
mogeniti nominibus,  Sanctissimo  D.  Nostro  supplicaverit,  ut  ex  benignitate  et  cle- 
mentia  sue  Sanctitatis  ad  maiorem  demostrationem  et  evidentiam  sue  paterne  caritatis 
erga  prefatum  dominum  Ducem,  utque  ex  hoc  magis  innotescat  apud  omnes  ac 
validior  habeatur  sincera  unio  presentis  reintegrationis  et  pacis,  dignarctur  prefa- 
tum dominum  Ducem  ex  nunc  de  dicto  regno  Sicilie  et  terra  citra  Farum  post 
felìces  ipsius  patris  dies,  iuxta  formam  investiture  dicto  patri  suo  per  felicis  recor- 
dationis  dominum  Pium  Papam  secundum  concesse,  investire,  Sua  Beatitudo,  quo 
magis  prefatorum  patris  et  filii  iìdes  ac  devotio  ad  debita  obsequia  prestanda,  ac 
promissoi  um  omnium  obscrvantiam  inviolabiliter  exibendam  ergaSedem  Apostolicam 
accendati!!",  ex  mera  gratia  et  benignitate  pontificia,  invitata  etiam  maximis  meritis 


1492  /'./(.-  fra  Innocenzo  Vili  e  Ferdinando  di  Napoli  229 


in  sanctam  Romanam  ecclesiam  dare  memorie  Alphonsi  regis  avi  sui,  cuius  nomen 
sicuti  sortitus  est,  ita  eadem  devotionis  opera  imitaturus  speratili-,  fidelibusque  obse- 
quiis  dicti  d.  Regis  Ferdinandi,  que  eidem  ecclesie  sincero  affectu  obtulit,  annuit 
et  contentatur,  ac  gratiose  promittit,  eundem  dominum  Alphonsum  ipsius  domini 
Regis  primogenitum  Ducem  Calabrie,  de  regno  Sicilie  et  terra  citra  Farum,  et  quan- 
tum spectat  ad  terram  citra  Farum,  iuxta  et  secundum  illum  statum,  quem  nunc 
tenet  et  possidet  dictus  dominus  Rex  Ferdinandus  in  dieta  terra  citra  Farum,  ex 
nunc  prout  ex  tunc,  post  felices  ipsius  patris  dies  investire,  ac  depresenti  solemnem 
investituram  expedire  prò  se  et  liberis  suis,  sub  eisdem  clausulis,  contractibus,  et 
obligationibus,  sub  quibus  idem  d.  Rex  Ferdinandus  ab  eodem  domino  Pio  inve- 
stitus  fuit,  cum  solemnitatibus  debitis  et  consuetis,  ac  iuxta  tenorem  bulle  diete 
investiture  domini  Pii,  eodem  ipso  domino  Alfonso  Calabrie  Duce  absente  tanquam 
presente,  et  prò  eodem  domino  Alfonso,  dicto  domino  Ioanne  Pontano  procuratorio 
nomine,  de  qua  quidem  procuratione  constat  ex  publico  privilegio  dicti  domini 
Alfonsi  Ducis  desuper  expedito,  coram  et  presentialiter  dictam  gratiam  investiture 
acceptante,  et  prò  tam  benigno  anticipationis  munere  tanque  paterni  beneficii  magni- 
tudine gratias  inmortales  etiam  ipsius  domini  Regis  nomine  ac  prò  parte  agente. 
Qui  quidem  dominus  Alphonsus  Dux,  et  idem  d.  loannes  Pontanus  nomine  ipsius 
Ducis  prò  filiali  gratitudine  et  recognitione  tanti  beneficii  investiture  ipsius  antici- 
pate, offert,  promittit,  ac  se  solemniter  obligat,  dare  et  solvere  eidem  Sanctissimo 
Domino  Nostro  seu  eius  nomine  cui  videbitur  et  placebit,  summam  quinquaginta 
milium  ducatorum  auri  et  in  auro  de  cammera  in  pecunia  numerata  statim  tempore 
assignationis  bulle  investiture  ipsius,  assignande  et  tradende  in  manibus  ipsius  domini 
Alphonsi  Ducis  seu  alterius  ab  eo  ad  ipsam  accipiendam  deputati,  ita  quidem  mutua 
partium  stipulatione  interveniente,  quod  propter  anticipationem  investiture  huiusmodi, 
ac  propter  gratitudinem  et  recognitionem  predictas,  dicteque  pecunie  numerationem 
non  intelligatur,  aut  intelligi  ullo  umquam  possit  tempore  facta  aut  inducta  esse  aliqua 
nova  obligatio,  seu  alteratio  Sanctissimo  D.  Nostro  aut  ipsi  domino  Regi  Ferdinando 
vel  eorumdem  successoribus  tam  in  pontificatu  quam  in  regno,  salvis  semper  omnibus 
in  investitura  contentis.  Idem  quoque  Sanctissimus  D.  Noster  ex  superabundanti  cle- 
mentia  ad  supplicationem  dicti  domini  Ioannis  Pontani  nominibus  quibus  supra  gra- 
tiose annuit  et  contentatur  quod  in  dieta  investitura  adiiciatur,  quod  casu  quo  dictus 
d.  Alfonsus  ante  patrem  decederet,  eadem  investitura  intelligatur  esse  translata, 
transfusa,  et  collata  in  illustrissimum  dominum  Ferdinandum  Capue  Principem  dicti 
Ducis  primogenitum,  heredem  et  successorem,  illique  facta,  qui  teneatur  eo  casu  pre- 
stare iuramentum  debitum  et  consuetum,  et  alia  ad  que  Dux  idem  ex  ipsa  investitura 
tenebatur  et  teneretur.  Item  cum  principibus,  ac  universo  populo  christiano  innotuerit 
singulare  studium,  piumque  Sanctitatis  D.  Nostri  desiderium  atque  propositum  Chri- 
stiane reipublice  defendende,  quantam  etiam  ipse  operam  contulerit  prò  suscipienda 
expeditione  adversus  infideles,  ac  hostes  ehristiani  nominis,  sitque  et  esse  videatur 
eadem  Sanctitas  in  huiusmodi  proposito,  quod  propositum  ab  ipso  Serenissimo  Rege 
Ferdinando  non  solum  meritis  laudibus  extollitur,  verum  etiam  iuvare  illud  presidiis 
et  facultatibus  suis  omni  studio  ab  eo  queritur,  ideirco  idem  Serenissimus  dominus 
Rex  Ferdinandus  offert,  et  de  sua  gratuita  voluntate  pioque  proposito  prò  exalta- 
tione  nominis  ehristiani,  et  honore  Sedis  Apostolice,  ac  Sanctissimi  D.  Nostri,  prò- 


230  Pace  fra  Innocenzo  Vili  e  Ferdinando  di  Napoli  a.  1492 

mittit,  quandocumque  idem  Sanctissimus  D.  Noster  expeditionem  adversus  infideles, 
et  Christi  hostes  decernet,  atque  parabit,  se  cum  facultatibus,  opibus,  pecuniis,  exer- 
citibus,  ac  classibus  suis,  una  cum  aliis  principibus  et  potentatibus  christianis  libé- 
ralissime, ac  libentissime  concursurum,  affuturumque  Sanetitati  sue  etiam  cum  filiis 
suis  collaturumque  presidia,  auxilia  et  facultates,  non  solum  ut  alii  principes  ai 
potentatus  christiani,  verum  etiam  ulterius,  summisque  ac  maximis  viribus  annitetur, 
ut  presidia  sua  tam  terrestria  quam  maritima  Sanctitatis  eiusdem  desiderio  corre- 
spondeant,  ita  quidem  ut  oblationem  hanc  suam  res  et  facta  ipsa  exuperent,  ac  suo 
exemplo,  principes  et  potentatus  alios  excitet  ad  melius  quotidie  de  Sede  Apostolica, 
deque  Christiana  republica  demerendum,  et  quod  nunc  verbis  promittit,  tempore 
diete  expeditionis  eius  prosecutionem  promptius  ac  liberalius  re  ipsa  atque  effectua- 
liter  exibebit.  Item  ut  hec  animorum  reintegratio  et  unio,  odiorum  atque  inimici- 
ciarum  oblivio  ex  omni  parte  cernatur  et  undique  se  ostendat,  prefatus  Sanctissimus 
D.  Noster  Innocentius  papa  octavus  remittit,  ac  piene  relaxat,  atque  condonat  de 
sua  benignitate  et  clementia,  ad  maiorem  cautelam,  que  prodesse  semper  consuevit, 
omnes  et  quascumque  iniurias,  ofi'ensiones,  culpas,  fellonias,  rebelliones,  contumacias, 
excessus,  invasiones,  delieta,  crimina,  dannorum  quorumeumque  illationes,  censura- 
rum,  exeomunicationum,  penarum,  edictorum,  bannorum,  privationumque  statuum 
ac  honorum  quorumeumque  incursiones  usque  in  presentem  diem  plenissimam  indul- 
gentiam  conferendo,  et  eorumdem  abolitionem  faciendo  tam  illustribus  dominis 
Virginio  de  Ursinis  corniti  etc.  ac  generali  armorum  capitaneo  ipsius  Serenissimi 
domini  Regis,  ac  ipsius  Virginii  filiis,  et  Prospero  et  Fabricio  de  Columna,  et  Ioanni 
de  Cera  ipsius  domini  Regis  armorum  conductoribus,  quam  etiam  ipsorum  et  cuius- 
libet  ipsorum  subditis,  familiaribus,  conducteriis,  squadreriis,  armigeris,  tam  pede- 
stribus  quam  equestribus,  et  adherentibus  et  sequacibus  eorumdem  et  aliis  etiam 
quibuscumque  stipendiariis  et  subditis  ipsius  domini  Regis  tam  in  genere  quam 
in  specie  cuiuscumque  gradus  et  condicionis  existant,  eosdem  et  ipsorum  unum- 
quemque  reducendo  ac  restituendo  ad  dignitates,  honores,  et  bona  sua  quecumque, 
ac  in  pristinum  statum  ipsorum  et  cuiuscumque  ipsorum  reponendo,  et  reductos,  ac 
repositos  decernendo,  et  confirmando,  quin  etiam  idem  Sanctissimus  Dominus  Noster 
ex  insita  sibi  benignitate  atque  clementia,  et  ut  precibus  atque  intercessionibus 
ipsius  regie  Maiestatis  benigne  annuat,  dignabitur  habere  atque  habebit  prenomi- 
natos  Virginium,  eius  filios,  Prosperum,  Fabricium,  Ioannem  et  alios  omnes  et  sin- 
gulos  supradictos  tam  in  genere  quam  in  specie  in  precipua  eomendatione  et  tan- 
quam  in  sue  pontifìcie  pietatis  ac  gratie  sinu  receptos  prosequetur  atque  fovebit. 
Item  inter  eosdem  Sanctissimum  D.  Nostrum,  et  Serenissimum  dominum  Regem 
Ferdinandum,  et  prò  eo  dictum  dominum  Ioannem  Pontanum  nomine  quo  supra 
^olemni  stipulatione  interveniente  conventum  et  concordatum  est,  quod  neutri  ipsa- 
rum  partium  liceat  aut  aliquatenus  permissum  sit  de  cetero  a  die  presenti,  ad  sti- 
pendia sua  de  novo  conducere  aliquem  ex  baronibus  subditis  alterius,  neque  de 
cetero  de  illis,  aut  illorum  oppidis,  aut  quibusvis  civitatibus,  terris  et  locis  partis 
alterius  patrocinium  aut  protectionem  sibi  capere,  assumere  seu  habere,  nisi  quan- 
tum de  consensu  et  voluntate  partis  alterius  fuerit,  eiusque  permissio  et  licencia 
accesserit.  Item  cupiens  idem  d.  Rex  in  omnibus  que  existimaret  fore  grata  et 
accepta  prefato  Sanctissimo  D.  Nostro  pape  demonstrare  promptitudinem  et  since- 


a.  1492  Pace  fra  Innocenzo  Vili  e  Ferdinando  di  Napoli  231 

ritatem  animi  sui,  non  solum  erga  suam  Sanctitatem,  et  sacrum  collegium,  nec  non 
coniunctos  secundum  carnem  sue  Sanctitatis,  verum  etiam  erga  illos,  quos  putavit 
et  putat  fuisse,  et  esse  dignos  grada  sue  Sanctitatis,  et  Sedis  Apostoliche,  inter  quos 
reputavit  et  reputat  fuisse,  et  esse  illustrissimum  dominum  Ioannem  de  Aragonia 
de  Ruvere  prefectum  urbis,  et  Ducem  Arcis  et  Sore,  proprio  motu  promisit  et  spo- 
pondit,  sub  fide  regia  per  se  et  successores  suos  in  dicto  regno  investituram  pheu 
dalem  dicti  ducatus  Arcis  et  Sore  cuna  aliis  terris,  castris  et  locis,  in  eius  personam 
et  successorum  suorum  etc.  factam  per  suam  Maiestatem  die  vicesimo  quarto  novcm- 
bris  Millesimo  quadringentesimo  septuagesimo  quinto,  et  postmodum  confirmatam 
sub  die  decimo  quinto  februai  ii,  Millesimo  quadringentesimo  octuagesimo  sexto, 
prout  constai  publicis  privilegiis  desuper  confectis,  ad  que  plenius  relatio  habeatur 
in  omnibus  et  per  omnia,  pcrinde  ac  si  illorum  tenor  in  presentibus  capitulis  de 
verbo  ad  verbum  esset  insertus,  ex  certa  animi  sui  scientia  factam  et  confirmatam, 
firmam  et  illibatam  perpetuo  attendere  et  observare,  quam  etiam  ex  abundanti  de 
novo  approbat,  innovat,  et  confirmat  plenumque  robur  sortiri  vult  et  intendit,  omni 
meliori  modo,  reiectis  quibuscumque  causis  et  sinistris  interpretationibus,  sinceritate 
regia,  et  inviolabiliter.  Item  prefatus  Serenissimus  dominus  Rex  Ferdinandus,  cupiens 
ex  sua  pietate  et  observantia  erga  Sanctissimum  Dominum  Nostrum  in  omnibus  ili i 
satisfacere,  commendationes  sue  Beatitudinis  prò  illustribus  dominis  Nicolao  de 
Ursinis  Pitiliani  et  Noie  comite,  ac  sancte  Romane  ecclesie  armigerarum  gentium 
capitaneo  generali,  et  Iulio  etiam  de  Ursinis  Asculi  domino  etiam  Sue  Sanctitatis 
armorum  ductore,  reverenter  accipiens,  et  dictus  dominus  Ioannes  Pontanus  nomine 
quo  supra  dictos  dominos  ut  sibi  gratos  et  acceptos  potissimum  intuitu  Sue  Beati- 
tudinis, cuius  servitia  ut  sua  cara  habet,  habere  vult  et  intend